Dónald Trump, forseti Bandaríkjanna, er eitthvert mesta skoffín sem leitt hefur Bandaríkin frá upphafi.

Jafnvel George W. Bush virðist góður í samanburði við Dónaldinn!

Og er þá mikið sagt.

Bandaríkjamenn hafa vaxandi áhyggjur af þessum forseta sínum og óánægja með frammistöðu hans hefur aukist jafnt og þétt á þeim rúmlega 150 dögum sem hann hefur vermt valdastólinn.

Nú eru um 39% Bandaríkjamanna ánægðir með störf hans en 55% óánægðir. Þegar hann tók við voru rúmlega 40% óánægð með hann. Þetta þykir óvenju slæm útkoma svo skömmu eftir valdatöku.

Ríkisstjórn Íslands er hins vegar enn óvinsælli!

Nýjustu kannanir benda til að einungis um 30-33% kjósenda séu nú ánægðir með störf ríkisstjórnar Íslands.

Þetta væri kanski í lagi ef þetta væri ekki verra en hjá Dónaldi Trump! Það sjá jú allir að hann er skoffín, sjálfgræðismaður og hættulegur kjáni að auki.

Áður en lengra er haldið vil ég taka fram að ég tel að hver og einn ráðherra í ríkisstjórn Íslands sé betri en Dónald Trump. Miklu betri í flesta staði.

Jafnvel litla frjálshyggjukonan með vélbyssukjaftinn sem klúðraði Landsréttarmálinu er betri en Trump.

Óttar Proppé er eins og engill sendur af himnum samanborið við Trump – jafnvel þó hann geri lítið til að lyfta heilbrigðismálunum á hærri stall. Hann er að minnsta kosti ekki með áform um að rífa sjúkratryggingar af miklum fjölda fátækra eins og Trump vill gera.

En hvers vegna fær ríkisstjórn Íslands svona slæma útreið svo snemma á ferlinum?

Svarið sem virðist blasa við er að Íslendingar geri meiri kröfur til stjórnvalda en Bandaríkjamenn.

Það er út af fyrir sig gott.

Vonandi nær ríkisstjórn Íslands að verða betur við kröfum og væntingum kjósenda þegar lengra líður á kjörtímabilið.

Um það á lýðræðið að snúast…

Fasteignamat er nú mjög hækkandi á Höfuðborgarsvæðinu og víðar á landinu (sjá hér).

Ástæða þess eru óvenjulegar aðstæður á fasteignamarkaðinum, sem er í miklu ójafnvægi.

Við þessar aðstæður er algerlega óverjandi að sveitarfélög haldi sömu álagningarprósentu fasteignagjalda.

Það leiðir til að öðru óbreyttu til stóraukinnar skattheimtu af fasteignum. Sveitarfélögin stórauka þá tekjur sínar á kostnað heimilanna.

Tímabundið misvægi á fasteignamarkaði á ekki að verða uppspretta tekjuuppgripa sveitarfélaganna.

Raunar draga þessar aðstæður athyglina að því hversu óeðlilegt það getur verið að binda álagningu fasteignagjalda við markaðsstærð sem tekur tímabundnum sveiflum óháð kaupgetu heimilanna.

Menn mættu líka hafa í huga að fasteignagjöld eru að stórum hluta skattur á skuldir heimilanna – því flest heimili skulda stóran hluta þeirra verðmæta sem fasteignamatið endurspeglar, ekki síst unga fólkið.

Meirihlutinn sem stýrir Reykjavík á nú að ganga á undan með góðu fordæmi og lækka álagningarprósentuna vegna fasteignagjalda hressilega – og það sem fyrst.

Annars verður þeim fleygt út í hafsauga í kosningunum að ári.

Síðasti pistill: Nýtt kerfi ellilífeyris – kostir og gallar

Um áramótin síðustu tóku gildi ný lög um ellilífeyri almannatrygginga (sjá hér).

