Erindi á fundi Sjálfstæðisfélags Mosfellsbæjar undir yfirskriftinni ,,Ríkir fantaskapur í íslenskri fjölmiðlun“ 9. október 2012

Formaður Sjálfstæðisfélags Mosfellinga, góðir fundarmenn.
Umræðuefni þessa fundar er spurningin ,,Ríkir fantaskapur í íslenskum fjölmiðlum?“
Ég mun hér í kvöld fyrst og fremst tala sem fjölmiðlafræðingur og fyrrverandi fjölmiðlamanneskja og fréttastjóri á stórum ritstjórnum til fjölda ára og ég sé hlutina örugglega öðruvísi en reyndir stjórnmálamenn sem telja sig oft eiga í ,,stríði“ við einstaka fjölmiðla og fjölmiðlamenn.
Ég hef þó haft rúm tvö ár til þessa að virða þessa hluti fyrir mér úr fjarlægð og nú er ég komin á kaf í stjórnmálin.
Mig langar fyrst til að tala svolítið um fjölmiðlasöguna, til að setja hlutina í samhengi. Þá er ég ekki að meina að ég ætli að kryfja fjölmiðlasöguna til mergjar frá því að dagblöð byrjuðu að koma út á Íslandi. Ég ætla að einbeita mér að fjölmiðlasögu minnar kynslóðar; fara kannski aftur til ársins 1960 eða svo.
Ég get þó ekki setið á mér að rifja aðeins upp hlutina eins og þeir voru hér í lok 19. aldar og byrjun þeirrar tuttugustu. Til dæmis þegar Jón Ólafsson ritstjóri Göngu Hrófls og fleiri blaða hrökklaðist úr landi vegna skrifa sem pirruðu stjórnvöld. Svo ekki sé minnst á Stóru bombu árið 1930 en það mál snerist meðal annars um deilur um geðheilsu Jónasar frá Hriflu dómsmálaráðherra en of langt mál væri að fara ofan í hér.
Á Íslandi hafa svo sannarlega blásið margskonar vindar í fjölmiðlum.
Ef við förum aftur til ársins 1960, þegar ég var að fæðast, en þá eru flokksblöðin Þjóðviljinn, Alþýðublaðið, Tíminn og Morgunblaðið á miklu blómaskeiði. Það geisar kalt stríð í heiminum og gríðarleg harka er í umfjöllun um pólitík en fjórflokkarnir áttu hver sitt málgang.
—————————————
Árið 1972 urðu vatnskil. Þá var framið að því er virtist ósköp smávægilegt innbrot á skrifstofur demókrataflokksins í Watergatebyggingunni í Washington í Bandaríkjunum. Ég ætla ekki að fara rifja það mál upp heldur í smáatriðum enda þekkja það flestir, en það átti eftir að valda straumhvörfum í fjölmiðlun um allan hinn vestræna heim.
Í kjölfar afhjúpana The Washington Post sem byggðar voru á upplýsingum frá ókunnum heimildamanni um að brotist hefði verið inn á skrifstofur Demókrataflokksins að undirlagi Repúblikana og með vitund og vilja Hvíta hússins og sjálfs Bandaríkjaforseta fóru tvær grímur að renna á menn, svo ekki sé meira sagt. Nixon forseti þráaðist lengi við en varð loks að segja af sér árið 1974.
Eftir framgöngu The Washington Post í þessu máli má segja að nýtt tímabil hafi hafist í fjölmiðlum um allan hinn vestræna heim. Fjölmiðlar vildu vera óháðir og frjálsir og þjóna almenningi og hagsmunum hans. Þeir sögðu eigendavaldi og hagsmunagæslu hvort sem var fyrir stjórnmál eða fyrirtæki stríð á hendur og sögðust framvegis ætla að framvegis að fjalla hlutlægt um mál, fyrst og fremst út frá hagsmunum hins almenna borgara.
Almenningur ætti heimtingu á að fá að vita sannleikann, ekki bara hluta hans, heldur alla sannleikann og þeir fjölmiðlar sem í forystu voru í þessari byltingu lögðu metnað sinn vönduð vinnubrögð þar sem sannleikurinn einn var hafður að leiðarljós. Enginn stýrir okkur nema ,,what the people need to know“
Brautryðjandi á þessu sviði á Íslandi var Jónas Kristjánsson gamli ritstjóri okkar Reynis á DV, sem stofnaði Dagblaðið einmitt undir þessum áhrifum haustið 1975.
Fram að þessu hafði mest verið talað við stjórnmálamenn og ýmsa frámmámenn, t.d í Sjónvarpinu með mjög formlegum hætti þar sem menn voru þéraðir og fengu að tala út í eitt án þess að fréttamaðurinn gerði annað en að koma annars lagið inn með næstu kurteisislegu spurningu. Lítið var um eftirfylgni.
Nú fór hins vegar að ryðja sér til rúms annars skonar fjölmiðlun líka í ljósvakamiðlunum og ef til vill aðgangsharðari gagnvart stjórnmálamönnum.
Morgunblaðið og RÚV fóru að fara mun meira inn á þessa brautir. Fréttastofa Stöðvar tvö var stofnuð, sem hamraði mjög á því að hún væri engum háð og eldveggur væri á milli hennar og Jóns Óttars Ragnarsson og Hans Kristjáns Árnasonar eigenda hennar Stöðvar tvö.
——————————————————
Góðir fundarmenn. Því er ekki að leyna að ég hef áhyggjur af stöðu fjölmiðla á íslandi í dag. Mér finnst við hafa dregist aftur til fortíðar þar sem eigendvald og flokkapólitík og alls konar sérhagsmunir eru farin að ráða ferðinni í stað þess að menn keppist við að standa undir því nafni að vera ,,frjálsir og óháðir“
Mér finnst farið öðrum höndum um þá sem fjölmiðlinn eða eigendum hans er vel við en meinta andstæðinga. Þetta birtist í efnistökum, vali á myndum, slæmar myndir eru sýndar af andstæðingum oggrískar guðamyndir af samherjum. Molar eða slúður og ýmsir fastir dálkar í blöðunum endurspegla þetta líka vel. Þar er talað frjálslega um mann og annan og engum eirt. Þessi þróun hefur í raun og veru verið að festast í sessi á undanförnum árum hér á landi. Fjölmiðlar hafa misst sjálfstæði sitt gagnvart eigendum sínum og kannski er það ekki einu sinni keppikeflið lengur, þetta sjálfstæði.
Ætli megi segja að þetta hafi byrjað einhversstaðar í bólunni og haldið áfram fullum fetum eftir hrun, að því er hlýtur að vera til verri vegar fyrir almenning í þessu landi.
Áhrifamiklir fjölmiðlar hafa komist í hendur voldugra eigenda sem vilja nýta sér eignir sínar sér og sínum fyrirtækjum til framdráttar, og gera engan greinar mun á hagsmunum almennings og eigin sérhagsmunum. Stjórmálamenn hafa líka náð að komast í gegnum eldvegginn.
Tökum RÚV sem dæmi. RÚV hefur sætt talsvert mikill gagnrýni fyrir það af hálfu stjórnarandstæðinga að vera helsta klappstýra ríkisstjórnarinnar sem nú situr. Þótt ég reyni alltaf að finna fyrst hinar eðlilegu og heiðarlegu skýringar á hlutunum þá hefur mér oft á tíðum blöskrað hvernig fréttastofan virðist sjá heiminn með gleraugum ríkisstjórnarinnar. Á tímabili voru fréttamenn RÚV farnir að tala um skattabreytingar í stað skattahækkana, svo dæmi sé tekið. Nýleg útekt viðskiptablaðsins sýnd vel hversu mikill munur var áhuga RÚV á að segja frá því þegar Jóhanna Sigurðardóttir forsætisráðherra braut jafnréttislög annars vegar og Ögmundur Jónasson innanríkisráðherra hins vegar.
Ég hef áhyggjur af fjölmiðlamönnum sem vinna við þessar kringumstæður þar sem að í dag erfitt er að fá atvinnu og menn vilja síst af öllu missa hana. Dregur það ekki dugi þeirra og þori til að hafa aðrar skoðanir; jafnvel skoðanir sem eru óvinsælar inn á ritstjórninni? Ég segi hiklaust já, það gerir það. Þess vegna er það mjög mikilvægt að ritstjórar eins og Reynir Traustason hvetji sitt fólk til að tala umbúðalaust á ritstjórnarfundum, segja blaðamönnum sínum að sjálfsritskoðun eigi ekki að líðast, og fólk megi alveg koma með hugmyndir þvert á það sem ritstjóranum finnist og sé jafnvel hrósað fyrir það að hugsa út fyrir boxið. Með sjálfsritskoðun meina ég að fjölmiðlamenn eru mjög klárir einstaklingar og fljótir að finna inn á hvað er vinsælt og hvað er óvinsælt að fjalla um hjá viðkomandi fjölmiðli, án þess að það sé nokkurtíma sagt berum orðum.

