Mér er af og til bent á það af mínum guðlausu vinum og kunningjum – bæði í gríni og alvöru – að dusta rykið af þekkingu minni á vísindum (eða verða mér út um einhverja!) í þeirri von að það venji mig af þessum eilífu vangaveltum og skrifum um Guð og Jesú og kristna trú.

Nóg sé nóg!

Mér þykir vænt um slíkar hvatningar og tek þeim með jákvæðni og skilningi, enda veit ég að lífsskoðun vina minna er þeim mikilvæg ekkert síður en mín er mér.

En á bak við hvatningu sem þessa liggur þó tiltekið viðhorf, sem margir hafa gleypt við (gjarnan gagnrýnislaust og án þess að leiða hugann sérstaklega að því) og telja einfaldlega sjálfgefið, nefnilega að vísindi hafi með einhverjum hætti gert guðstrú úrelda eða sýnt fram á að Guð sé ekki og geti ekki verið til.

Og þegar hlustað er á málflutning hinna svokölluðu nýguðleysingja og/eða sumra guðlausra vísindamanna þá er ekki nema von að margir telji svo vera.

Hinn þekkti vísindamaður Stephen Hawking, sem féll frá á dögunum, er dæmi um vísindamann sem ýtt hefur undir þetta viðhorf.

Hawking er einn merkasti vísindamaður sögunnar og það leikur enginn vafi á snilligáfu hans. Og þegar annar eins maður hefur upp raust sína líta margir svo á að það sem frá honum kemur hljóti óhjákvæmilega að vera satt og rétt og byggjast á óvéfengjanlegri vísindalegri niðurstöðu – og kannski ekki síst það sem hefur með Guð og trú að gera.

Eins og sumir hafa rifjað upp í tilefni af fráfalli hans „tel[ur Hawking] að einfaldasta skýringin [á tilvist Guðs] sé sú að það sé ekki til neinn Guð. Enginn skapaði heiminn og enginn stýrir örlögum okkar … Við höfum þetta eina líf til að skynja mikilleik alheimsins og fyrir það er [hann] einkar þakklátur.“

Jafnframt lítur Hawking „á heilann sem tölvu sem mun hætta að starfa þegar hlutirnir í henni fara að bila. Það er ekki til neitt himnaríki eða framhaldslíf fyrir bilaðar tölvur; það eru ævintýri fyrir myrkfælna.“

Hér er vissulega um að ræða staðhæfingar stórkostlegs vísindamanns sem hefur stórum aukið þekkingu okkar á eðli og innviðum alheimsins.

En hér er augljóslega ekki um vísindalegar staðhæfingar að ræða.

Hawking hefði aldrei getað gert tilkall til nóbelsverðlauna í eðlisfræði eða heimsfræði fyrir að hafa sannað að Guð sé ekki til eða að líf eftir dauðann sé óhugsandi.

Enda eru spurningar sem lúta að Guði eða lífi eftir dauðann ekki spurningar sem vísindi veita svar við.

Það minnir á að staðhæfingar vísindamanna og vísindalegar staðhæfingar fara ekki alltaf saman. Og það á sannarlega við um ofangreindar staðhæfingar Hawkings um Guð og himnaríki, sem eru heimspekilegar í eðli sínu og liggja utan þess sem vísindi ná til.

Hvað varðar hina meintu samleið vísinda og guðleysis þá er líka vert að minnast þess að upphafsmenn nútímavísinda hefðu þótt áðurnefnd ummæli einkar undarleg og illa til fundin, enda voru þeir kristnir menn og litu alls ekki svo á að vísindi gerðu kröfu um annað eða væru nokkurskonar fyrirstaða í því samhengi.

Kópernikus, sem lagði grunn að hinni nýju heimsmynd með sólmiðjukenningu sinni, var dómkirkjukanón í Póllandi, svo dæmi sé tekið.

Kepler leit svo á að lögmál sín um gang reikistjarnanna endurspeglaði hugvitssemi skaparans.

Boyle, faðir efnafræðinnar, var afar trúrækinn maður sem leit svo á að framgangur vísindanna mundi styrkja grundvöll kristinnar trúar.

Hið sama gilti um Newton, sem skrifaði um ævina mun meira um guðfræði en vísindi.

Og þannig mætti lengi telja.

Vísindaleg hugsun þessara frumherja var grundvölluð á þeirri trúarsannfæringu að hinn náttúrulegi heimur væri lögmálsbundinn og stærðfræðilega skiljanlegur.

Guðstrú, sem grundvallast á tilvist skapara sem hannaði alheiminn og setti honum þau lögmál sem hann lýtur, var með öðrum orðum órjúfanlegur þáttur í vísindalegri nálgun þeirra og fól í sér þann frumspekilega grundvöll sem nútímavísindi voru reist á og spruttu uppúr.

Eins og C.S. Lewis orðaði það tóku menn að hugsa vísindalega vegna þess að þeir gerðu ráð fyrir náttúrulögmálum; og þeir gerðu ráð fyrir náttúrulögmálum vegna þess að þeir trúðu á þann sem hafði sett náttúrunni lögmál sín.

Kepler, Boyle, Newton og hinir vissu vel að sú staðreynd að náttúran er skiljanleg og aðgengileg í stærðfræðilegum skilningi, og að til séu nátturulögmál sem vísindi geta uppgötvað, er ekki eitthvað sem vísindi geta útskýrt heldur það sem gera vísindi möguleg og þau byggja á.

Sjálfur Einstein sagði að það eina sem væri óskiljanlegt við alheiminn væri sú staðrend að hann væri skiljanlegur.

