Nú þegar fara í hönd kosningar til alþingis þá hlaðast upp kosningaloforðin. Kjósendur fara ekki varhluta af loforðum um bætt samfélag frá þeim sem nú gefa kost á sér til Alþingis. Það er ekki laust við það að maður sé alveg hættur að hlusta á loforðin því þau jú hljóða svo kunnuglega orðið og virðast aldrei vera ofarlega á stefnuskránni þegar kemur að efndum.

Lengi vel hafa heilbrigðismálin verið ofarlega á loforðalista flokkanna en oft virðist skorta nánari útlistun á því hvað það er nákvæmlega sem þarf að bæta í heilbrigðiskerfinu. Talað er um að byggja nýjan spítala eins og það sé lausn á öllum vanda heilbrigðiskerfisins. Aðilar virðast ekki einu sinni geta komið sér saman um hvar umræddur spítali á að vera. Hvað sem því líður þá sakna ég frekari útlistunar á því hvað eigi í reynd að gera til að bæta innviði kerfisins. Ég er sérstaklega áhugasamur um að vita hvað stjórnmálamenn þessa lands ætla að gera í geðheilbrigðismálum en sá málaflokkur hefur verið mér hugleikinn sérstaklega eftir vofveiflega atburði sem átt hafa sér stað innan geðdeildar Landsspítalans þar sem tveir karlmenn með stuttu millibili sviptu sig lífi innan deildarinnar.

Eins og ég hef ítrekað áður þá getur það varla dulist neinum að það er eitthvað verulega mikið að í geðheilbrigðismálum þegar atburðir sem þessir gerast ítrekað innan sömu deildar með skömmu millibili. Ég legg áherslu á að þingmenn taki þetta alvarlega og leggi áherslu á að gera eitthvað í þessum málum og um leið beiti sér fyrir því að fram fari rannsókn á því hvað hefur farið úrskeiðis innan þessarar deildar.

Þetta er sérstaklega mikilvægt ekki bara til að koma í veg fyrir að slíkir atburðir endurtaki sig heldur einnig til að svara ýmsum ósvöruðum spurningum sem hvíla á fjölskyldum og aðstandendum þessara manna. Fjölskyldur þessara manna hafa þurft í sorg sinni að ganga á milli Heródusar og Pílatusar. Sem lömanni þeirra og ekki síst sem manneskju blöskrar mig hvernig framkoma yfirvalda innan heilbrigðiskerfisns hefur verið gagnvart þessum aðstandendum. Sagan er stutt en í reynd endurspeglar hún getuleysið í kerfinu og hversu óskilvirkt kerfið er þegar svona atvik eiga sér stað. Það er þyngra en tárum taki að fjalla um þessa hörmungasögu en í reynd tel ég mikilvægt að upplýsa um stöðu þessara mála, að hluta til í þeim tilgangi að gefa verðandi þingmönnum innsýn inn í þær aðstæður sem aðstandendur þurfa að upplifa innan kerfisins.

Á meðan sonur umbjóðenda minna dvaldi á geðdeild hafði hann ítrekað samband við sína nánustu og sagðist ætla að svipta sig lífi þá þegar. Í hvert skipti hafði fjölskyldan umsvifalaust samband við geðdeild til þess að vara starfsfólk þar við og svo hægt væri að grípa inní ef þurfti. Ávallt var þeim tjáð að þau þyrftu ekki að hafa áhyggjur. Raunin var önnur eins og kom á daginn þegar hinn sonur umbjóðenda minna vildi heimsækja bróður sinn á geðdeild. Þá var það of seint.

Það að aðstandandi hafi þurft að koma að nánum ættingja sínum föllnum fyrir eigin hendi inni á geðdeildinni verður að teljast súrealíst í hið minnsta. Ekki er hægt að lýsa þeim sársauka og erfiðleikum sem aðstandendur þessa manns þurftu að ganga í gegnum. Þrátt fyrir það þá hefur eftirfylgni og umsjón spítalans með aðstandendunum verið lítil sem engin en það er önnur saga.

Hér verðum við að staldra við aðstæður innan spítalans og hvernig það má gerast að einstaklingar sem eru í bráðri hættu vegna ranghugmynda geti svipt sig lífi innan deildar sem á að vera þannig úr garði gerð að koma veg fyrir slíkt. Þetta er alvarlegt mál sem verður taka á og um leið verða stjórnvöld að átta sig á alvarlegum aðstæðum sem myndast hafa innan geðheilbrigðiskerfisins. T.d. er talið að það þurfi ca 150 milljónir til að gera nauðsynlegar úrbætur á geðdeild landsspítalans svo deildin uppfylli þær kröfur sem gerðar eru til slíkra deildar. Hvar er umræðan um þessi mál á stefnuskrá flokkanna? Er ekki kominn tími að við sem samfélag gyrðum okkur í brók og gerum eitthvað í þessum málum hinum látnu og aðstandendum þeirra til virðingar. Erum við svo köld að halda því fram að við getum rekið velferðarkerfi sem leyfir slíkum atburðum að gerast án þess að hræra legg né lið?

Nú í haust eru níu ár liðin frá hinu illræmda efnahagshruni hér á landi. Það má segja að í kjölfar hrunsins hafi átti sér stað mikil uppstokkun á fjármálakerfi landsins og hófst löng og erfið vegferð í að greiða úr skuldavanda fyrirtækja og einstaklinga. Fundin voru upp úrræði eins og umboðsmaður skuldara og ýmis úrræði fyrir fyrirtækin eins og beina brautin svokallaða. Í yfirlýsingum frá bæði stjórnvöldum og fjármálafyrirtækjum á þessum tíma var mikið talað um gegnsæi og að mikilvægt væri að beita sanngjarnri aðferðafræði við úrlausn skuldavanda. Fóru stjórnvöld þess tíma í miklar aðgerðir sem ýmist voru í ökkla eða eyra, algjörlega bitlausar eða gengu of langt og jafnvel unnu gegn hagsmunum bæði skuldara og kröfuhafa. Dæmi um þetta er t.d. það úrræði sem gerði skuldurum kleyft að sitja í eignum í svokölluðu greiðsluskjóli en þar var gengið út frá því að skuldarinn væri í sérstöku skjóli sem gerði kröfuhöfum ókleift að ganga á eigur hans meðan hann væri í skjólinu og verið væri að vinna í hans málum innan embættis umboðsmanns skuldara.