Markmið nýju laganna voru eftirfarandi:

• Að einfalda greiðsluflokka ellilífeyris (fækka lífeyrisflokkum úr fjórum í tvo – grunnlífeyri og heimilisuppbót).
• Einfalda reglur um frítekjumörk (fækka frítekjumörkum úr þremur í eitt og láta allar tegundir tekna vega eins gagnvart lífeyri almannatrygginga). Þetta endaði sem eitt frítekjumark upp á 25 þúsund krónur á mánuði fyrir allar skattskyldar tekjur (utan séreignasparnaðar og fjárhagsaðstoðar sveitarfélaga).
• Auka sveigjanleika til töku ellilífeyris (heimila töku ellilífeyris frá 65 ára aldri, gegn varanlegri lækkun greiðslna; heimiluð er einnig frestun töku lífeyris til 80 ára aldurs, gegn varanlegri hækkun lífeyris).
• Boðað er að innleiddur verði möguleiki á að vera í hálfu starfi og á hálfum lífeyri frá og með árinu 2018 (það á eftir að útfæra).

Samhliða þessum breytingum á skipulagi ellilífeyris almannatrygginga var grunnlífeyrir almannatrygginga hækkaður, einkum fyrir þá sem voru með heildartekjur á bilinu 250 til rúmlega 400 þúsund kr. á mánuði.

Hækkanir voru á bilinu 10 þúsund og upp í um 56 þúsund krónur krónur á mánuði fyrir þá sem einkum voru með aðrar tekjur frá lífeyrissjóðum (hækkanir þessar eru fyrir skatt). Þeir sem voru einkum með fjármagnstekjur gátu fengið meiri hækkanir en þetta, en þeir sem voru með umtalsverðar atvinnutekjur samhliða lífeyri fengu talsvert minni hækkanir á greiðslum almannatrygginga um áramótin.

Þeir sem eru með 450 þúsund eða meira í heildartekjur á mánuði fá hins vegar lækkun (vegna þess að grunnlífeyrir sem áður var tæpar 30 þús. kr. og allir fengu óháð tekjum frá lífeyrissjóðum fellur nú niður).

Megin efnisatriði breytinga á kerfinu voru sum sé einföldun, aukinn sveigjanleiki og sérstök hækkun ellilífeyris almannatrygginganna.

Kostir breytinganna

Ef við reifum kostina fyrst, þá má fagna bæði einföldun lífeyrisflokkanna og hækkunum á grunni ellilífeyris almannatrygginganna.

Einföldum lífeyrisflokkanna hefur lengi verið á dagskrá og er löngu tímabær.

Markmið einföldunarinnar er að gera kerfið gagnsærra og skiljanlegra fyrir notendur þess. Þessi breyting skilar því að hluta, en kerfið verður samt áfram flókið. Nokkuð er þó vissulega unnið með þessari einföldun.

Hækkun lífeyrisgreiðslnanna er fagnaðarefni, enda varð hún meiri eftir að fráfarandi ríkisstjórn fór höndum um tillögur nefndarinnar sem starfaði að málinu fyrir velferðarráðuneytið.

Það gerðist á lokastigum afgreiðslu Alþingis á lögunum í október síðastliðnum og nærri tvöfaldaði kostnað við breytingarnar. Án inngrips ríkisstjórnarinnar hefði kjarabót breytinganna verið heldur lítilfjörleg fyrir ellilífeyrisþega.

Almennt hljómar það vel að auka sveigjanleika til töku ellilífeyris. Þær breytingar sem gerðar eru nú í þá veru finnst mér hins vegar gallaðar. Aðrar á eftir að útfæra.

Snúum okkur þá að helstu göllunum sem ég tel að fylgi þessum nýju lögum.

Gallar breytinganna

Nefndin sem útfærði þessar tillögur fyrir velferðarráðuneytið virðist hafa einblínt um of á það markmið að einfalda kerfið, en lítt hugað að öðrum mikilvægum markmiðum lífeyriskerfa, svo sem því að veita vinnuhvata og hvata til sparnaðar (sjá hér).

Frítekjumörk lækkuð – vinnuhvati rýrður

Þetta kom fram í því að nefndin lagði til að öll frítekjumörk yrðu beinlínis aflögð. Áður höfðu verið í gildi frítekjumörk vegna atvinnutekna, fjármagnstekna og vegna greiðslna frá lífeyrissjóðum.

Frítekjumörk vegna atvinnutekna voru um 109 þúsund krónur á mánuði, þ.e. lífeyrisþegar máttu vinna fyrir þeirri upphæð án þess að það skerti lífeyri þeirra frá almannatryggingum. Önnur frítekjumörk voru mun lægri, sem undirstrikaði mikilvægi vinnuhvatans sem fólst í frítekjumarkinu á atvinnutekjum.

