Í gær var fjallað um stjórnarmyndun skv. 9o. gr. stjórnarskrárfrumvarpins og þar með hinn „jákvæða“ hluta hinnar óskráðu en stjórnarskrárbundnu þingræðisreglu. Í 91. gr. stjórnarskrárfrumvarpsins er fjallað um spegilmyndina – vantraustið – sem er hin „neikvæða“ hlið þingræðisreglunnar og endapunktur hinnar pólitísku ábyrgðar ráðherra í þingræðisríki.

Um hvorugt er fjallað í gildandi stjórnarskrá og er 91. gr. því algert nýmæli formlega – en efnislega að mestu staðfesting á því sem gildir samkvæmt 100 ára stjórnskipunarvenju – með einu fráviki.

Í 91. gr.  stjórnarskrárfrumvarps stjórnlagaráðs segir:

Leggja má fram á Alþingi tillögu um vantraust á ráðherra. Í tillögu um vantraust á forsætisráðherra skal felast tillaga um eftirmann hans.

Ráðherra er veitt lausn úr embætti ef meirihluti þingmanna samþykkir tillögu um vantraust á hann. Ríkisstjórn er veitt lausn ef meirihluti þingmanna samþykkir tillögu um vantraust á forsætisráðherra.

Í gildandi stjórnarskrá er sem sagt ekkert um vantraust að finna. Reglan felur það nákvæmlega sama í sér og nú gildir samkvæmt óskráðum stjórnskipunarvenjum:

Öll ríkisstjórnin

1. Leggja má fram á Alþingi tillögu um vantraust á forsætisráðherra og þar með ríkisstjórnina alla.
2. Ríkisstjórn er veitt lausn ef meirihluti þingmanna samþykkir tillögu um vantraust á forsætisráðherra.

 Einstakir ráðherrar

1. Einnig má leggja fram vantrauststillögu gagnvart einstökum ráðherra.
2. Einstökum ráðherra er veitt lausn úr embætti ef meirihluti þingmanna samþykkir tillögu um vantraust á hann.

Raunar hefur ekki komið til þess að ríkisstjórn hafi vikið vegna vantrausts síðan fyrir fyrri heimsstyrjöld; engu að síður – eða kannski einmitt í ljósi þess – taldi stjórnlagaráð ástæðu til þess að takmarka  það sem kalla má óábyrgar vantrauststillögur sem fyrirfram er ólíklegt að nái fram að ganga. Í því skyni er lagt til að skilyrði vantrauststillögu á forsætisráðherra og þar með ríkisstjórnina alla sé að tillöguflytjendur hafi náð saman um annað forsætisráðherraefni; Alþingi getur því ekki losað sig – og þar með þjóðina – við forsætisráðherra og ríkisstjórn nema þingið hafi upp á eitthvað „betra“ að bjóða.

Sé það ómögulegt er alltaf hægt að leysa stjórnarkreppu með því að Alþingi álykti um þingrof, sbr. 73. gr. frumvarpsins sem áður er vikið að; árétta ber því að enginn réttur er tekinn af þinginu sem samkvæmt frumvarpinu mun hafa sjálfdæmi – í stað ákvörðunarvalds forsætisráðherra nú – um hvort og hvenær þingrof og þingkosningar eigi sér stað.

Þetta er kallað jákvætt eða uppbyggilegt vantraust eins og nánar má lesa um í skýringum þar sem m.a. má fræðast um fyrirmyndir að þessari leið og kostina við hana – svo sem þann að þá þarf ekki að treysta á svonefnda starfsstjórn á meðan ný ríkisstjórn er mynduð, eftir atvikum í kjölfar þingkosninga; um starfsstjórn verður fjallað á morgun, sbr. 92. gr. stjórnarskrárfrumvarpins.

• Hér má lesa ítarlegri skýringar með stjórnarskrárfrumvarpi stjórnlagaráðs (sjá um þetta ákvæði á bls. 169-170).
• Ensk þýðing Stjórnarskrárfélagsins á stjórnarskrárfrumvarpi stjórnlagaráðs; here is an English version of the Constitutional Bill.