Í upphafi voru skuldarar í greiðsluskjóli í skamman tíma, aðeins fá ár. Oftar en ekki varð lítið gert fyrir þá innan embættisins. Virðist nálgun embættisins hafa verið að gera allar eignir upptækar og láta skuldarann sitja uppi með skuldir sem hann átti svo að greiða næstu árin. Það var því lítill hvati til að gangast við slíku samkomulagi fyrir skuldarann. Þegar greiðsluskjólinu lauk svo hjá þessum aðilum eftir nokkurra ára biðstöðu hjá embætti umboðsmanns skuldara þá blasti við mun stærri vandi. Sá vandi var í því fólginn að allar skuldir höfðu hækkað vegna kostnaðar sem höfðu hlaðist ofan á skuldirnar í greiðsluskjólinu. Vandinn í upphafi var sá að erfiðara var að fara í beina samninga við kröfuhafa vegna þess að skuldarinn þurfti að komast í greiðsluskjól meðan samið væri um kröfur á hendur honum sem voru oftar en ekki frá fleirum en einum kröfuhafa. Var því greiðsluskjólsúrræði umboðsmanns skuldara kjörið úrræði en eftir á að hyggja má ætla að beinir samningar hefðu dugað betur í að vinna á vanda skuldara því reynslan sýnir að þeir sem voru í greiðsluskjóli í nokkur ár innan embættis umboðsmanns skuldara og fengu svo ekki úrlausn sinna mála eru mun verr settir nú en þeir voru áður en þeir fóru inn í úrræðið. Þá er ónefndur sá vandi kröfuhafanna sem áttu kröfur og tryggingar sem ekkert fékkst upp í svo árum skipti og viðhald á veðsettum eignum látið sitja á hakanum. Umrætt úrræði var því fáum til sérstakrar hagsbótar enda var vandanum aðeins frestað í nokkur ár án þess að taka á honum með beinum hætti eins og hægt var að gera með beinum samningum við kröfuhafa sjálfa.

Það eru aftur á móti önnur vandamál sem láta á sér kræla þegar leitað er beinna samninga við bankana. Þar ber upp úr hið mikla ógegnsæi sem virðist einkenna úrvinnslu mála hjá þeim. Þrátt fyrir þetta hefur bæði forsvarsmönnum bankanna og fulltrúum verið tíðrætt um gegnsæi en þegar upp er staðið virðist það því miður oftar en ekki vera orðin tóm. Upplifun okkar, sem sitjum fyrir hönd einstaklinga og fyrirtækja við samningaborðið andspænis fjármálafyritækjunum, er því miður oft sú eins og vera staddur á uppboðsmarkaði þar sem verið er að braska með skuldir og uppgjör. Dæmi eru um að krafa banka sem var upp á 30 milljónir hafi farið niður í 22 milljónir eftir fyrstu samningatrennu við bankann en hafi svo endað í 6 milljónum á endanum. Það er auðvitað gott mál fyrir viðkomandi að ná skuldum sínum niður en þegar litið er svo til annarra sambærilegra mála innan bankakerfisins getur niðurstaða mála verið mjög mismunandi. Það er því að mínu mati lítið gegnsæi til staðar um uppgjör krafna við bankana og það gegnsæi sem fjármálafyrirtækin hampa sér stundum er lítið sem ekkert þegar upp er staðið. Þetta ógegnsæi hefur svo áhrif á jafnrétti í úrlausn skuldavanda og alls óvíst að skuldara í svipaðri stöðu fái sömu niðurstöðu eða meðferð.

Þá eru því miður mörg dæmi um að sumir bankar dragi fram á langinn að svara samningsumleitunum fólks. Þá virðast sumir bankar hafa þá stefnu að gefa ekkert eftir, ekki einu sinni þótt þeir tapi málum fyrir úrskurðarnefnd um viðskipti við fjármálafyrirtæki hjá FME. Þeir ríghalda í kröfurnar í þeirri von að viðkomandi skuldari gefist upp eða hafa ekki burði til að stefna málinu fyrir dóm. Hins vegar er svo samið um leið og málinu hefur verið stefnt fyrir dómi því þessir sömu bankar óttast fordæmin sem dómstólar geta sett. Það má spyrja sig að því hver sé aðferðafærði banka í uppgjörsmálum þeirra sem eiga við skuldavanda að stríða og það siðferði sem þar liggur að baki.

Sú úrvinnsla sem boðið er upp á er hvorki nógu skilvirk né gegnsæ. Það er því tímabært að endurskoða t.d. forsendur fyrir því að reka umboðsmann skuldara með þeim hætti sem nú er gert. Skilvirkasta leiðin er að semja beint við kröfuhafa en þá þarf gegnsæið að vera fyrir hendi og samhliða þurfa fjármálafyrirtæki að gera grein fyrir drætti sem verður oftar en ekki á úrvinnslu mála hjá þeim þegar skuldari leitar til þeirra með samninga um uppgjör skulda sinna við þá.

