Í umræðum og í pistlum vefmiðla sé ég að ríkisstjórn Samfylkingar og Vinstri grænna 2009-2013 er borin ýmsum sökum, því miður oft ómaklega. Förum aðeins yfir það.

• „Alls kyns skattar voru hækkaðir og bætur skertar.“

Já, rétt. En enginn gerir slíkt að gamni sínu. Stjórnin tók við gati á ríkissjóði eftir hrunið sem nam 216 milljörðum króna 2008. Því var mætt með niðurskurði að sirka tveimur þriðju og nýrri tekjuöflun að sirka einum þriðja. Slíkar aðgerðir eru mjög sársaukafullar og lítt til vinsælda fallnar. En árangurinn varð sá að stjórnin skilaði af sér hallalausum ríkissjóði 2013 (-0,7 ma. kr. skv. ríkisreikningi). Það er afrek í rústabjörgun; afrek sem sú ríkisstjórn sem nú situr – og við öll – höfum notið góðs af.

• „Nýja stjórnarskráin var ekki kláruð.“

Nei, það tókst ekki að klára nýju stjórnarskrána á síðasta kjörtímabili. En það var vitaskuld umrædd ríkisstjórn, undir forystu Jóhönnu Sigurðardóttur sem hefur alla tíð verið ötul baráttukona fyrir stjórnkerfisumbótum, sem setti stjórnarskrármálið af stað – í opnu og lýðræðislegu ferli sem var til fyrirmyndar. Það tókst að semja fullbúin drög að stjórnarskrá 2011 og setja þau í þjóðaratkvæði 2012. Sennilega var ekki raunsætt að ná lokaáfanga í málinu á einu kjörtímabili, sérstaklega með stjórnarandstöðu sem var í harðri baráttu og grenjandi málþófi gegn því. Nýja stjórnarskráin lifir hins vegar – og sem betur fer – góðu lífi og tekur vonandi gildi í lok næsta kjörtímabils.

• „Sjóvá var bjargað.“

Sjóvá var skólabókardæmi um áhættusækni og óðafrjálshyggju sem fékk að vaða uppi með lágmarks eftirliti. Stjórnendur tryggingafélagsins töpuðu bótasjóðum þess í fjárfestingarævintýrum sem fóru langt út fyrir mörk eðlilegs umboðs þeirra fyrir hönd tryggingataka fortíðar og nútíðar. Það eru nefnilega tryggingatakarnir sem eiga bótasjóðina í reynd; þeir eru m.a. notaðir til að greiða bruna-, slysa-, örorku- og dánarbætur til fólks sem hefur orðið fyrir áföllum og tjóni. Ef félagið hefði verið látið fara í gjaldþrot hefðu tjónþolar setið eftir með sárt ennið. Það hefði ekki aðeins verið reiðarslag fyrir marga þeirra persónulega, heldur einnig rýrt traust til vátryggingastarfsemi á Íslandi um langa framtíð. Hluthafar í Sjóvá töpuðu vitaskuld hlutafé sínu, ríkið eignaðist félagið að 3/4 og hefur sem betur fer náð meirihluta af kostnaðinum við björgunina til baka (sjá einnig hér, bls. 27 o.áfr.). Sökin í Sjóvá-málinu er ekki þeirra sem þurftu að taka til eftir óðu kapítalistana, heldur þeirra sem skópu það hugarfar og praktíseruðu þá viðskiptahætti sem leiddu til hrunsins.

• „SpKef var bjargað.“

Sparisjóðurinn í Keflavík var einstaklega illa rekinn í samkrulli viðskipta og pólitíkur. Gríðarlegt tap hans í hruninu kom aðeins smám saman í ljós eftir því sem kafað var dýpra ofan í bækurnar. Hann er eina íslenska fjármálastofnunin sem átti ekki nægar eignir fyrir innistæðum. Ríkissjóður varð því að hlaupa undir bagga með honum til að verja innistæður, sbr. yfirlýsingu Geirs H. Haarde frá október 2008 um að allar innistæður í íslenskum bönkum yrðu tryggðar. Sjóðurinn endaði að lokum inni í Landsbankanum.

• „Skuldir fólks ruku upp.“

Já, krónan féll um helming í hruninu og því fylgdi mikil verðbólga, sem hækkar verðtryggðar skuldir fólks. Í gegn um krónuna verður ógætileg hagstjórn sjálfkrafa að vandamáli alls almennings. Ríkissjóður var galtómur (sbr. fyrsta punktinn) og því takmarkað svigrúm til að hjálpa skuldurum. Ráðist var í 110% leiðina sem hafði þann stóra kost að vera á kostnað lánveitenda, ekki skattborgara. Greiðslujöfnunarvísitala var virkjuð (hún lækkar afborganir verðtryggðra lána þegar vísitala hækkar langt umfram laun), sett lög um greiðsluaðlögun, sett á fót embætti umboðsmanns skuldara o.m.fl. En rót vandans var að sjálfsögðu hagstjórnin í aðdraganda hrunsins og krónan okkar margblessuð.