Fyrri nefnd um breytingar á almannatryggingakerfinu hafði þá öndverðu stefnu að hækka öll frítekjumörk, og ekki síst vegna atvinnutekna (sjá hér). Tilhneigingin í seinni tíð hafði verið í þá átt að hækka frítekjumörk almennt og draga með því smám saman úr skerðingum lífeyris almannatrygginga vegna annarra tekna lífeyrisþega. Leyfa fólki þannig að njóta betur ávaxta af eigin vinnuþátttöku og sparnaði (t.d. skyldusparnaði í lífeyrissjóðum o.fl.).

Tillaga nýju nefndarinnar um að leggja af öll frítekjumörk var því afar róttæk breyting í ranga átt, að mínu mati. Raunar mætti hún andstöðu í ríkisstjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks þegar á hólminn var komið og var hið almenna frítekjumark upp á 25 þúsund krónur innleitt í lokaafgreiðslu laganna á Alþingi í október – sem var til bóta.

Samt sitja lífeyrisþegar sem stunda launaða vinnu meðfram töku lífeyris almannatrygginga uppi með lækkun frítekjumarksins úr um 109 þúsund í 25 þúsund krónur á mánuði. Það er veruleg rýrnun vinnuhvatans í kerfinu.

Núverandi ríkisstjórn hefur boðað að frítekjumörk vegna atvinnutekna verði hækkuð á kjörtímabilinu og ber að fagna því.

Það er stefna í rétta átt og ætti raunar að leggja af allar skerðingar lífeyris vegna atvinnutekna lífeyrisþega, eins og tíðkast t.d. í Noregi og Svíþjóð.

Að auka vinnuhvata í lífeyriskerfi almannatrygginga verður sérstaklega mikilvægt þegar kemur að því að breyta lífeyriskerfi öryrkja, í framhaldi af þeim breytingum sem þegar hafa verið gerðar á ellilífeyrinum.

Skerðingar vegna annarra tekna auknar

Annar galli nýju laganna sem þessu tengist er sú staðreynd að skerðingarhlutföll vegna annarra tekna eru hækkuð umtalsvert, þ.e. þegar aðrar tekjur fara yfir 25 þús. kr. frítekjumarkið. Skerðing var áður mest tæp 39% en fer nú almennt í 45% og fyrir þá sem fá heimilisuppbót skerðist hún til viðbótar um 11,9%. Þetta gildir um allar skattskyldar tekjur utan séreignasparnaðar og fjárhagsaðstoðar sveitarfélaga.

Skerðing vegna annarra tekna getur þannig orðið að hámarki um 56,9% ofan frítekjumarksins. Það er afar mikil skerðing að mínu mati og rífleg hækkun frá því sem áður var. Þetta tel ég vera skref í ranga átt.

Lækkun frítekjumarkanna og hækkun skerðingarhlutfallanna rýra í reynd talsvert þá hækkun sem þó var gerð á lífeyri almannatrygginga með lagabreytingunum um síðustu áramót, einkum fyrir þá sem eru með atvinnutekjur og lífeyrissjóðstekjur samhliða lífeyri almannatrygginga.

Nefndin um breytingar almannatrygginga lagði síðan einnig til að réttur til lífeyristöku yrði almennt hækkaður í 70 ár í skrefum á næstu 24 árum. Það er auðvitað skertur réttur almennings og hefði mátt ætla að hann réttlætti meiri kjarabætur til lífeyrisþega en boðaðar voru í skýrslu nefndarinnar, enda sparar slík hækkun lífeyristökualdurs útgjöld kerfisins í framtíðinni.

Enginn ætti að fresta töku lífeyris til áttræðs

Tillaga nefndarinnar um að hækka lífeyristökualdur í 70 ára myndi gera Íslendinga að einu þjóðinni í heiminum sem væri með svo háan lífeyristökualdur. Ég hef þó ekki orðið var við neitt sérstakt andóf gegn því, enda fresta margir töku lífeyris allt að 70 ára aldursmarkinu, einkum karlar.

Með hækkun almenna lífeyristökualdursins missa menn þó af þeirri kjarabót sem felst í aukningu réttinda með frestuninni frá 67 til 70 ára aldursins. Það er réttindatap og kemur sérstaklega illa við þá sem hafa snemma byrjað starfsferil og unnið lengst af í erfiðisvinnu hvers konar.

