Þann 15. október var ég á mjög góðum fundi á Grand hótel á vegum Stofnunar stjórnsýslufræða og stjórnmála og Félags forstöðumanna ríkisstofnana, þar sem stjórnendur hjá hinu opinbera, áhugafólk og fræðimenn um opinbera stjórnun og stefnumótun o.fl. veltu fyrir sér, hvernig varðveita megi góðan starfsanda hjá hinu opinbera á tímum svo mikils niðurskurðar. Það kom svo sem ekki margt nýtt fram á fundinum, en hann rifjaði upp ýmislegt, sem ég hafði lesið um og lært í meistaranámi mínu í opinberri stefnumótun og stjórnsýslu við Háskóla Íslands á árunum 2005 – 2008. Þar á meðal var rifjað upp hugtakið um „Sálfræðilega samninginn“, sem er að mínu mati afskaplega merkilegt fyrirbæri. Með því að nota leitarvél á netinu komst ég strax yfir nokkrar ágætis greinar um „Sálfræðilega samninginn“, m.a. eftir Gylfa Dalmann Aðalsteinsson og Ingrid Kuhlmann, og ráðlegg ég eindregið þeim sem vilja fræðast meira um þetta fyrirbæri að kynna sér það á netinu eða í bókum um stjórnun og vinnusálfræði.

Um er að ræða huglægan, gagnkvæman samning milli starfsmanns og vinnuveitanda, sem byggir á þeim væntingum, sem gefnar voru starfsmanninum varðandi starfið og þeirra væntinga, sem vinnuveitandi ber til nýja starfsmannsins síns. Vinnuveitandi gerir kröfu um hollustu, stundvísi, dugnað, frumkvæði og árangur hjá starfsmönnum, en á móti ætlast starfsmaðurinn til að fá starfsöryggi, sanngjörn laun, góð starfsskilyrði, tækifæri til starfsþróunar og ábyrgðar ásamt sveigjanleika til að geta samræmt vinnu og einkalíf. Svo mörg voru þau orð. Mig langar að taka þessa samlíkingu aðeins lengra og fullyrða að slíkur „Sálfræðilegur samningur“ sé ekki aðeins í gildi milli launþega og vinnuveitenda, heldur einnig milli launþega og fyrirtækja annars vegar og  bankanna og ríkisins hins vegar. Þessi samningur var hins vegar mölbrotinn, þegar efnahagslífið hrundi í október á liðnu ári og fórnarlömbin – eða réttara sagt brotaþolinn – eru almenningur og eigendur fyrirtækja í landinu. Fyrirtækin – þ.e. þau sem ekki tóku þátt í sukkinu – og almenningur upplifa bankana, útrásarvíkingana og ríkið sem gerendur í málinu.

Ég skrifaði bankanum mínum til yfir 30 ára – Íslandsbanka – bréf í gær, þar sem ég tilkynnti, að á grundvelli fyrrnefndra brota á „Sálfræðilega samningnum“, milli mín og bankans, liti ég svo á, að samningnum hefði verið sagt upp einhliða af þeirra hálfu. Í framhaldi þyrfti ég því að endurmeta stöðu mína og framtíðaráform, m.t.t. greiðslugetu og nú nýlega einnig greiðsluvilja, þar sem ég teldi gróflega á mér brotið. Allt fór þetta fram á hinn kurteisasta hátt, enda engin ástæða til að elta ólar við starfsfólk bankanna með einhverjum fúkyrðum, sem búa við það ömurlega hlutskipti að fást við afleiðingar þeirra glæpaverka, sem yfirmenn þeirra skipulögðu á liðnum árum. Í bréfi mínu útskýrði ég að staðan væri þó erfið, jafnvel þótt ég væri allur af vilja gerður, þar sem ég gæti ekki selt húsið, því enga kaupendur væri að hafa. Ég hefði velt því fyrir mér að selja bílinn, en það væri heldur ekki valkostur, þar sem eign mín þurrkaðist ekki aðeins upp við efnahagshrunið, heldur skuldaði ég bankanum enn nokkrar milljónir gæti ég selt bílinn. Að auki gæti ég ekki verið bíllaus vegna þess að ég þyrfti að aka 100 km í vinnuna á hverjum degi. Þetta væri því hálfgerð pattstaða hjá mér, á meðan bankinn eða fjármagnseigendur og ríkið virðast vera með allt sitt á hreinu – allavega m.t.t. tekjuöflunar: ég á að borga skuldina mína til baka með vöxtum, verðtryggða, gengistryggða og með vaxtavöxtum út yfir gröf og dauða; hvað ríkið varðar á ég að borga skattana mína og helst enn hærri skatta. Allt eru þetta – a.m.k. frá mínum bæjardyrum séð – stórt brot á „Sálfræðilega samningnum“ og hann er því – aftur að mínu mati en ekki þeirra – í stórkostlegri hættu. Ég geri mér grein fyrir því að samningsstaða mín er dapurleg, því ég á einhverjar 10-15 milljónir í fasteign, sem bankinn getur gengið að, hvenær sem ég hætti að geta borgað.