Mörg mál hafa komið inn á borð til mín þar sem einstaklingar vilja láta athuga hvort hvort ábyrgðir haldi, sem þeir hafa gengist í fyrir þriðja aðila. Komið hefur í ljós í mörgum málum að ábyrgðaryfirlýsingar fyrir lánum 3ja aðila eru ógildar og er það oftar ekki vegna lélegs frágangs lánaskjala. Einnig er mjög algengt að ekki hafi verið rétt staðið að framkvæmd greiðslumats og svo fylgiskjala því tengdu. Komið hefur á daginn í seinni tíð að fjármálafyrirtæki hafa í reynd ekki gætt heldur nægilega vel að því að varðveita fylgiskjöl tengdum t.d. greiðslumati sem svo eiga að sanna að staðið hafi verið rétt að greiðslumatinu. Nokkur mál hafa komið inn á borð hjá mér sem snúa einmitt að þessu atriði er varðar varðveislu gagna banka. Nokkur mál hafa fallið þannig að umrædd fjármálafyrirtæki hafa þurft að ógilda ábyrgðir ábyrgðarmanna einmitt vegna þessa. Er þetta t.d. mjög áberandi í þeim tilvikum þar sem bankar tóku yfir fjármálafyrirtæki sem féllu í bankahruninu en í þeim tilvikum virðist t.d. ekki hafa verið gætt nægilega að því að gögn og fylgiskjöl lána hafi verið flutt yfir til þess fjármálafyrirtækis sem tóku yfir lánsöfn fallinna banka.

Oft reyna fjármálafyrirtæki að fá einstaklinga til að skilmálabreyta eða jafnvel endurfjármagna lánasöfn þar sem einmitt þetta á við. Með því virðist sem viðkomandi fjármálafyrirtæki ætli sér að bæta stöðu sína t.d. gegn ábyrgðarmönnum með slíkum gerningum og þá koma í veg fyrir að ábyrgðir ógildist vegna þessa. Veit undirritaður um nokkur slík dæmi og því mikilvægt fyrir alla þá sem í ábyrgðum eru vegna lána sem tekin voru fyrir hrun að gæta réttar síns og um leið athuga hvort í reynd þeir séu þá í ábyrgðum.

Það fer víst ekki framhjá neinum hversu mikill harmleikur er í gangi varðandi mannshvarfsmálið. Mörgum spurningum er enn ósvarað en svo virðist sem myndin sé að skýrast. Það er þyngra en tárum taki að hugsa til þess að ung manneskja í blóma lífsins skuli lenda í þessum aðstæðum. Hamagangurinn í þjóðfélaginu hefur svo verið með ólíkindum að á köflum skammast maður sín fyrir samlanda sína sem sýna bæði lögreglu og aðstandendum aljört tillitsleysi. Þetta mál hefur svo margar hliðar og snúa þær að málsaðilum þess sem eru fjölmargir.

Sem lögmaður veltir maður fyrir sér lagalegu hlið málsins óneitanlega og ber saman atburðarásina við réttarfarið næstum sjálfkrafa í huganum. Í þeim samanburði er eitt atriði sem vefst fyrir mér og varðar það sakborninga og öryggisreglur sakamálaréttarfars. Í fyrsta lagi á sá sem grunaður er um refsivert athæfi rétt á því að njóta aðstoðar verjanda eða lögmanns og í annan stað verður svokallaður þagnarréttur virkur, viðkomandi er ekki skylt að tjá sig um sakarefni eða með öðrum orðum á viðkomandi rétt á því að fella ekki á sig sök. Þótt lögspekingar hafi stundum deilt um nákvæmt tímamark þess hvenær þessi réttindi vakna þá má almennt segja að þau verði virk þegar grunur um refsivert athæfi beinist að einstaklingi. Felst þá í framangreindum réttarreglum að sakborningur á rétt á því að fá að vita hvort verið sé að leggja fyrir hann spurningar um málið af því að grunur beinst að honum og viðkomandi eigi þess þá kost að neita að tjá sig um málið. Að baki þagnarréttinum liggur sjónarmið um vernd gegn pyndingum og að enginn verði þvingaður til játninga.

Því má velta fyrir sér hvenær grunur lögreglu beindist að þessum tilteknu sakborningum þessa hryllilega mannshvarfsmáls og þá samhliða hvenær bar að gæta ofangreindra réttarfarsreglna. Var þetta tímamark komið áður en sérsveitarmenn lögreglunnar stigu um borð í Polar Nanoq á leið þess til landsins eða síðar. Voru sakborningarnir handteknir af sérsveitarmönnum á hafi úti eða teknir til hliðar í skipinu eða fóru handtökur fram eftir að skipið lagðist að höfn og lögregla steig um borð. Af fréttaflutningi að dæma virðist sem sakbornignar hafi verið spurðir spurninga af lögreglu sem tóku yfir stjórn skipsins á hafi úti. Hafi grunur beinst að þessum tilteknu mönnum áður en sérsveitarmenn stigu um borð þá vaknar sú spurning hvort og með hvaða hætti staðið var að því að gæta að réttarreglum um aðstoð verjanda og þagnarrétt um borð í skipinu. Um þetta höfum við í raun engar upplýsingar að svo stöddu. Réttast hefði verið að bíða með allar efnisspurningar þar til í land var komið og hægt að fylgja reglum réttarfars. Lögreglan hefur auðvitað getað aflað gagna og tryggt rannsóknarhagsmuni með hefðbundnum aðgerðum.

Við þurfum ávallt að gæta að reglum réttarríkisins óháð málum og tilfinningum. Ekki má fara út fyrir þann ramma sem við höfum sett okkur og afmarkar réttarvernd og réttaröryggi. Það er hlutverk réttarvörslukerfisins í heild að gæta þess.

Nú hefur framsóknarflokkurinn kosið sér nýja forrystu sem sýnir enn og aftur það að framsóknarflokkurinn er ávallt tilbúinn að taka áskorunum og ganga í það að endurnýja umboð sitt og um leið forrystu þegar áföll koma upp og vanstraust myndast. Flokkurinn gerði þetta eftir hrunið og nú aftur eftir áföll fyrrverandi formanns.

