Samfélög nútímans eru í stöðugri þróun og breytingar á uppruna, tungumálum, menningu og trúarbrögðum eiga sér víða stað. Fólksflutningar á milli samfélaga eru ekki nýtt fyrirbæri og geta ástæðurnar fyrir þeim verið margvíslegar en með aukinni hnattvæðingu hefur fólk öðlast meira frelsi til að flytja á milli landa. Íslenskt samfélag er ekki undanskilið þessari þróun. Þannig er Ísland vissulega fjölmenningarsamfélag ef hugtakið fjölmenning er notað sem lýsingarorð, en fjölbreytileikinn gerir það að verkum.

Fjölmenning á Íslandi á sér fremur stutta sögu en rannsóknir á málefnum og stöðu innflytjenda hófust ekki að ráði fyrr en um síðustu aldamót eða þegar fjöldi innflytjenda fór að aukast hér á landi. Fjölmenning er ennþá tiltölulega nýtt hugtak í íslensku samfélagi og enn eru margir sem líta á Ísland sem einsleitt menningarlega séð en hugtakið fjölmenning kemur þó æ oftar fyrir í samfélagslegri umræðu, sérstaklega í tengslum við fjölgun innflytjenda.

Hugtakið fjölmenningarlegt samfélag er skilgreint sem samfélag þar sem fjölbreytni ríkir, þar sem fólk af mismunandi uppruna eða menningarsvæðum býr saman í einu samfélagi, ber virðingu fyrir hvort öðru og hefur samskipti sín á milli. Eðlilegt er að í slíku samfélagi fái allir hópar að halda sinni eigin menningu, tungumáli og einkennum en tileinki sér á sama tíma ríkjandi menningu. Slíkt fyrirkomulag er þekkt á Norðurlöndunum.

Þann 1. janúar 2014 voru 27.447 innflytjendur á Íslandi eða 8,4% mannfjöldans. Innflytjendur á Íslandi eru ekki einn einsleitur hópur heldur eru hér á landi yfir 100 mismunandi þjóðarbrot. Samkvæmt Hagstofu er innflytjandi “einstaklingur sem er fæddur erlendis og á foreldra sem einnig eru fæddir erlendis, svo og báðir afar hans og báðar ömmur. Önnur kynslóð innflytjenda eru einstaklingar sem fæddir eru á Íslandi og eiga foreldra sem báðir eru innflytjendur. Fólk er talið hafa erlendan bakgrunn ef annað foreldrið er erlent.“

Svo virðist sem enn í dag sé ekki gott að segja hvort Íslendingar séu tilbúnir til þess að innlima innflytjendur í ímynd þjóðarinnar. Árið 2008 unnu Inga Hlín Pálsdóttir og Sigrún Ólafsdóttir skýrslu sem bar nafnið Ímynd Íslands: Staða, styrkur og stefna. Einstaklingar voru valdir í rýnihópa og þeir beðnir um að ræða ímynd þjóðarinnar. Allir hóparnir ræddu um innflytjendur og eftir því sem fram kemur í skýrslunni var enginn sem sá innflytjendur sem hluta af ímynd þjóðarinnar heldur frekar sem innrás sem þurfti að verjast til að Íslendingar héldu sérstöðu sinni.

Þegar hátt í 10% þjóðarinnar eru skilgreindir sem innflytjendur er það mikið áhyggjuefni.

Þegar talað er um fordóma er átt við þegar einstaklingar eða hópar fólks eru dæmd út frá fyrirfram ákveðnum hugmyndum af staðalmyndum sem hafa myndast í samfélaginu og eru yfirleitt mótaðar af umhverfinu og eru t.d. fengnar úr fjölmiðlum, kvikmyndum, bókum eða öðru slíku. Staðalmynd er hugtak sem skilgreint er sem viðtekin skoðun fólks um sérkenni hópa eða einstaklinga sem tilheyra oft minnihlutahópum innan samfélagsins. Dæmi um þetta geta verið skoðanir fólks á byggingu mosku á Íslandi.

Fordómar geta byggt á hegðun, skoðunum eða öðru í fari einstaklings. Kristján Kristjánsson skilgreinir fordóma sem dóm sem felldur er án þess að einstaklingur hafi kynnt sér réttmæti og rök málsins af sanngirni, því hafa þeir sem hafa fordóma ekki góðar ástæður fyrir skoðunum sem felast í dómunum.

Fordómar hafa mismunandi birtingamyndir og geta þeir verið sýnilegir eða ósýnilegir. Ósýnilegir fordómar eru mun algengari í samfélaginu og oft gerir fólk sér ekki grein fyrir þeim. Dæmi um ósýnilega fordóma getur verið að sýna fyrirlitningu í framkomu eða orðalagi eins og t.d. að veita útlendingum lélegri þjónustu, tala ekki við fólk af erlendum uppruna á vinnustað eða líta niður á fólk af erlendum uppruna. Margir myndu túlka slíka hegðun sem rasíska.

