Það er óvænt – en skemmtilegt – að 90. gr. frumvarps Stjórnlagaráðs um stjórnarmyndun skuli vera eitt umræddasta atriði frumvarpsins. Um það hafa ýmsir tjáð sig, m.a. forseti Íslands, lögfræðingar og nú síðast Stefanía Óskarsdóttir stjórnmálafræðingur í Silfri Egils í dag.

Ég segi skemmtilegt vegna þess að ég var varaformaður nefndar B hjá Stjórnlagaráði, sem fjallaði m.a. um ríkisstjórn, ráðherra og forsetann, og tók sem slíkur virkan þátt í umræðu og mótun þessarar greinar. Um greinina var talsvert rætt í ráðinu og mikil vinna í hana lögð, og mér fannst hún með skemmtilegri viðfangsefnum í starfinu.

90. gr. er af þeirri tegund stjórnarskrárgreina þar sem tilteknu ferli („forriti“) er lýst, í eins knöppu en skýru máli og verða má. En til að „prófa“ ferlið til fulls þarf að beita leikjafræði, þ.e. að stilla upp margskonar sviðsmyndum, draga ályktanir um hvernig „leikararnir“ í ferlinu muni hegða sér, og ganga úr skugga um að útkomurnar verði eins og til er ætlast.

Til upprifjunar, þá eru fyrstu þrjár málsgreinar 90. gr. frumvarps Stjórnlagaráðs um stjórnarmyndun svona:

Alþingi kýs forsætisráðherra.

Eftir að hafa ráðfært sig við þingflokka og þingmenn gerir forseti Íslands tillögu til þingsins um forsætisráðherra. Er hann rétt kjörinn ef meirihluti þingmanna samþykkir tillöguna. Að öðrum kosti gerir forseti Íslands nýja tillögu með sama hætti. Verði sú tillaga ekki samþykkt fer fram kosning í þinginu milli þeirra sem fram eru boðnir af þingmönnum, þingflokkum eða forseta Íslands. Sá er flest atkvæði hlýtur er rétt kjörinn forsætisráðherra.

Hafi forsætisráðherra ekki verið kjörinn innan tíu vikna skal Alþingi rofið og boðað til nýrra kosninga.

Tökum nú leikjafræðiæfingu og veltum fyrir okkur hvað gerist ef forseti ráðgerir að skipa mann að eigin vali, t.d. kosningastjóra sinn, í embætti forsætisráðherra.

Hann ráðfærir sig til málamynda við þingflokka og þingmenn skv. 2. mgr., en gerir svo tillögu til þingsins um kosningastjórann (sem honum er tæknilega heimilt enda þarf forsætisráðherraefni ekki að vera þingmaður).

Þingið hefur að sjálfsögðu engan áhuga á þessum kandídat enda er meirihluti þingheims með sitt eigið forsætisráðherraefni – eins og vera ber í þingræðisfyrirkomulagi. Tillaga forsetans fær því ekki fylgi meirihluta þingmanna (þ.e. a.m.k. 32 atkvæði) og fellur.

Forsetinn er áfram jafn einbeittur í að hundsa vilja þingsins og stillir upp sama, eða öðrum álíka, kandídat í annarri umferð. Aftur fer á sömu leið og tillagan fellur.

Þá kemur til þriðju umferðar, en í henni er kosið milli allra sem boðnir eru fram, þ.e. forsætisráðherraefnis meirihlutans, forsætisráðherraefna forsetans, og e.t.v. forsætisráðherraefna minnihlutans á þingi. Sá sem hlýtur flest atkvæði í þeirri kosningu verður forsætisráðherra – og það er að sjálfsögðu forsætisráðherraefni meirihlutans.

Forsetinn getur sem sagt alls ekki, og vitaskuld ekki, gert sinn eigin kandídat að forsætisráðherra gegn vilja þingsins.

Og það sem mikilvægast er: Þetta veit forseti fyrirfram og þess vegna mun hann ekki reyna það.

Þó ekki væri meirihluti á þingi að baki neinu forsætisráðherraefni breytti það engu um prinsippið; sá sem mest fylgi hefði hjá þingheimi yrði forsætisráðherra, í því tilviki minnihlutastjórnar. (Það þarf ekki 32 atkvæði, bara flest atkvæði til að hljóta kosningu í þriðju umferð.) Slíka minnihlutastjórn væri unnt að setja af með uppbyggilegu vantrausti um leið og nýr meirihluti hefði myndast á þinginu. Meirihlutinn hefur einnig þann valkost að sameinast um ályktun um þingrof og væri þá skylt að rjúfa þing og boða til nýrra kosninga.

Niðurstaða leikjafræðinnar er sú að forseti mun vinna eins og honum er ætlað: sem verkstjóri og sáttasemjari við stjórnarmyndun. Nákvæmlega þannig er reynslan þar sem þetta sama fyrirkomulag er viðhaft, þ.e. í Finnlandi og Þýskalandi (og mjög svipað í Svíþjóð nema þar er það forseti þingsins en ekki þjóðhöfðinginn sem gerir tillögur um forsætisráðherra). Engum dettur þar í hug að forseti reyni annað en að mynda „hefðbundna“ þingræðisstjórn.

Annað atriði sem Stefanía nefndi var að slægur forseti sem hugnaðist ekki úrslit kosninga gæti tafið stjórnarmyndunina uns hinar áskildu tíu vikur væru úti, og þá yrði að boða til nýrra kosninga. Hér má minna á að almenningur yrði væntanlega mjög ósáttur við forseta sem léki sér að því að hundsa skyldu sína til að stuðla að myndun ríkisstjórnar. (Leysa má forseta frá embætti í þjóðaratkvæðagreiðslu sem samþykkt hefur verið að efna til af hálfu 3/4 Alþingis, sbr. 84. gr.)

En áhyggjuefnið er þar fyrir utan ástæðulaust. Í greinargerð Stjórnlagaráðs er áréttað (bls. 168) að um stjórnarmyndunarferlið verði sett nánari ákvæði í þingskapalögum, þar á meðal um tímafresti varðandi umferðirnar. Nefnt er sérstaklega að ekki ætti að líða lengri tími en vika milli 2. og 3. umferðar. Nánari umgjörð ferlisins er á forræði löggjafans, Alþingis – ekki forsetans – en þó innan 10 vikna marka stjórnarskrárinnar. Með þeim ítrustu mörkum er séð til þess að kosið verði að nýju og ferillinn settur á byrjunarreit, fremur en að landið verði stjórnlaust til lengri tíma.

Tilgangur hinnar nýju stjórnarmyndunargreinar er m.a. að árétta skýra þingræðisreglu (sem er óljós í núgildandi stjórnarskrá); að gera stjórnarmyndunarferlið ljóst og gegnsætt og minnka vægi geðþótta; að auka heimtingu kjósenda á að fá svör fyrir kosningar frá flokkunum um stjórnarsamstarf; að samræma ákvæði um stjórnarmyndun annars vegar og vantraust hins vegar; og að færa ferlið almennt í það horf sem best þykir og tíðkast í nágrannalöndum. Þetta allt held ég að greinin geri ágætlega, en fagna gagnrýni og umræðu – eins og ávallt – um nýju stjórnarskrána.