Hvað sem því líður þá hef ég lítið viljað taka beinan þátt í stjórnmálum. Hins vegar sá ég mig knúinn til að ganga inn í framsóknarflokkinn og taka þátt í þeirri hugmyndafræði sem þar er að grassera þegar kemur að húsnæðismarkaðinum og velferð fólksins í landinu í tengslum við fjármálageirann. Mér hefur í langan tíma leiðst aumingjaskapurinn í kringum marga stjórnmálaflokka þegar kemur að því að stokka upp í fjármálakerfinu hér á landi. Mér hefur fundist framsóknarflokkurinn ganga lengst í því að taka á þessu. Það er orðið tímabært að kerfið sé stokkað upp og um leið gert að verkum að fjármálageirinn taki á sig ábyrgð þegar kemur að samskiptum og uppgjöri við sína viðskiptavini, gróðahyggja og glæpsamleg græðgi á ekki að þrifast í litlu samfélagi eins og okkar.

Hér þarf að starfa fjármálakerfi sem veitir viðskiptavinum sínum lánafyrirgreiðslu sem gengur ekki öll út á að rukka ofuvexti af lánum t.d. til íbúðarkaupa eða rekstur fyrirtækja. Afnema þarf verðtrygginguna og um leið gera venjulegu fjölskyldufólki kleift að kaupa húsnæði fyrir sig og fjölskyldu sína þannig að ekki þurfi að ráðstafa meira en 30% af ráðstöfunartekjum í íbúðarkaupin. Eins þarf að stoppa alla ofubónusa og græðgishyggju sem gengur út á það að bankinn leggur ofuráherslu á innheimtu til að tryggja starfsmönnum sínum bónusa sem eru ekkert í takt við raunveruleika almennings í landinum.

Ég lýsi því yfir hér með að ég legg alla áherslu á að beita mér fyrir uppstokun í kerfinu líkt og fram kemur í nýsamþykktri stefnuskrá flokksins samhliða því að byggja hér upp húsnæðiskerfi þar sem hvorki ofurvextir né verðtrygging verður við líði. Það er kominn tími til að stjórmálamenn átti sig á staðreyndum í þessum efnum og að til að tryggja hér góða velferð þarf að vera fyrir hendi fjármálakerfi sem er í takt við það sem er réttlát og eðlilegt.

Það sjá það allir sem vilja sjá að fylgi vinstri flokkana dalar mikið. Innra getuleysi þessara flokka er algjört og virðist ríkja algjört agaleysi innan þeirra. Samhliða þessu virðist þeim ofviða að fara í naflaskoðun á sjálfum sér og spurja sig grundvallarspurninga eins og hvers vegna vinsældir þeirra hafa dalað líkt og nýlegar skoðanakannanir sýna.

Líkt og með stéttarfélög þessa lands hefur forrysta vinstri flokkanna breyst mikið en hér áður fyrr voru forystumenn þeirra verkamenn eða fólk sem þekkti vel hvað það þýddi að vera hluti af alþýðunni, vera hluti af hinum vinnandi verkalýð eins og það var orðað. Í dag er forrystan oftar en ekki vel menntaðir háskólamenn með hinar ýmsu prófgráður, klæðast jakkafötum eða drögtum og tala um réttindi alþýðunnar þrátt fyrir í reynd að hafa ekki hugmynd um hvað það þýðir að draga fram lífið á lágmarkslaunum, verandi með allt að eina milljón til tvær milljónir á mánuði í laun. Hver er veruleiki þessa fólks í reynd samanborið við það fólk sem það reynir að sækja fylgi sitt til.

Staðreynd málsins er sú að vinstri flokkarnir og verkalýðsforrystan hefur misst öll tengsl við þá sem þeir reyna að sækja fylgi sitt til. Svipaða stöðu sjáum við t.d. í Bretalandi en fylgi verkamannaflokksins þar hefur dalað og kenna menn því um að forrysta flokksins hafi misst öll tengst við þá sem flokkurinn sótti fylgi sitt upprunalega til, – verkalýðsins. Það sama hefur gerst hér á landi enda á forrystan ekkert sameiginlegt með verkafólki þessa lands eða þeirra sem þeir ljúga að um að þeir séu að gæta hagsmuna fyrir. Hvenær hefur samfylkingin t.d. staðið undanfarin ár með vinnandi fólki þessa lands. Varla er hægt að halda því fram að Jóhanna eða Steingrímur hafi haft hagsmuni alþýðu þessa lands fyrir brjósti þegar þau endufjármögnuðu bankakerfið með eignum fólksins í landinu.

Það er augljóst að vinstri flokkarnir eru jú flokkar alþýðunnar eða voru það í upphafi. Líkt og með rekstur þurfa þessir flokkar og fara í naflaskoðun og endurmeta stöðu sína og kanna betur hvaðan þeir eru að sækja mesta fylgi sitt og um leið kanna hvers vegna þeir hafa misst trúverðuleika þeirra sem tilheyra þeim hópi. Ljóst er að forrystan þarf að geta talað máli þessa hóps og vera hluti af honum. Að öðrum kosti mættu þessir flokkar heyra sögunni til.

Á Íslandi viðgengst svokallað fósturforeldrakerfi þar sem börn sem einhverra hluta vegna geta ekki dvalið hjá blóðforeldrum sínum eru vistuð hjá fósturforeldrum. Ég þekki þetta kerfi persónulega og hef hjálpað mörgum fósturforeldrum í gegnum tíðina. Mér þykir þetta kerfi því miður gallað að mörgu leyti og í reynd þannig vaxið að réttur fósturforeldra eru engin, hvað þá þeirra barna sem eru vistuð í þessu kerfi. Snýr þetta aðallega að þeim aðstæðum þar sem ljóst er að viðkomandi fósturbörn munu ekki fara aftur til blóðforeldra sinna, í þeim tilvikum er ættleiðing oft eðlilegasti kosturinn. Því miður hefur komið bakslag í þetta kerfi eftir umræðu síðasta sumars um staðgöngumæðrun. Algjör kúvending hefur nú orðið í afgreiðslu ættleiðingarmála hjá sýslumanni og virðist niðurstaða mála oft ráðast af hræðslu en ekki hvað sé barninu fyrir bestu. Mun ég nefna dæmi um eitt mál sem ég þekki til þar sem réttur bæði fósturforeldra er brotinn og barnsins sem er í fóstri.