Boðað er að auknir möguleikar á töku hlutalífeyris samhliða vinnuþátttöku verði innleiddir árið 2018 (hálf vinna+hálfur lífeyrir). Það væri hægt að útfæra með vinnuhvata, en liggur ekki enn fyrir, svo óvíst er um áhrif þess ef til kemur. Afnám allra skerðinga vegna atvinnutekna væri þó betra úrræði.

Nefndin og lögin opna einnig á að menn geti frestað töku ellilífeyris alveg til 80 ára aldurs, gegn varanlegri hækkun lífeyris.

Enginn skyldi þó láta sér detta í hug að taka slíku “tilboði”. Meðallífaldur er ekki miklu hærri en 80 ár svo afar miklar líkur væru á því að þeir sem frestuðu töku lífeyris svo lengi fengju lítinn ellilífeyri eftir stritið alla ævina – og umtalsverður fjöldi fengi aldrei ellilífeyri, þrátt fyrir að hafa greitt skatta og í lífeyrissjóði alla starfsævina.

Svona fyrirkomulag þekkist hvergi í heiminum, það er að fresta töku ellilífeyris til áttræðs, enda myndi það í mörgum tilvikum beinlínis fela í sér afsal réttinda til töku ellilífeyris.

Afnema ætti allar skerðingar vegna atvinnutekna

Skynsamlegt markmið nú væri að byrja á að hækka frítekjumark vegna atvinnutekna, eins og núverandi rikisstjórn stefnir raunar að.

Eftir umtalsverða hækkun á því ætti svo að halda áfram og stefna að algjöru afnámi allra skerðinga í almannatryggingum vegna atvinnutekna lífeyrisþega.

Ríkinu dugar alveg að fá skatttekjur af atvinnutekjum lífeyrisþega, bæði ellilífeyrisþega og öryrkja.

Þeir sem hafa allan sinn lífeyri úr lífeyrissjóðum hér á landi mega raunar vinna eins mikið með töku lífeyris og þeir vilja, án þess að lífeyrir þeirra skerðist nokkuð. Það eru fyrst og fremst lífeyrisþegar með lægri tekjur og skert réttindi í lífeyrissjóðum sem eru fórnarlömb skerðinga á lífeyri almannatrygginga vegna atvinnutekna. Þetta fer sérstaklega illa með öryrkja sem stunda launaða atvinnu – en vinnuhvatinn er fáum mikilvægari en einmitt örorkulífeyrisþegum.

Með afnámi allra skerðinga vegna atvinnutekna væri vinnuhvatinn hafður í hámarki og bæði skynsemi og réttlæti fullnægt í opinbera lífeyriskerfinu.

Þjóðarbúið myndi hagnast umtalsvert af hinum aukna vinnuhvata sem þeirri skipan fylgir.

Höfundur er stjórnarformaður Tryggingastofnunar ríkisins. Það skal tekið fram að hann lýsir hér eigin skoðunum en ekki afstöðu TR á neinn hátt.

Hagsmunasamtök atvinnurekenda og fjárfesta eru alltaf söm við sig.

Ríkisstjórnin hefur ákveðið að færa álagningu virðisaukaskatts á ferðaþjónustu til jafns við það sem tíðkast í öðrum atvinnugreinum.

Það er bæði réttlátt og skynsamlegt – og löngu tímabært til að halda aftur af ofþenslu í ferðaþjónustunni.

Meiningin var jú að ferðaþjónusta væri til tekjuöflunar fyrir þjóðina en ekki ölmusuþegi í skattkerfinu.

En auðvitað væla ferðaþjónustuaðilar undan því að þurfa að greiða skatt eins og aðrir. Vilja undanþágur áfram.

Viðskiptaráð blandar sér nú í málið og heimtar að ferðaþjónustunni sé hlíft við þessu, en í staðinn vill Viðskiptaráð hækka matarskattinn upp í almennu álagninguna (sem þó yrði lækkuð og fyrir alla) (sjá hér).

Þetta myndi þó hækka stórlega álagningu á matarkaupa heimilanna – en hlífa fyrirtækjaeigendum í ferðaþjónustu.

Auðvitað vill Viðskiptaráð það – eins og alltaf!

Viðskiptaráð hefur mikil áhrif í Sjálfstæðisflokknum. Það er viðbúið að þeir fái sín hagsmunamál í gegn.

Heimilin gætu því þurft að taka á sig skattahækkun á matvælakaup sín, í einu dýrasta landi heims.

Það væri makalaus og metnaðarlaus útkoma gagnvart almenningi, ef eftir gengi.