Það má taka undir það út frá guðlausum forsendum. En frá sjónarhóli guðstrúar er það alls ekki óskiljanlegt enda ber alheimurinn skapara sínum vitni og endurspeglar það vit, þá hugsun og þá skynsemi sem hann á rót sína að rekja til.

Sálmaskáldið sem miðlar upplifun sinni, reynslu og trú í 19. Davíðssálmi (öðru versi) hafði einmitt það í huga er hann skrifaði:

„Himnarnir segja frá Guðs dýrð,
festingin kunngjörir verkin hans handa.“

En margir benda á framvindu vísinda og hinar og þessar uppgötvanir og kenningar sem að þeirra mati hafa gert guðstrú, eða tilvísun til Guðs, óþarfa í dag og í raun fráleita.

En þá verður að benda á að það er mikill misskilningur ef gengið er út frá því að trú og vísindi keppi hvert við annað sem útskýringar á innviðum og gangverki alheimsins. Svo er alls ekki enda um að ræða útskýringar af ólíkum toga sem ekki ber að rugla saman.

Það er augljóst þegar við veltum því fyrir okkur.

Þegar kemur að því að útskýra tilvist eða orsök ljósaperunnar keppir Thomas Edison ekki við þau lögmál sem stýra hegðun ljóss, rafmagns og gass.

Nei, um er að ræða tvær ólíkar gerðir útskýringa.

Önnur er vísindaleg og vísar til náttúrulögmála, hin er persónuleg og vísar til orsakavalds. Báðar eru viðeigandi og nauðsynlegar þegar kemur að því að útskýra ljósaperu. Og saman gefa þær heildarútskýringu á ljósaperunni.

Þetta minnir á að það að kunna vísindaleg skil á því hvernig tiltekið kerfi á borð við ljósaperu (eða alheiminn!) virkar hvorki útilokar né felur í sér rök gegn tilvist orsakavalds [skapara] að baki þess.

Í þessu samhengi getur þú spurt sjálfan þig, svo dæmi sé tekið, hvers vegna þú ert að lesa þessi orð.

Það er fyllilega mögulegt að útskýra þá staðreynd að þú sért að lesa þennan pistil með því að vísa til ástands og aðstæðna í heila þínum hér og nú og til rafboða og efnahvarfa og þess háttar, og á endanum til hlutaðeigandi atóma og sameinda.

En er ekki líka að finna aðra útskýringu?!

Er ekki að finna útskýringu sem hefur með áhuga þinn á efninu að hera, og fyrirætlun þína, ásetning og vilja? Og einnig, þegar dýpra er að gáð, viðleitni þína til að komast að hinu sanna hvað varðar mikilvæga spurningu?

Fyrri útskýringin, hin vísindalega, er sannarlega hluti af heildarmyndinni. En ef hún útilokar þá síðari, hina persónulegu, þá er varla ástæða eða tilgangur í að lesa mikið lengra.

Hvers vegna ætti maður að eyða tíma í það ef ástæðan fyrir lestrinum er ekki fólgin í öðru en efna- og eðlisfræði þegar allt kemur til alls?

Þegar segir í Biblíunni „Í upphafi skapaði Guð himinn og jörð [alheiminn]“ þá er þar að sjálfsögðu ekki um að ræða vísindalega útskýringu á eðli alheimsins, heldur persónulega útskýringu á tilvist hans með tilvísun til orsakavalds.

Og þegar Newton og Kepler og hinir uppgötvuðu lögmálin sem við þá eru kennd þá litu þeir ekki svo á að þar með hefðu þeir afsannað tilvist Guðs. Nei, þvert á móti dásömuðu þeir hugvitssemi Guðs fyrir að hafa komið hlutunum í kring með þeim hætti sem raun ber vitni.

Það er leikur enginn vafi á því að þegar kemur að því að útskýra hvernig hinn efnislegi og náttúrulegi veruleiki hegðar sér eru vísindi ómissandi.

En það væri ansi fátækleg og rýr upplifun og sýn á lífið og tilveruna ef látið er að því liggja að einu spurningarnar sem vert er að spyrja og leita svara við séu þær sem vísindi spyrja og svara.

Því eins og eðlisfræðingurinn og nóbelsverðlaunahafinn Peter Medewar benti á eru vísindi augljóslega takmörkuð og geta ekki svarað barnslegum grundvallarspurningum varðandi uppruna tilverunnar, tilgang lífsins og örlög eða hvað er gott, rétt og fallegt – spurningar sem varða sjálfan kjarna mennskunnar og það sem gerir okkur að manneskjum.

Eðli sínu samkvæmt spyrja vísindi takmarkaðra spurninga og geta því ekki náð utan um eða útskýrt allt sem leitar á huga mannsins eða er fólgið í reynslu hans.

Og þeir eru margir heimspekingarnir og hugsuðurnir í sögunni – raunar flestir þegar hugsað er til hinnar vestrænu heimspekihefðar – og að sjálfsögðu vísindamenn líka, sem hafa litið svo á að því sem varðar manninn mestu verði ekki svarað til hlýtar án þess að vísa til yfirnáttúrulegs veruleika af einum eða öðrum toga.

Í því samhengi má taka undir orð hins mikla heimspekings 20. aldarinnar, Ludwig Wittgenstein, sem sagði:

„Við finnum að jafnvel þótt öllum mögulegum vísindalegum spurningum hafi verið svarað, þá höfum við ekki enn tæpt á vanda lífsins á nokkurn hátt.“

Nei, til þess þarf annað og meira!