Fyrir ca 4 árum fengu fósturforeldrar sem hér um ræðir barn í fóstur sem kom frá aðstæðum sem voru það hræðilegar að það er þyngra en tárum taki að fjalla um. Um var að ræða munaðalaust barn þar sem hvorugt blóðforeldranna var til staðar. Var umræddum fósturforeldrum falið barnið til fósturs og um leið gefið í skyn að þau gætu ættleitt barnið eftir ár þar sem foreldrar þess væru ekki til staðar. Var farið í ferli þar sem unnið var í því að sækja um ættleiðinguna hjá sýslumanninum á höfuðborgarsvæðinu og fóru umræddir fósturforeldrar í mikið hæfismat. Stóðust fósturforeldrarnir matið með sóma. Í kjölfar upphófst einhver ótrúlegasta málsmeðferð sem sögur fara af. Í marga mánuði heyrðist ekkert frá sýslumanni. Hjónin fara þá að hringja í sýslumann til að spyrja tíðinda en fá engin svör. Þau fá heldur ekki að tala við starfsmenn fjölskyldudeildar sýslumannsins af einhverjum óskiljanlegum ástæðum. Þau senda tölvupósta á fjölskyldudeild sýslumannsins en allt fyrir ekkert, engin svör koma til baka. Einu upplýsingarnar sem fósturforeldrarnir fengu komu í gegnum þriðja aðila, barnaverndarnefnd sem er lögboðinn umsagnaraðili í málinu. Barnaverndarnefnd gerði úttekt á aðstæðum fósturforeldranna og barnsins og mæltu með því að ættleiðingin yrði heimiluð. Þá gerðist það sem ekki hafði gerst áður að sýslumaður véfengir umsögn barnaverndarnefndar og óskar eftir nýrri umsögn. Barnaverndarnefnd verður við beiðninni og gerir nýja og ýtarlegri greiningu á aðstæðum barnsins og er niðurstaðan sú að það séu ótvíræðir hagsmunir barnsins að vera ættleitt. Af einhverjum óskiljanlegum ástæðum vill sýslumaður ekki fara eftir lögboðinni umsögn fagaðilans og ákveður að óska eftir umsögn ættleiðingarnefndar.

Ættleiðingarnefnd er stjórnsýslunefnd sem starfar í hálfgerðu tómarúmi, um störf hennar og valdsvið hafa ekki verið settar neinar reglur. Hlutverk hennar í regluverkinu er ekki skýrt. Af lögskýringargögnum að dæma virðist hlutverk hennar einkum vera það að veita umsögn um hæfi og aðstæður umsækjenda ættleiðingar. Þrátt fyrir það veitir nefndin umsagnir um ýmis málefni og mörg önnur efnisatriði í ættleiðingarmálum, þ.á m. hvort hún telji að fallast eigi á ættleiðingu eður ei. Sú var raunin hér þar sem nefndin fjallaði minnst um aðstæður og hæfi fósturforeldranna en mest um rétt barnsins til þess að þekkja uppruna sinn og mögulega ættingja þess erlendis sem barnið hafði engin tengsl við. Það skal haft í huga að foreldrum sem ættleiða ber lögum samkvæmt að upplýsa barnið um uppruna sinn og sá réttur barnsins er lögvarinn. Ættleiðing stendur því ekki í vegi að barn kynnist uppruna sínum, þvert á móti er sá réttur tryggður í lögum. Þótt þessi sjónarmið kunni að eiga rétt á sér að einhverju leyti þá verður að vega þau og meta á móti aðalmarkmiði ættleiðingarlaganna sem er hvað sé barninu til hagsbóta. Í þessu tilviki hefði eðlilega niðurstaðan verið að tryggja öryggi og stöðugleika munaðarlauss barns og leyfa því að tilheyra fjölskyldu með öllum lögfylgjum sem því fylgir, eins og t.d. erfðum.

Einu og hálfu ári eftir að fósturforeldrarnir sóttu um ættleiðinguna barst þeim loksins fyrsta bréf frá sýslumanni. Í því bréfi var þeim kynnt niðurstaða ættleiðingarnefndar og þeim boðið að draga umsókn sína til baka. Það er alveg ljóst að meðferð málsins hjá sýslumanninum á höfðuborgarsvæðinu var haldinn verulegum vanköntum sem gætu auðveldlega valdið ógildinu lokaákvörðunar í málinu. Það má velta því fyrir sér hvort sýslumaður hafi af þessum sökum reynt að fá fósturforeldrana til þess að draga umsókn sína til baka og komast þannig hjá því að þurfa að taka fyrirsjáanlega ógildanlega ákvörðun. Fósturforeldrunum var aldrei svarað eða þeim tilkynnt um meðferð málsins, þau fengu aldrei að tjá sig eða koma að sjónarmiðum vegna umsagna í málinu. Í stað þess að veita fósturforeldrunum lögvarinn andmælarétt, t.d. um umsögn ættleiðingarnefndar, þá var þeim boðið að draga umsókn sína til baka. Þau fengu heldur ekki neinar leiðbeiningar um hvaða réttaráhrif sú ákvörðun kynni að hafa fyrir þau og barnið.