• „Bankarnir voru einkavæddir/afhentir kröfuhöfum.“

Bankarnir voru hvorki einkavæddir né „afhentir kröfuhöfum“. En það var tekin ákvörðun um að ríkissjóður legði ekki fram eigið fé (hlutafé) Arion banka og Íslandsbanka nema að litlu leyti. Hefði ríkissjóður gert það hefðu skattgreiðendur tekið alla áhættu og ábyrgð á rekstri þriggja banka. Þá voru framundan gengislánadómar og alls kyns óvissa önnur um virði lánasafna. Eiginfjárframlög til allra bankanna hefðu numið vel á fjórða hundrað milljarða króna meðan ríkissjóður var galtómur.

Þetta var rétt ákvörðun í stöðunni, eins og sýndi sig síðar, þegar bankarnir komust hvort eð er í eigu ríkisins sem hluti af krónueignum sem kröfuhafar skildu eftir gegn því að sleppa út úr höftum með allar erlendu eignir föllnu bankanna.

• „Kröfuhöfum var gefið skotleyfi á heimilin.“

Þetta er innihaldslaus frasi. Stjórnvöld, hver sem þau eru, hafa engin ráð – innan ramma réttarríkisins – til að breyta einhliða höfuðstól eða skilmálum þegar gerðra löglegra lánasamninga. Lög geta jú ekki verið afturvirk, löglegir samningar skulu standa og engan má skylda til að láta af hendi eign sína nema fullar bætur komi fyrir. Það var því aldrei möguleiki, þó menn hefðu viljað, að grípa inn í efni eða efndir lánasamninga. Sú staðreynd er óháð því hvernig eignarhaldi á bönkum var eða er háttað. Hins vegar var unnt að grípa til ýmis konar mótvægisaðgerða til að létta fólki róðurinn eftir föngum. Síðasta ríkisstjórn beindi þeim aðgerðum, til dæmis vaxta- og barnabótum, fyrst og fremst til þeirra sem höllustum fæti stóðu, þ.e. fólks með lægri tekjur og slæma skuldastöðu. Vitaskuld hefði verið æskilegra að gera meira fyrir fleiri, en ríkissjóður var því miður ekki aflögufær.

Að auki er það svo að aðeins lítill hluti fasteignalána heimilanna var í bókum Arion og Íslandsbanka (bankanna sem kröfuhafar áttu óbeint hlut í) eftir hrun. Íbúðalánasjóður var vitaskuld með stóran hlut, en bankarnir höfðu pakkað íbúðalánasöfnum sínum inn í „sértryggð skuldabréf“ fyrir hrun og selt þau m.a. lífeyrissjóðum. Þá hafði Seðlabanki Íslands eignast talsvert af þessum lánum þegar hann gekk að veðum hjá Kaupþingi og Glitni. Kröfuhafarnir hefðu því ekki ráðið miklu um innheimtu íslenskra íbúða- og neytendalána jafnvel þótt þeir hefðu beina aðkomu að stjórnun nýju bankanna, sem þeir höfðu ekki.

Gleymum því ekki að það var fall krónunnar sem stökkbreytti gengistryggðum lánum og olli verðbólguskoti sem hækkaði verðtryggðu lánin. Svo það sé endurtekið: vond hagstjórn og slælegt eftirlit bitnar á almenningi í gegn um íslensku krónuna. Hún er okkur gríðarlega dýr.

• „Það hefði átt að frysta vísitöluna.“

Það er ekki unnt að krukka í vísitölur sem notaðar eru til verðtryggingar lána skv. þegar gerðum lánasamningum. Til eru 2-3 dómafordæmi Hæstaréttar (t.d. „Samvinnusjóðsmálið“ frá 1990) sem gera þetta alveg skýrt: allar breytingar á grundvelli vísitalna þurfa að vera minniháttar og málefnalegar. Tilraunir til að „frysta vísitölu“ hefðu því verið dæmdar ólöglegar. Hitt er annað mál að svokölluð „greiðslujöfnunarvísitala“ var virkjuð eins og áður var nefnt, sem tók af allramesta kúfinn.

— o —

Ég gæti haldið áfram en læt hér staðar numið í bili. Þigg ábendingar um fleiri umfjöllunarefni í athugasemdum.

Mér sárnar þegar fólkið sem tók að sér rústabjörgunina í síðustu ríkisstjórn af mikilli ósérhlífni er haft fyrir rangri sök, og jafnvel hengt sem bakarar fyrir smið. Ekki tókst allt jafn vel sem síðasta ríkisstjórn ætlaði sér, en heilt yfir vann hún afrek. Ég myndi sjálfur helst gagnrýna hana – og þá með því að vera vitur eftir á – fyrir að hafa færst of mikið í fang. Hún reyndi að koma of mörgum góðum og þörfum umbótamálum í gegn samhliða risavöxnu þrekvirkinu í efnahagsmálunum, hafandi mjög nauman og jafnvel engan meirihluta á Alþingi (þökk sé villiköttum VG, mikil er ábyrgð þeirra) – og aðeins eitt kjörtímabil til að vinna með. Væntingarnar voru því sennilega spenntar of hátt og vonbrigðin því meiri sem því nemur. Hins vegar er ekki endilega sanngjarnt að dæma eftir væntingunum, heldur eftir árangrinum eins og hann varð, miðað við fordæmalausar aðstæður. Í því efni þarf enginn að skammast sín; þvert á móti.