——————————————-
Fjölmiðlar eiga að vera réttsýnir og þar á að starfa fólk sem hefur sannleikann og heiðarleg vinnubrögð að leiðarljósi og ekkert annað. Þjónkun við þá sem ráða má ekki stýra för.
Það versta er þegar fjölmiðar kom fram á fölskum forsendum; þykjast vera fjálsir og óháðir þegar þeir eru það ekki. Það er þó skárra að vera fjölmiðill sem fer ekkert í felur með sínar skoðanir og styður við ákveðna stjórnmálastefnu og jafnvel prómótera eigin fyrirtæki, bæði leynt og ljóst, hvort sem menn heita 365, Árvakur, DV, Fréttatíminn, RÚV eða eitthvað annað. Ef menn koma til dyranna eins og þeir eru klæddir og reyna ekki að sveipa um sig hulu óháðrar blaðamennsku og hlutlægni, þá er ekki eins mikil hætt á ferðum. Að því leytinu til voru gömlu flokksblöðin ærileg. Þau þóttust ekki vera neitt annað en þau voru.
Neytendur eða borgarar þessa lands er vel upplýst fólk og það á rétt á því að meta boðskap viðkomandi fjölmiðils á réttum forsendum og síðast en ekki síst getur fólk hætt að kaupa eða lesa þá fjölmiðla ef þeim líkar ekki vinnubrögðin, nema RÚV náttúrulega sem allir Ísendingar eru skyldugir til að greiða fyrir samkvæmt lögum.