Hin hefðbundna skilgreining á rasisma er að margra mati úrelt. Í dag er áherslan ekki endilega á yfirburði eins kynþáttar heldur er lögð áhersla á menningu og aðgreiningu hennar meðal þjóða og fólks af öðrum litarhætti. Hugmyndin um kynþætti skiptir ekki höfuðmáli lengur heldur menningarleg einkenni og hvað aðgreinir þau hvert frá öðru. Stundum er notað hugtakið menningarlegur rasismi yfir þessa skilgreiningu. Nú á dögum þykir slíkur rasismi, sem einnig hefur verið nefndur ný-rasismi, vera sjálfsagðari en þeir voru áður, og kristallast það m.a. í yfirlýstri andúð á innflytjendum, múslimum og útlendingum almennt.

Þeir sem tjá þennan nýja rasisma eru oft afsakandi í framkomu sinni, segjast ekki vera rasistar heldur vilji þeir einungis „ræða málin.“ Að ræða málin í þessu samhengi er einmitt hvort rasískar hugmyndir standist skoðun. Þá er algengt að orðræðan snúist um þessa meintu ógn sem  steðjar af fjölmenningu, auknum innflytjendastraumi, eða ákveðnum þjóðfélagshópum. Vegna þessarar „hættu“ sem þeir telja sig skynja, láta þeir sig slík málefni sérstaklega varða.

Á Vesturlöndum hefur menningarlegur rasismi hlotið ákveðna ómeðvitaða viðurkenningu og fengið byr undir báða vængi á liðnum árum en þannig hafa t.d. stjórnmálaflokkar sem vilja beita sér gegn fjölmenningarsamfélaginu sótt í sig veðrið að undanförnu en það kristallast einnig í hegðun einstaklinga gangvart fólki af erlendum uppruna, með aðra menningu eða trú. Slíkur rasismi er því beintengdur almennri andstöðu gegn fjölmenningu.

Talsmenn þeirra sem sem aðhyllast slíkar skoðanir og eru andsnúnir fjölmenningu benda gjarnan á að afstaða þeirra sé ekki rasísk vegna þess að þeir segjast ekki leggja neina áherslu á kynþætti. Það séu frekar gagnrýnendur þeirra sem séu rasískir vegna þess að þeir eru að mála múslima og aðra trúarhópa upp sem kynþætti. Hins vegar hefur verið bent á að ekki sé hægt að segja að menningarlegur rasismi sé ekki rasismi, einfaldlega vegna þess að hugtakið eigi ekki við um kynþætti. Menningarlegur rasismi er afbrigði rasisma sem skiptir einfaldlega kynþætti út fyrir menningu. Menning er þannig orðin að hinum nýja kynþætti.

Eitt af höfuðeinkennum menningarlegs rasisma og þjóðernispopúlismans sem honum fylgir er að draga upp tvískipta mynd af þjóð sinni eða sínum menningarheimi annars vegar, og útlendingum eða öllum utanaðkomandi hinsvegar; „við“ og „hinir.“ Þetta er svarthvít mynd sem aðgreinir einnig hið „góða“ frá hinu „illa.“ Slíkum málflutningi hefur verið beitt öldum saman af þeim sem haldnir eru útilokandi þjóðernishyggju og útlendingahræðslu, enda er það elsta trixið í bókinni að ala á ótta til þess að fá fólk með þér á einhverja ákveðna skoðun.

Sú þróun sem lýst er hér að ofan á við Ísland og Íslendinga rétt eins og allar aðrar þjóðir Evrópu, hvort sem við erum tilbúin til þess að viðurkenna það eður ei. Við getum án vandkvæða fundið dæmi um ofangreinda hegðun í samfélaginu, hvort sem við skoðum fjölmiðlaumfjöllun, ummæli stjórnmálamanna eða athugasemdakerfin og við höfum jafnvel gerst sek um slíka hegðun sjálf – meðvitað eða ómeðvitað. Af því getum við lært.

Það er íslensku samfélagi til gæfu að hingað flytjist fólk til þess að finna starfskröftum sínum, hugviti og hæfileikum farveg. Þátttaka nýrra íbúa er mikilvæg fyrir samfélagið í heild sinni og því er mikilvægt að leita leiða til að jafna stöðu einstaklinga og hópa í fjölmenningarlegu samfélagi og stuðla þannig að félagslegu jafnrétti og réttlæti og koma í veg fyrir vaxandi rasisma og hegðun tengda honum.

Fordómum fólks getur verið erfitt að breyta og ekki er hægt að eyða staðalmyndum úr samfélaginu en mikilvægt er að leiðrétta þær staðalmyndir sem valda ójafnrétti og óréttlæti gagnvart ákveðnum hópum í samfélaginu því fordómarnir leiða af sér ótta sem síðan getur leitt af sér mun verri hegðun í garð ákveðinna minnihlutahópa en þau dæmi sem tekin eru hér að ofan.

Það er enginn nema við sjálf sem getum breytt þeirri þróun sem á sér nú stað. Ábyrgðin liggur ekki hjá neinum nema okkur sjálfum, við mótum samfélagið. Stöldrum örstutt við og íhugum hvort hegðun okkar einkennist af einhverjum af ofangreindum atriðum. Ef svo er, hugsum okkur tvisvar um áður en við gerumst sek um slíka hegðun aftur. Við þurfum ekki að vera hrædd, við þurfum að vera meira næs. Það kostar ekkert!

Heimildir:
Fjölmenningarleg kennsla: Forvörn gegn kynþáttahatri og fordómum.
Menningarlegur rasismi á Íslandi
Ný-rasismi í reynd