Lágtekjufólk ber almennt hlutfallslega þyngri byrðar af virðisaukaskatti en hátekjufólk (sjá hér). Það er vel þekkt.

Tillaga Viðskiptaráðs er því um það að færa skattbyrði virðisaukans af hærri tekjuhópum yfir á þá lægri.

Kunnuglegt – ekki satt?

Það hefur verið átakanlegt að fylgjast með fréttum af framkvæmd einkavæðingar Búnaðarbankans í vikunni.

Forystumenn í íslensku atvinnu- og fjármálalífi eru endanlega staðnir af því að hafa logið blákallt að þjóðinni og stjórnvöldum – sjálfum sér til hagsbóta.

Þó er ekki enn að fullu ljóst hverjir voru raunverulegir eigendur sumra leynifélaga í skattaskjólum sem að málinu komu. En það er ljóst hver höfuðpaurinn var.

Hann og samstarfsmenn hans sátu fyrir á myndum með ráðherrum, heilagir og ábúðarfullir á svip, eins og þeir væru að vinna að velferð þjóðarinnar.

Þeir sendu út fréttatilkynningar sem voru kaldrifjaðar lygar. Ráðherrar voru leiksoppar þeirra.

Þannig var einkavæðing bankanna frá byrjun og þannig var leiðin að hruni vörðuð síendurteknum lygaleiksýningum stórtækra sjálfgræðismanna. Þetta var “frjáls markaður á ferðinni”!

Þessir aðilar töppuðu miklum fjármunum af þjóðarbúinu, létu þá flæða í leyniskjól sín erlendis, en skildu eftir sig sviðna jörð skulda og fjármálahruns.

Þjóðin þurfti að bera byrðar hrunsins, en margir hinna vafasömu leikenda braskbólunnar eru enn mjög efnamiklir menn.

Við vissum svo sem af því sem fram kom í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis um fall bankanna að ýmis óhreinindi tengdust aðkomu þýska braskbankans að fléttunni.

Það er þó mikilvægt að fá helstu málavexti endanlega staðfesta, eins og gert er með hinni nýju skýrslu rannsóknarnefndarinnar sem fjallaði um einkavæðingu Búnaðarbankans.

Klára þarf rannsókn einkavæðingarinnar – ekki hætta í miðri á

Það er prófsteinn á ynnri styrk og siðferði samfélags okkar hvernig tekst að vinna úr málum sem eru jafn viðamikil og afdrifarík og einkavæðing bankanna var á sínum tíma.

Þjóðin þarf að vita um allt sem misfórst við framkvæmdina og hún og stjórnvöld hennar þurfa að geta horfst í augu við það. Ekki til að fullnægja hefndargirnd eða refsigleði, heldur til að læra af mistökunum svo þau megi varast í framtíðinni.

En þetta mál er ekki að fullu frágengið.

Einkavæðing Landsbankans er einnig sveipuð sambærilegum svikasögum og vísbendingar eru um vafasama þætti er tengjast fjármögnun og framkvæmd þeirrar einkavæðingar.

Það er vægast sagt ófullnægjandi að láta einkavæðingu Landsbankans órannsakaða í ljósi hinna nýju stórtíðinda um einkavæðingu Búnaðarbankans.

Fyrirhuguð einkavæðing bankanna sem féllu aftur í hendur ríkisvaldsins eftir hrun getur ekki hafist fyrr en öll vafamál fyrri einkavæðinga bankanna eru í ljós leidd.

Digurbarkaleg orð stjórnmálamanna um að allt sé í fína lagi duga hvergi til.

Þau reyndust innantóm síðast.

Svo mikið er nú víst.

Síðasti pistill:  Óhóflegt okur einkageirans

Það hefur lengi einkennt Ísland að verðlag á flestum nauðsynjavöru til heimilanna hefur verið mjög hátt, samanborið við önnur lönd.

Helsta undantekningin frá því er verð á hita og rafmagni.

Það sem einkageirinn annast er með allra dýrasta móti en það sem ríki og sveitarfélög annast, eins og rafmagn og hiti, er með ódýrasta móti.

Samt eru hita- og orkuveiturnar vel reknar. Tæknistig þeirra er gott, þjónustan skilvirk og fyrirtækin skila hagnaði til áframhaldandi uppbyggingar og einhverjum afgangi til þjóðarinnar.

