Í nýrri rannsókn á fátækt á Íslandi, sem Guðný Björk Eydal og ég höfum unnið og birt er í bókinni Þróun velferðarinnar 1988 til 2008, kemur fram að umfang fátæktar á Íslandi telst mismunandi eftir því hvaða mælistiku er beitt. Ólíkar mælingar gefa ólíkar niðurstöður.

Sumar mælistikur sýna heldur minni fátækt á Íslandi en í hinum norrænu löndunum, en aðrar sýna heldur meiri fátækt hér.

Geir Haarde, þáverandi forsætisráðherra, lét gera skýrslu árið 2006 um barnafátækt á Íslandi með samanburði  við hin norrænu löndin. Niðurstaðan var sú, að allt að helmingi stærri hluti barna væri undir fátæktarmörkum hér á landi en var í hinum norrænu löndunum á árinu 2004.

Hagstofa Íslands fékk um svipað leyti þá niðurstöðu að afstæð fátækt væri meiri á Íslandi en í Svíþjóð, en minni en í Danmörku, Finnlandi og Noregi. Sem sagt ólíkar vísbendingar, enda ólíkar mælingar.

Ég hafði áður gert rannsókn á fátækt hér á landi með öðruvísi gögnum sem náðu til áranna 1997 og 1998 (birt í bókinni Íslenska leiðin árið 1999). Þar var niðurstaðan sú, að fátækt væri heldur meiri á Íslandi en á hinum Norðurlöndunum, en hún virtist minnkandi samkvæmt þeim gögnum, m.a. vegna aukinna áhrifa frá lífeyrissjóðunum á afkomu eldri borgara.

Allar ofangreindar mælingar byggja á afstæðri fátækt (relative poverty), þ.e. fátæktarmörk voru 50% eða 60% af miðtekjum fjölskyldna á mann. Síðan var talið hve stór hluti íbúa var með tekjur undir þessum fátæktarmörkum.

Hér að neðan er annars konar mæling, sem er að mörgu leyti raunsærri en mælingar á afstæðri fátækt. Það er mæling sem er meira í átt til þess sem kallað er algild fátækt (absolute poverty) og kemur úr lífskjarakönnun Eurostat, Hagstofu Evrópusambandsins.

Lágtekjufólk, þ.e. fólk sem telst vera undir fátæktarmörkum í löndunum, var spurt „hversu erfitt væri fyrir það að láta enda ná saman“. Myndin sýnir hlutfall lágtekjufólks sem segist „eiga mjög erfitt með að láta enda ná saman“.

Á myndinni má sjá að lágtekjufólk á Íslandi segist mun oftar eiga erfitt með að láta enda ná saman en lágtekjufólk í hinum löndunum, öll árin frá 2004 til 2011 (Svörtu súlurnar eru tölur Íslands). Þrengingarnar voru mestar í byrjun tímabilsins 2004 og í kreppunni eftir hrun (2010-11). Raunar er afar lítill munur á fátæktarþrengingum lágtekjufólks árin 2004 og 2011, eða tæplega 21% á móti 23%.

Fjárhagsþrengingar lágtekjufólks (þeirra sem eru undir fátæktarmörkum) á Norðurlöndum, 2004 til 2011. Miðað er við 60% fátæktarmörk. Súlurnar sýna hlutfall þeirra sem eru undir fátæktarmörkum sem segjast “eiga mjög erfitt með að láta enda ná saman”. (Heimild: Eurostat).

Fjárhagsþrengingar lágtekjufólks voru tvöfalt algengari á Íslandi en í hinum löndunum árið 2004. Minnkuðu svo til 2007, er þær jukust aftur í kreppunni upp í hámark árið 2010 (26,5%). Árið 2011 dró svo nokkuð úr þrengingum íslensks lágtekjufólks á ný.

Árin 2002 til 2004 hafði staða lágtekjufólks versnað á Íslandi, sem skilaði sér í auknum fátæktarþrengingum árið 2004. Kreppan jók síðan verulega á vandann eftir hrun, er hann varð nokkru meiri en verið hafði 2004.

Kaupmáttur þeirra sem lenda undir afstæðum fátæktarmörkum skiptir öllu fyrir raunverulegar fátæktarþrengingar fólks. Kaupmáttur lágtekjufólksins hefur verið lægri á Íslandi en í hinum norrænu löndumum um árabil, einnig í góðærinu svokallaða fyrir hrun (sjá t.d. OECD-tölur fyrir 2005  hér).

Þetta eru sterkar vísbendingar um að fátæktarþrengingar lágtekjufólks hafi verið meiri á Íslandi en í Skandinavíu öll árin á tímabilinu frá 2004 til 2011. Það er í samræmi við þá staðreynd að ráðstöfunartekjur lágtekjufólks voru lægri hér en á hinum Norðurlöndunum á árunum fyrir hrun.

Norrænu löndin eru með einna minnstu fátækt vestrænna þjóða á algengustu mælikvarða nútímans. Í ljósi ofangreindra upplýsinga má álykta, að þó fátæktarþrengingar getir verið heldur meiri á Íslandi en í hinum löndunum á tímabilinu, þá virðist fátækt almennt vera með minna móti á Íslandi miðað við aðrar vestrænar þjóðir.

——————————-

Skýringar:

Fyrst er reiknað hlutfall fólks sem er undir fátæktarmörkum ESB (60% af miðtekjum) og svo fundið út í hvaða mæli það fólk segist “eiga mjög erfitt með að láta enda ná saman” í rekstri heimila sinna. Þetta er sem sagt vísbending um fjárhagsþrengingar fólksins sem er undir fátæktarmörkum, í norrænu löndunum öllum. Gögnin koma úr lífskjarakönnun ESB (sem framkvæmd er af Hagstofu Íslands hér á landi). Svarendur eru fulltrúar þeirra 10-12% heimila sem lægstar tekjur hafa í hverju landi fyrir sig.