————————————————
Það einkennilega við þetta allt að í dag er það almenningur sjálfur sem beitir mesta fantaskapnum í fjölmiðlum. Þá meina rætnar athugasemdir sem fólk skrifar undir allskonar dulnefnum eða bara í eigin nafni og birtast í netmiðlunum. Mér blöskrar hreinlega oft yfir því hvað viðgengst og hvernig fólkar veigar sér ekki við tala niður til fólks og með vanvirðingu og sleggjudómum og nota ljótt orðfærir sem er særandi.
Á þeim 30 árum sem ég hefst starfað við fjölmiðla hafa meint brot á 3. grein siðareglna blaðamannafélagsins oftast komið inn á borð til mín en ég sé ekki betur en að þessi grein sem þverbrotin í bloggheimum daglega, og skrif sem hér um ræðir séu að valda miklum skaða í okkar samfélagi.
3. grein Siðareglna Blaðamannafélagsins
Þar sem segir; ,,Blaðamaður vandar upplýsingaöflun sína, úrvinnslu og framsetningu svo sem kostur er og sýnir fyllstu tillitssemi í vandasömum málum. Hann forðast allt, sem valdið getur saklausu fólki, eða fólki sem á um sárt að binda, óþarfa sársauka eða vanvirðu.
Það væri kannski ráð að senda þessa grein inn á hvert heimili í landinu.

Að lokum langar mig til að fjalla um hvað eru opinberar persónur og hveru langt mega fjölmiðlar ganga þegar þær eru annars vegar.

Tjáningarfrelsið er óumdeilanlega eitt veigamesta tæki hvers lýðræðisríkis. Það er verndað í Stjórnarskrá Íslands, en það getur verið vandmeðfarið.
Friðhelgi einkalífsins er einnig tryggt í stjórnarskránni.
Það hefur í langan tíma verið árekstur á milli tjáningarfrelsis annars vegar og friðhelgi einkalífsins hins vegar. Hér getur oft verið um hárfína línu að ræða sem er matskennd og mikið reynir á ritstjóra fjölmiðlanna feta hina réttu braut.

Hæstiréttur Þýskalands sagði í frægum dómi að Karólína prinsessa í Mónakó væri opinber persóna og gæti ekki kvartað yfir athygli fjölmiðla. Tilgangur þeirra væri að segja fréttir, svala forvitni. Fjölmiðlun hafi alltaf verið persónuleg. Dómstóllinn sagði, að ekki væri hægt að gera greinarmun á virðulegri fjölmiðlun og persónulegri fjölmiðlun. Hann sagði, að prentfrelsi væri æðra einkalífsrétti. Heimilt hafi verið að taka og birta myndir af Karólínu við ýmsar aðstæður sem væru opnir almenningi t.d. á kaffihúsi eða á hestbaki. Sjá nánar á jonas.is

Mannréttindadómstóll Evrópu tók hins vegar aðra afstöðu í þessu máli. Hann taldi að prentfrelsi hefði gengið of langt og koma þyrfti á nýju jafnvægi milli þess og persónuréttar fólks. Auk þess sé Karólína væri ekki opinber persóna, þótt hún kæmi stundum fram fyrir hönd Mónakó. Dómurinn fjallaði um umsátursástands ljósmyndara og hvernig að það skerði rétt fólks til einkalífs, sbr. mál Diönu prinsessu. Að svala forvitni fólks væri ekki næg ástæða til að taka myndir af Karólínu af Mónókó. Þetta var árið 2005

Í kjölfarið kom svo dómur í máli Bubba Mortens gegn tímaritinu Séð og heyrt í Hæstarétti árið 2006. Dæmt var fyrir villandi umæli annarssvegar sem atlögu að æru Bubbi og hin niðurstaðan snerti myndbirtinguna og þar skipti mál fordæmi Mannréttindadómstóls Evrópu í Karólínumálinu svokallaða.

En dómstólar þurfa líka að gæta sín vel. Það er ekki þeirri hlutverk að gefa út staðla um það hvað er fréttnæmt og hvað ekki í samfélaginu.

(Með fyrirvara um innsláttarvillur, afsakið þær)