Nú hillir í að Landsvirkjun geti til dæmis greitt þjóðinni árlega milljarða ef ekki milljarðatugi í arð. Væri betra að sá hagnaður rynni í vasa einkaaðila í erlendum skattaskjólum?

Annað sem hið opinbera kemur að, eins og heilbrigðisþjónusta og menntun, er líka með ódýrara lagi fyrir heimilin á Íslandi, eða að minnsta kosti viðráðanlegt.

Í heimalandi einkageirans, Bandaríkjunum, á stór hluti þjóðarinnar í erfiðleikum með að fá aðgengi að heilbrigðisþjónustu og menntun fyrir börn sín, vegna þess að einkageirinn okrar svo gríðarlega á slíkri þjónustu. Það sama gildir í öðrum löndum sem fylgja fordæmi Bandaríkjanna á þessu sviði.

Það blasir við að íslenski einkageirinn hefur brugðist þjóðinni. Honum fylgir alltof hátt verðlag. Af hverju er Viðskiptaráð ekki að vinna í því að laga þetta?

Hrópandi í eyðimörkinni

Framkvæmdastjóri IKEA, Þórarinn Ævarsson, hittir naglann á höfuðið þegar hann kveður upp sinn dóm um neytendavörumarkaðinn á Íslandi, en IKEA er ein fárra undantekninga á því sviði, sem veita góða þjónustu á sanngjörnu verði. Þórarinn segir:

„Fólk er komið með upp í kok af þeim aðilum sem hafa stýrt heild- og smásölumarkaði hér á landi. Ég held að við munum sjá verulegar breytingar með komu Costco. Ég held líka að þónokkur fyrirtæki muni líða undir lok. Costco mun breyta því hvað við borgum fyrir hluti eins og dekk, tölvu og sjónvarp. Ég held að koma Costco sé það besta sem hefur hent íslenskan almenning lengi.

Við getum haft mikil áhrif á það hvernig samfélagi við búum í. Það eru ekki bara stjórnmálamenn sem ákveða það. Það eru allir sem ákveða það, þú með þínum gjörðum og ég með mínum. Neytendur eiga ekki að samþykkja að það sé verið að níðast á þeim.“

Lök frammistaða einkageirans á Íslandi er staðreynd. Í því ljósi er vægast sagt undarlegt að áróðursöfl sjálfgræðisstefnunnar skuli linnulaust heimta að Landsvirkjun, orkuveiturnar, sjúkrahúsin og heilsugæslan, skólarnir og bara landið allt skuli afhent okrandi sjálfgræðisgreifum!

Einkageirinn þarf fyrst af öllu að sýna miklu betri árangur áður en til greina á að koma að fara í nokkra einustu einkavæðingu á opinberri þjónustu. Reynsla af fyrri einkavæðingum er einnig skelfileg og sýnir hvaða víti ber að varast.

Það er því æskilegt að fólk átti sig á því, að einkageirinn er ekki sjálfkrafa bestur til að annast það sem þjóðina skiptir mestu máli.

Sölumenn sjálfgræðisstefnunnar og einkageirans eru yfirleitt ekki að hugsa um hag almennings. Þeir eru talsmenn sérhagsmuna, sem oft stríða gegn almannahag.

Síðasti pistill:  Frumstæð læknisfræði Seðlabankans

Áhyggjuefni dagsins er ofþensla í efnahagslífinu, sem hefur hækkað gengi krónunnar. Útflutningsgreinar kvarta um versnandi afkomu vegna þessa.

Hærra gengi er gott fyrir heimilin, því það eykur kaupmátt þeirra gagnvart innfluttum vörum og þjónustu.

Hærra gengi þýðir hins vegar minni tekjur útflutningsgreina í krónum talið (þó erlendu tekjurnar séu þær sömu).

Hver er helsta orsök ofþenslunnar?

Það er óvenju mikill vöxtur ferðaþjónustunnar. Þaðan er þetta lúxusmein sprottið.

Seðlabankinn á að stýra peningastefnu þjóðarinnar, þar með talið genginu, eins og hægt er.

Í ofþenslu er forskrift „haglæknisins” í Seðlabankanum sú, að spyrna gegn bólgunni – kæla eða hægja á efnahagsumsvifum í landinu.

Hans helsta meðal við framkvæmd peningstefnunnar er hækkun eða lækkun stýrivaxta. Bindiskylda kæmi þó líka til greina en hún er ekki í tísku hjá nýfrjálshyggjuhagfræðingum nútímans.