Þegar þetta mál er skoðað og önnur sambærileg mál þá má spyrja sig um rétt fósturforeldra og barnanna sjálfra. Í núverandi kerfi eru börnum komið fyrir hjá fólki sem á að ganga þeim í foreldrastað ef svo má að orði komast. Hins vegar hafa fórsturforeldrar engan rétt, þau fá svokallaðan fóstursamning sem er í reynd samningur um hlutverk og skyldur fósturforeldra en er ekkert öruggari en aðrir samningar, eins og gengur og gerist. Það sjá það allir sem vilja sjá að slíkt er ekki boðlegt í svona málum því eins og í tilvikum sem þessum myndast sterk tengsl og þá sérstaklega þegar blóðforeldrar eru ekki til staðar. Það að ala upp barn og eiga það alltaf yfir höfði sér að hægt sé að segja foreldrunum upp er ekki boðlegt, hvorki fyrir fósturforeldra og allra síst fyrir barn sem á engan annan að. Stundum mætti halda að þessi mál væri afgreidd með álíka hugarfari og bílaviðskipti, þú fær bílinn en ekki afsalið, þú mátt ala barnið upp og gefa því allt, gefa þig allan en þú færð engan rétt, ekkert tilkall til barnsins. Það er löngu orðið tímabært að móta skýra stefnu í þessum málum. Það að framkvæmd jafn alvarlegra mál og ættleiðinga geti tekið stakkaskiptum eftir geðþótta sýslumanns í kjölfar fjölmiðlaumfjöllunar er ekki það öryggi og stöðugleiki sem lýðræðislegt réttarkerfi á að halda uppi. Það þarf að skerpa betur á rétti fósturforeldra og sérstaklega barna sem eru foreldralaus að þau geti með einfaldari hætti gengið í ættleiðingu þegar öll skilyrði eru fyrir hendi.

Það er ekki ofsögum sagt að segja að stjórnsýsla Íslands er því miður meingölluð og illa skilvirk. Í huga mér koma þrjú mál sem ég tel endurspegla kerfið sem við búum við og hversu hættulegt það er í reynd þegar kemur að réttlátri og gegnsærri málsmeðferð. Við teljum okkur eiga að búa við stjórnsýslu sem eigi að vera gegnsæ og skilvirk. Því miður verður nú að segja að það er víða pottur brotinn hvað það varðar í kerfinu sem við búum nú við og í reynd tel ég mikil hætta stafa af því kerfi sem nú er við líði hvað réttaröryggi varðar. Svo virðist vera að innan stjórnsýslunnar starfi einstaklingar sem hafa mikinn valkvíða þegar kemur að því að taka ákvarðanir í málum, er þetta t.d. sérstaklega áberandi þegar kemur að málum sem t.d. snúa að embættum sýslumanns og svo ákværuvaldsins.

Má af þessu tilefni nefna fjölskyldudeild sýslumannsembættisins sem eitt gott dæmi. Nú er rekið mál hjá embættinu þar sem sótt er um ættleiðingu á munaðarlausu barni. Starfsmenn embættisins hafa að mínu mati ekki farið eftir settum reglum hvað varðar úrvinnslu málsins heldur látið ráðast af ótta og óvæginni fjölmiðlaumræðu. Í málinu liggur fyrir beiðni um ættleiðingu sem er komin á annað ár í aldri. Á miðju tímabili málsmeðferðarinnar fór af stað umræða í þjóðfélaginu um staðgöngumæður. Sú umræða og önnur er varðar frágang slíkra máli virðist hafa haft áhrif á úrvinnslu slíkra mála hjá embættinu og annarra er varða ættleiðingu. Sú ótrúlega staða kom upp að starfsmenn embættisins að mínu mati fóru út fyrir þann lagaramma sem gildir um slík mál og tóku upp vinnuaðferðir sem engin lagaheimild var í reynd fyrir. Illa gekk að fá skýr svör við úrvinnslu málsins og allan tímann sem málið var í vinnslu hjá embættinu var málsaðilum ekki svarað þó þau hefðu sent ítrekað erindi um málið og óskað eftir svörum. Samhliða þessu leituðu starfsmenn embættisins eftir áliti aðila út fyrir embættið vegna málsins en fyrir slíku er lagaheimild þó það sé í reynd mjög sérstakt og sjaldgæft. Með engu var tekið tillit til stöðu málsaðila, hagsmunir barnis voru ekki metnir út frá því hvað var í reynd því fyrir bestu en í málinu lá fyrir mat sérfræðinga þar sem þeir mæltu með því að barnið yrði ættleitt. Í þessu máli má ljóst vera að starfsmenn embættisins voru í reynd hræddir við að taka ákvörðun í málinu og ber málið þess merki að starfsmenn embættisins ætla sér að leggja ábyrgðina á herðar 3ja aðila og firra sig af allri ábyrgð við töku ákvörðunarinnar.

En hér er ekki um einsdæmi að ræða. Ætla mætti að þetta sé líka viðtekin venja hjá ákæruvaldinu. Ég hef orðið var við þetta í sakamálum þar sem einstaklingar eru ákærðir fyrir sakir sem lítlar eða engar sannanir eru til staðar fyrir. Þessi umræða er ekki ný af nálinni en ég hef rekið mig á það í málum og leitað eftir skýringum. Það er nefnilega þannig að samkvæmt 145. gr. laga um meðferð sakamála ber ákæruvaldinu að meta hvort það sem fram er komið í málinu sé nægilegt eða líklegt til sakfellis, sé svo ekki á þar við að sitja. Þær skýringar sem ég hef fengið frá ákæruvaldinu eru oft á tíðum loðnar og gefa því miður tilefni til að ætla að stundum sé farið af stað með veikburða mál í stað þess að taka faglega afstöðu til tilefni saksóknar út frá ofangreindri lagareglu. Menn virðast þá frekar vilja eyða tíma og skattpeningum í að láta reyna á veikburða mál fyrir dómi til að firra sig af allri ábyrgð um ákvörðunartöku. Oft á tíðum virðist þetta líka vera gert í þeirri von að eitthvað nýtt komi fram í málinu fyrir dómi sem gæti sannað sekt ákærða, t.d. vitni segi eitthvað meira fyrir dómi en það gerði hjá lögreglu. Ég tel þetta hafa aukist í kjölfar aukinnar umræðu um kynferðisbrot. Það hefur ekki farið fram hjá neinum að mikil umræða hefur sprotið upp um hversu illa hefur gengið að ákæra aðila sem eru grunaðir um kynferðisbrot og höfum við því miður séð hvernig almenningur hefur t.d. safnast saman við lögreglustöðvar og krafist í reynd að þeir sem eru grunaðir fyrir slíkt verði ákærðir og refsað þrátt fyrir að mál séu jafnvel á frumstigi rannsóknar. Við slíkar aðstæður má ætla að þeir sem beri ábyrgð á málunum á rannsóknarstigi verði fyrir ómældum þrýstingi vegna skrílsins sem heimtar blóð og hafi því meiri tilhneigingu en ella að setja málið af stað og leggja það í hendur dómsstóla að taka ábyrgðina í stað þess að meta málið sjálfir út frá faglegri athugun. Þetta er jú hættan í litlu samfélagi en hættan er líka mikil ef saklausir einstaklingar verði fyrir ómældum skaða vegna slíkra aðstæðna. Við þessu verður að bregðast.

