Frægt var þegar Ronald Reagan, þá nýkjörinn forseti Bandaríkjanna, sagði að ríkið væri vandamálið – ekki lausnin.

Menn eiga ekki að biðja ríkið um að leysa vandamál, sagði hann. Brýnna væri að minnka umsvif ríkisins og auka frelsi markaðsaðila, sem hann taldi að myndi færa meiri hagsæld. Hann vildi líka lækka skatta, einkum á auðmenn (fjárfesta). Reagan var frjálshyggjumaður.

Þetta var í árdaga hins nýja frjálshyggjutíma í vestrænum samfélögum, upp úr 1980. Síðan þá hefur heimurinn í auknum mæli lotið leiðsagnar frjálshyggjustefnu, með áherslu á aukið hlutverk markaðar, einkavæðingu, aukið frelsi á fjármálamörkuðum, afnám reglna og eftirlits og lægri skatta á fyrirtæki og fjárfesta. Frelsi fyrir fjárfesta varð lykilatriði.

Allt sem ríkið gerir er slæmt – allt sem einkageirinn og markaðurinn gera er gott, sögðu frjálshyggjumenn.

Mantran varð sú, að fjárfestar ættu að fá það sem þeir vildu. Frelsi til að græða sem allra mest. Fjárfestar og bankamenn urðu aðalsstétt nútímans. Ríkisstjórnir þjónuðu þeim, veittu þeim forréttindi – og jafnvel afhentu þeim völdin. Sátu veiklaðar eftir og fylgdu afskiptaleysisstefnu – slepptu öllu lausu. Óvíða gekk þetta lengra en á Íslandi.

Hver var svo uppskeran? Eftir þrjá áratugi af frjálshyggjustefnu getum við lagt dóm á reynsluna.

Tímabilið eftir 1980 hefur víðast á Vesturlöndum einkennst af því, að hagvöxtur hefur verið minni en á gullaldarárum blandaða hagkerfisins (1950 til 1975). Kaupmáttaraukning almennings sömuleiðis.

Í Bandaríkjunum hefur megnið af ávinningi hagvaxtar eftir 1980 runnið til að hækka tekjur auðmanna, en kaup lægri og millistétta hefur lítið hækkað eða staðið í stað. Vinnutími þeirra hefur aukist til að vega á móti litlum kjarabótum. Skuldir heimila hafa einnig aukist, til að halda uppi lífskjörum millistéttarinnar í Bandaríkjunum.

Umfram allt einkennist þetta tímabil frjálshyggjunnar af auknum ójöfnuði tekna og eigna. Auðmönnum gekk allt í haginn – öðrum ekki.

Frelsið á fjármálamörkuðum og víðar stórjók svo skuldasöfnun, brask og spákaupmennsku, með tilheyrandi áhættu í mörgum löndum, sem leiddi endanlega til fjármálakreppunnar.

Frelsið á fjármálamarkaði einkageirans rak þannig fjölda samfélaga í ógöngur. Hvergi var það hrikalegra en einmitt á Íslandi, sem setti heimsmet í skuldasöfnun vegna brasks og spákaupmennsku fjárfesta einkageirans.

Nú er heimurinn í fjármálakreppu sem leiddi af frjálshyggjufrelsinu. Ríkisstjórnir fjölmargra landa hafa þurft að bjarga einkareknum bönkum og fyrirtækjum og taka á sig gríðarlegar skuldir til að endurreisa hagkerfin, sem fjárfestar einkageirans lögðu í rúst.

Í kreppunni varð ríkið ekki lengur vandamálið – það varð allt í einu bjargvætturinn sem blés lífi í markað einkageirans sem brást!

En um leið og fjárfestarnir og einkageirinn fóru að draga andann á ný, þá tóku þeir upp fyrri hætti. Hófu að syngja síbyljuna um að ríkið væri vandamálið!

Nú segja þeir að ríkin séu búin að steypa sér í miklar skuldir (og  passa sig að nefna ekki hvers vegna). Þá verður að skera niður útgjöld til velferðarmála og samneyslu, segja þeir. Þeir vilja róttæka niðurskurðarstefnu. Annars muni fjárfestar ekki hafa trú á viðkomandi landi. Fara bara annað með fjárfestingar sínar – sem voru þó mest teknar að láni!

Þetta er uppskeran, það sem frjálshyggjan færði okkur.

Fjárfestar eru ríkasta 1% fólksins. Þeir fengu frelsi frjálshyggjunnar, mökuðu krókinn og fluttu þjóðarauðinn úr landi í erlend skattaskjól. Skildu eftir botnlausar skuldir sem hin 99% þjóðarinnar þurfa að greiða – til að koma samfélaginu aftur í lag.

Nú segja samtök atvinnulífsins og hægri menn í pólitík að við þurfum að ná fjárfestingunni upp á ný. Í orðunum liggur að nú þurfi að fara að dekra aftur við einkafjárfesta. En þurfum við mikið á þeim að halda?

Vissulega þurfum við fjárfestingu. En við höfum líka lífeyrissjóði almennings, sem eru alla jafna stærstu fjárfestar hér á landi og hafa alvöru fé. Ekkert útrásarverkefni frá Íslandi var farið í án þátttöku lífeyrissjóða, sem oft voru einu aðilarnir sem lögðu til eigið fé. Útrásarvíkingar voru bara með lánsfé.

Eru lífeyrissjóðirnir ekki miklu mikilvægari en einkafjárfestar? Er ríkið ekki líka mikilvægt sem fjárfestir í grunngerð samfélagsins og nýsköpun (samgöngum, sjúkrahúsum, skólum, orkuöflun, menningu o.fl.)?

Sjálfsagt þurfum við að einhverju leyti á fjárfestum einkageirans að halda. Þeir eru þó ekki nærri jafn mikilvægir og menn héldu fyrir hrun. Þeim þarf að setja mörk sem tryggja að þeir geti ekki aftur stefnt þjóðarhag í voða. Ríkisstjórnir þurfa að hafa bein í nefinu til að veita fjárfestum alvöru aðhald.

Fjárfestar einkageirans brugðust hrikalega. Þá þarf að hemja í framtíðinni.

Þeir eru vandamálið – ekki lausnin.

Það er vinna og framtakssemi almennings sem oftast er lausnin og mikilvægasta uppspretta framfara, ekki brask auðmanna.