Hækkun stýrivaxta er því megin úrræði Seðlabankans, eða viðhald hás vaxtastigs.

Háir stýrivextir eiga að draga úr ofþenslunni með því að halda aftur af lántökum í landinu. En er það líklegt til að draga úr vexti ferðaþjónustunnar – mun það fækka ferðamönnum sem hingað vilja koma? Þeir eru ekki að koma hingað til að taka lán!

Stórtækir ferðaþjónustuaðilar (flugfélögin og félög sem eru stórtæk í hótelbyggingum) taka einkum lán erlendis, á mun lægri vöxtum en tíðkast á Íslandi.

Hátt vaxtastig á Íslandi, sem ætlað er til að draga úr vexti ferðaþjónustunnar, lendir því einkum á heimilunum sem eru með húsnæðisskuldir, en einnig á minni fyrirtækjum.

Háir stýrivextir lenda sem sagt ekkert sérstaklega á ferðaþjónustunni – heldur mest á öðrum.

Þetta úrræði virkar á svipaðan hátt og ef læknir setti gifs á vinstri upphaldlegg sjúklings sem er með bólgu eða brot í hægri ökla!

Það hefði auðvitað engin áhrif á sjúkdóminn, enda frumstæð læknisfræði í meira lagi.

Hagstjórn Seðlabankans er svolítið af þessum toga. Úrræðið beinist ekki að rótum vandans.

Vitlegri úrræði

Leið markaðarins í þessari stöðu er sú að gengi krónunnar hækkar uns verðlag Íslandsferða til útlendinga verður svo hátt að úr straumi ferðamanna dregur loks. Við höfum sem sagt verið á þeirri leið.

Gallinn við þessa „leiðréttingu” markaðarins er, að sú hækkun sem þarf til að stemma stigu við ofþenslunni sem stafar af of mikilli velgengni ferðaþjónustunnar drepur allar aðrar útflutningsgreinar áður en yfir lýkur – sem er slæmt.

Lækning markaðarins og Seðlabankans drepur ýmsa aðra saklausa aðila í þjóðarbúinu og leggur að auki ósanngjarnar byrðar á heimilin sem eru að sligast undan húsnæðisskuldum. Hittir alls ekki í mark – og er kanski bara sjálfsmark!

Svokallaðir „markaðsaðilar” vilja að lífeyrissjóðir verði neyddir til að flytja fjárfestingar sínar í stórum stíl úr landi. Þannig megi halda hávaxtastiginu hér á landi áfram og jafnframt lækka gengi krónunnar.

Það er hins vegar skylda stjórnenda lífeyrissjóða að ávaxta fé sjóðanna sem best, í þágu félaga sinna. Þess vegna vilja og eiga þeir auðvitað að leggja fénu þar sem ávöxtunin og vextirnir eru hæstir – á Íslandi!

Vitlegra væri að stjórnvöld (ríkisstjórnin) tækju að sér að stýra þjóðarbúinu og hvíla bæði Seðlabankann og óhefta markaðinn svolítið.

Ég er að tala um að ríkisstjórnin grípi inní með raunsærri aðgerðum, í anda Keynes. Nærtækast er að setja sérstakan komuskatt á ferðamenn, til dæmis 10 þúsund krónur á hvern ferðamann (veita mætti afslátt þegar fjölskyldur koma saman). Þetta mætti útfæra með ýmsum hætti, jafnvel þannig að íslenskum ferðamönnum væri hlíft við skattinum (sem væri best).

Önnur leið væri að færa virðisaukaskatt á ferðaþjónustu upp í það sem tíðkast í öðrum atvinnugreinum (sem hefði átt að gerast fyrir löngu). Svo mætti fara bil beggja eða finna enn önnur úrræði af sama toga.

Þetta góða úrræði gæti líkað fjármagnað samgönguáætlun sem er munaðarlaus um þessar mundir…

Feilskot Seðlabankans og óhefta markaðarins

Ferðaþjónustuaðilar myndu að sjálfsögðu reka upp ramakvein og fella tár við grátmúr útvegsmanna þegar þetta kæmi á dagskrá.

En þetta er það sem þarf og ætti að virka til að draga úr þenslunni. Hægja á vextinum. Og þetta er leið sem gerir það án þess að setja aðrar útflutningsgreinar í úlfakreppu.