Þriðja dæmið um þetta er svo stofnun sem ber heitið Íbúðarlánasjóður. Það þekki ég alveg hreint ótrúlegt mál þar sem lántaki var með lán til 40 ára en af óskiljanlegum ástæðum og fyrir mistök starfsmanna sjóðsins var lánstíma umræddra lána styttur um fjölda ára. Afleiðingar þessara aðgerða voru þær að afborganirnar hækkuðu úr öllu hófi og viðkomandi lántaki lenti í alvarlegum vanskilum og missti svo eignina á uppboði. Staðreyndin málsins er sú að sjóðnum og öðrum kröfuhöfum voru gerð grein fyrir stöðunni og hverjar afleiðingarnar væru. Þá var og embætti sýslumanns einnig gerð grein fyrir málavöxtum en allt kom fyrir ekki. Eftir að uppboðinu var lokið var lántakanum tilkynnt að um mistök hefði verið að ræða en að hann ætti að höfða mál gegn sjóðnum vegna málsins og kosta til fjárútláta vegna þess á eigin reikning. Af málinu að dæma má sjá að málsaðilar vísa hver á annan og þar með forðast að bera ábyrgð á málinu og þeim mistökum sem urðu í því. Afleiðingarnar eru að viðkomandi missti húseign sína og þarf að reka mál fyrir dómsstólum til að fá einhverja bót sinna mála.

Það getur ekki dulist neinum sem til þekkja að fara þarf í algjöra uppstokkum á því kerfi sem nú er rekið og þá í því augnamiði að gegnsæi og skilvirni sé með þeim hætti að hægt sé að treysta faglegri úrvinnslu mála og að þeir sem sinni málum innan embættanna séu óhræddir við að taka þær ákvarðanir sem þeim ber að gera á faglegum grunni en láti ekki óviðkomandi hagsmuni hafa þar áhrif. Geturleysi innan kerfisins þegar kemur að því að taka ábyrgð er slíkt að ætla má að hagsmunum málsaðila stafi hætta af.  Sífellt sjáum við fleiri dæmi um þetta í þjóðfélagsumræðunni.

Föstudaginn síðastliðin féll dómur í Héraðsdómi Reykjavíkur í máli Landsbankans gegn Einari V. Ingimundarssyni, umbjóðanda mínum. Niðurstaða dómsins var sú að umbjóðandi minn var sýknaður af kröfum bankans. Saga málsins er löng og sorgleg og enn eitt dæmið um yfirgang og óbilgirni banka í garð skuldara. Málavextir eru þeir að Landsbankinn stefndi umbjóðanda mínum vegna fjárskuldbindinga í erlendri mynt.  Umbjóðandi minn hafði fyrir efnahagshrunið stofnað til skuldar við Landsbankann á sérstökum gjaldeyrisreikningi með yfirdráttarheimild en það hafði hann gert skv. ráðgjöf bankans. Umbjóðandi minn hafði átt verðbréf sem hann hafði ætlað að selja í byrjun árs 2008 til að fjármagna íbúðarkaup. Bankinn hafði ráðlagt honum að selja ekki bréfin heldur taka yfirdráttarlán í erlendri mynt þar sem bankinn taldi bréfin myndu hækka meira í verði síðar meir. Í september  sama ár óskaði umbjóðandi minn eftir því við bankann að verðbréfaeign hans sem hafði verið veðsett til tryggingar umræddum yfirdrætti yrði seld og skuldin gerð upp en bankinn hafði ekki orðið við þeirri beiðni umbjóðanda míns. Fyrir dómi skoraði umbjóðandi minn á Landsbankann að leggja fram upptökur af símtölum hans við starfsmenn bankans þar sem þetta kom meðal annars fram en bankinn varð ekki við þeirri áskorun.

Í dómnum segir að sannað þykir að árið 2008 hafi forsvarmenn Landsbankans hindrað að hlutabréf í bankanum myndu lækka í verði, sú ráðgjöf bankans til umbjóðanda míns um  að telja honum trú um að selja ekki hlutabréf sín í janúar 2008 heldur taka lán í formi yfirdráttar, féll að þessum fyrirætlunum bankans. Héraðsdómur kemst einnig að þeirri niðurstöðu að þegar horft sé til þeirrar ráðleggingar sem umbjóðanda mínum voru veittar um lántöku, sem fól í sér verulega áhættu fyrir hann, og vanrækslu bankans á að selja verðbréf til greiðslu skuldarinnar þegar umbjóðandi minn krafðist þess, verður að telja að það sé óheiðarlegt af bankanum að bera fyrir sig þennan samning um þessa tilteknu fjárskuldbindingu umbjóðanda míns. Samningurinn um yfirdráttarlánið var því dæmdur ógildur með vísan til 33. gr samningalaga og umbjóðandi minn sýknaður af öllum kröfum Landsbankans.