Mér er einnig deginum ljósara – fjármagnseigendum og ríkinu hins vegar ekki – að bankarnir, ríkið, atvinnulífið og þjóðin þurfa að lenda nýjum og gjörbreyttum samningi, sem allir aðilar geta staðið við – nýtt jafnvægi verður að myndast. Að mínu mati er ekki margir valkostir í stöðunni, því annaðhvort ákveður ríkið og fjármagnseigendur að gera lítið sem ekki neitt og horfa upp á 100-150.000 manns verða að öreigum eða farið verður í mun massívari aðgerðir en við höfum séð til þessa. Ég held að hvorki ég eða þjóðin séu að gefast upp – alls ekki. Þvert á móti held ég að við séum að gera það sem allir af tegundinni „homo sapiens“ gera og gera best, en það er að sýna af sér mikla aðlögunarhæfni,raunsæi og þrautseygju. Fram að þessu hefur margborgað sig að mennta sig, vera duglegur í vinnunni, þéna mikla peninga, borga sína reikninga, kaupa sér þá hluti sem fólki hefur langað í, ferðast og eyða þeim peningum sem fólk aflaði í einhver veraldleg gæði. Í þetta höfum við eytt mestum okkar tíma, en andlega hliðin hefur því miður oft á tíðum verið vanrækt í staðinn. Núna er hins vegar verið að koma hlutunum þannig fyrir – veit að þetta er allt okkur sjálfstæðismönnum að kenna – að stór hluti þjóðarinnar á rétt svo fyrir skuldbindingum mínum og sumir jafnvel ekki svo gæfusamir. Þjóðin getur ekki leyft sér neitt og því hljóta menn að átta sig á því bráðum, að það borgar sig alls ekki að vinna, borga reikninga sína, hvað þá að bæta við sig snúningi til að reyna að ná endum saman.

Þjóðin hlýtur því að forgangsraða upp á nýtt og breyta gjörsamlega hegðan sinni. Íslendingar hætta að hafa einhver langtímamarkmið á borð við „eignast“ húsnæði og halda sig alfarið við skammtímamarkmið á borð við skemmta sér og eyða öllu sem aflað er eins hratt og hægt. Fólk mun neita að taka þátt í þeim þjóðfélagssáttmála, sem við höfum búið við svo lengi og hafna þeim gildum, sem þar eru á bak við – ráðvendni, traust, heiðarleiki, dugnaður, skyldurækni. Til hvers að vera að standa í þessu – mun fólk spyrja sig – þegar ríkið og fjármagnseigendur hafa snúið bakinu við okkur, hvað eigum við að vera að taka þátt í þessu bulli hjá þeim? Hvað mun þjóðin þá takast á hendur að gera? Þeirri spuningu verður hver að svara fyrir sig.

Ef ríkisstjórnin og viðskiptabankarnir ætla ekki að koma þjóðinni til hjálpar á einhvern hátt, mun ég segja upp „sálfræðilega samningnum“ við báða þessa aðila – ríkið og bankana – á næsta ári. Að sjálfsögðu á löglegan og réttan hátt, en afleiðingarnar eru þær sömu. Ég mun að sjálfsögðu borga mína reikninga á meðan ég hef kraft, getu og vilja til þess. Ég á þó von á að ég og svo stór hluti þjóðarinnar og atvinnulífsins gefist upp á næstu 6-12 mánuðum, að bankarnir og ríkið hrynji endanlega. Fólk orkar ekki að borga af myntkörfulánunum sínum og verðtryggðu lánunum og horfa á þetta hækka endalaust. Þær aðgerðir, sem litið hafa dagsins ljós, nægja því miður ekki til að fólk og fyrirtæki sjái aftur ljósið, því að um of miklar smáskammtalækningar er að ræða! Ástæða þess að Samtök atvinnulífsins og Alþýðusamband Íslands standa nú saman gegn ríkinu og krefjast þess að ríkið standi við þeirra „Sálfræðilega samning“ – Stöðuleikasáttmálanum –  er að brotið var á báðum þessum aðilum, þegar hrunið átti sér stað og þeir sitja báðir í sömu súpunni. Bankarnir og fjármagnseigendur auk ríkisstjórnarinnar eru í annarri súpuskál. Hér kemst ekki aftur eðlilegt ástand á fyrr en „Sálfræðilegi samningurinn“ verður endurnýjaður við þjóðina og fyrirtæki landsins og þá munu fyrirtækin og þjóðin endurnýja sinn samning. Tefjist samningsgerðin enn frekar eru afleyðingarnar þyngri en tárum taki, eða að greiðsluvandi breyti í algjört greiðslufall einstaklinga jafnt sem fyrirtækja, vegna vangetu til að greiða og „greiðsluuppgjafar“ eða „greiðsluþreytu“ – sem eru hugtök sem ég var að finna upp – en það er þegar fólk sér að það er sama hvað það greiðir, ástandið versnar bara! Stór hluti þjóðarinnar mun þá láta gera sig upp og vinna eins lítið og hægt er í framtíðinni eða flytjast úr landi. Fólk er ekki fífl og lætur ekki bjóða sér hvað sem er. Og svo einkennilegt sem það hljómar virðist enginn átta sig á að hér er tifandi tímasprengja og hún springur ef ekkert er að gert!