Þessi niðurstaða er út af fyrir sig stórmerkileg. Hún er engu að síður eðlileg að mínu mati enda alveg ljóst af gögnum málsins að Landsbankinn hafði aðra hagsmuni að leiðarljósi en umbjóðandans þegar að þessi umdeilda ráðgjöf um lán var veitt. Tvennt annað vekur athygli mína út frá lagatæknilegum atriðum. Í fyrsta lagi slær dómarinn því föstu að nú sé alþekkt að á árinu 2008 hafi forsvarsmenn Landsbankans unnið að því að hindra að hlutabréf í bankanum féllu í verði. Samkvæmt lögum um meðferð einkamála þarf ekki að færa sönnur fyrir því sem alkunnugt er á þeim stað og tíma sem dómur fellur. Af þessum dómi má álykta sem svo að héðan í frá þurfi ekki að færa sönnur fyrir því að Landsbankinn hafi reynt allt sem hann gat til þess að koma í veg fyrir að bréfinu í banknum féllu árið 2008. Í öðru lagi segir í dómnum að fullvíst sé að umbjóðanda mínum hafi ekki dottið þetta lánaform í hug sjálfum og leggja verði til grundvallar að bankinn hafi ráðlagt honum að taka gengistryggt yfirdráttarlán. Hér virðist dómarinn beita öfugri sönnunarbyrði um það hvorum aðilum hafi dottið þetta lánaform í hug. Þótt öfug sönnunarbyrgði sé almennt undantekningin í dómsmálum þá er þetta samt eðlileg og réttmæt nálgun hjá dómaranum. Hafa verður í huga að ekki var um eðlilega lántöku að ræða heldur gengistryggt yfirdráttarlán, lán sem ekki mörgum almennum neytendum myndi detta í hug. Almennt er það nú svo að þegar einstaklingar leita til viðskiptabanka sinna um lán þá er það bankinn sem leggur fram þá möguleika sem bankinn telur í stöðunni. Tillögur að óvenjulegum lánum eru því af þessum sökum nær undantekningarlaust runnar undan rifjum bankanna.

Þessi dómur vekur upp þær spurningar hvort ekki megi beita sömu nálgun varðandi önnur fjármálafyrirtæki og önnur lánaform?

Nú fyrir helgi upplifði ég mjög sérstaka afstöðu bæði lögreglu og þjónustuaðila á sviði dráttarbílaþjónustu þegar erlendir túristar, sem voru með bílaleigubíl á vegum félags sem ég sit í stjórn fyrir, lentu í því að festa bifreiðina fjarri byggð. Túristarnir hringdu í lögregluna eftir aðstoð um 3 leytið að nóttu til þar sem þeir sátu fastir í bifreið sinni í snjó á sveitavegi. Lögreglan gaf þeim beint samband við bílaleiguna með þeim skilaboðum að þeir ættu að leita þangað eftir aðstoð. Þessi afstaða verður að teljast mjög sérstök sérstaklega þegar ekki lá skýrt fyrir hvar umræddir aðilar væru staðsettir og hefðu vel getað verið í aðstæðum sem væru þeim hættulegar. Starfsmaður bílaleigunnar leitaði svo aftur til lögreglu eftir aðstoð og skýringa en fékk þá það svar að þeir væru ekki í því að hjálpa túristum sem festu sig. Afstaða lögreglunnar var skýr, þeir myndu sækja fólkið ef það væri í hættu annars yrði það að finna út úr þessu sjálft eða starfsmenn bílaleigunnar. Þá var óskað eftir því að lögreglan í viðkomandi umdæmi benti á þjónustuaðila sem gæti aðstoðað því ljóst var að leita þyrfti aðstoðar í að finna ferðamennina um hánótt og um leið koma þeim til byggða. Var þá bent á dráttarbílafyrirtæki sem haft var samband við. Þegar haft var samband við viðkomandi þjónustuaðila þá var því svarað til að þeir hjálpuðu ekki túristum sem festu sig, það hefði verið svo mikið að gera hjá þeim í því að þeir væru hættir þessu. Sem sagt lögreglan vildi ekki hjálpa til né einkaaðili sem sérhæfði sig í að draga og sækja ökutæki því það hefði verið svo mikið að gera í því.

Ég spyr mig hvort þessi afstaða beri keim af hroka, allir vilja græða á túristunum en þegar þeir þurfa á aðstoð að halda þá mega þeir eiga sig af því þeir eru svo vitlausir og kunna ekki að keyra við íslenskar aðstæður. Væri ekki nær að hlúa að erlendu ferðafólki sem færir okkur gríðarlegar tekjur og erlendan gjaldeyrir, og gerði það í efnahagshruninu þegar fáar aðrar atvinnugreinar gátu skilað hagnaði. Við erum að opna landið fyrir ferðaþjónustu allt árið og því fylgir ábyrgð sem bæði einkaaðilar og opinberir aðilar verða að bera. Það liggur í hlutarins eðli að aðilar sem keyra við aðstæður sem þeir eru ekki vanir eru útsettari fyrir óhöppum fyrir vikið. Höfum í huga að ferðaþjónustan er atvinnugrein sem stækkar og stækkar með hverju árinu og stefnir hraðbyr í að verða jafnoki sjávarútvegsins ef ekki stærri. Hér skal ítrekað að umrædd bílaleiga ætlaðist ekki til að fólkinu yrði liðsinnt að kostnaðarlausu né voru ferðamennirnir utanvegar né á vanbúnu ökutæki. Niðurstaðan var sú að hóa þurfti saman mannskap á vegum bílaleigunnar til þess að finna fólkið og koma því til byggða. Í reynd voru þetta starfsmenn leigunnar sem tóku þetta að sér og kannski bara sjálfsagt en á móti kom að fólkið þurfti að hírast í bylmingskulda og svartamyrkri í meira en fjóra klukkutíma. Eflaust hefði það tekið ofangreinda fagaðila mun skemmri tíma til koma fólkinu til bjargar. Við megum ekki leyfa okkur svona vinnubrögð né afstöðu því allt svona spyrst út og hefur neikvæð áhrif á atvinnugrein sem er í eðli sínu mjög viðkvæm. Við verðum að sýna gestrisni og virðingu fyrir hinum erlendu gestum og ekki síst fyrir greininni í heild sinni.