Þá mætti líka í framhaldinu lækka vexti umtalsvert, sem hjálpar atvinnulífi og heimilum og gerir umhverfið á Íslandi heilbrigðara, eins og talsmenn atvinnurekenda hafa nýlega bent á.

Það er ekki oft sem ég er sammála talsmönnum atvinnurekenda. En mér hugnast vel nýupptekin barátta þeirra fyrir lækkun vaxta. Hvers vegna skyldu launþegafélögin ekki hafa sömu afstöðu í því máli? Þau taka auðveldlega upp launastefnu atvinnuekenda þegar SALEK er á dagskrá…

Eru þau meira að hugsa um ávöxtun lífeyrissjóða en um hag heimilanna?

En boltinn er hjá stjórnvöldum. Þau ættu að fara að beita alvöru hagstjórn sem tekur á þeim vanda sem við er að eiga.

Nóg er komið af feilskotum Seðlabankans og óhefta markaðarins.

Síðasti pistill: Ný bók um hrunið:  Stjórnmálamenn stóðu sig vel

Í síðustu viku var kynnt ný bók um endurreisn fjármálakerfisins og eftirstöðvar hrunsins, eftir Ásgeir Jónsson og Hersir Sigurgeirsson.

Bókin heitir The Icelandic Financial Crisis: A Study into the World’s Smallest Currency Area and its Recovery from Total Banking Collapse. Hún er gefin út af Palgrave Macmillan forlaginu. Höfundar eru báðir fræðimenn við Háskóla Íslands og störfuðu í fjármálakerfinu fyrir hrun.

Bókin er ólík fyrri bókum um hrunið sem flestar lýsa aðdraganda hrunsins og orsökum, til dæmis bækur Guðrúnar Johnsen (2014) og Robert Aliber og Gylfa Zoega (2011). Hún segir sögu þeirra viðbragða og aðgerða sem gripið var til eftir hið fordæmalausa gjaldþrot þriggja stærstu bankanna haustið 2008 – og lýsir þeim árangri sem náðist við endurreisnina.

Þetta nýja sjónarhorn er mikilvægt til að draga lærdóm af því hvernig bregðast má við djúpri fjármálakreppu og því er mikill fengur í þessari nýju bók.

Bókin er lipurlega skrifuð og aðgengileg, raunar fljótlesin fyrir þá sem hafa fylgst með þróuninni undanfarin ár. Hún segir sögu viðbragðanna all ítarlega, birtir margvísleg gagnleg talnagögn og endar með nýjum athyglisverðum útreikningum á nettó kostnaði ríkisins af hruni bankanna.

Þetta er saga sem þarf að segja á ítarlegan hátt, ekki síður en saga aðdraganda hrunsins. Þetta ævintýri “íslensku alþjóðlegu fjármálamiðstöðvarinnar”, sem oft hefur verið kallað “tilraun nýfrjálshyggjunnar á Íslandi”, var einstakt og afdrifaríkt um margt.

Nauðsynlegt er að draga réttan lærdóm af þessari tilraun svo forðast megi slíkar hamfarir í framtíðinni. Einnig er mikilvægt að gera grein fyrir þeirri um margt óvenjulegu leið sem Ísland fór við endurreisn fjármálakerfisins. Þessi bók hjálpar til við það.

Aðdragandi hrunsins var um flest klassísk en óvenju stór fjármálabóla, sem blés út með ósjálfbærri skuldasöfnun og tengdist öðru fremur óhóflegri spákaupmennsku og braski. Helstu gerendurnir græddu gríðarlega á ævintýrinu en almenningur þurfti að bera þungar byrðar í kreppunni sem í kjölfarið fylgdi (sjá nánar hér).

Bókin er ekki tæmandi um eftirmála hrunsins, því enn á eftir að gera fulla grein fyrir því hvernig ævintýrið lék heimilin: lífskjör og velferðarþjónustu, vinnumarkað, skólakerfið og aðra innviði, skulda- og skattamál og útdeilingu byrðanna sem af hlutust milli ólíkra þjóðfélagshópa

Stjórnmálamönnum hælt fyrir góð verk

Það sem mér finnst hvað athyglisverðast við þessa bók þeirra Ásgeirs og Hersis er sá þráður sem gengur meira og minna í gegnum bókina.

Það er niðurstaðan um að flestar þær aðgerðir sem gripið var til af stjórnvöldum þriggja ríkisstjórna skiluðu góðum árangri, frá setningu neyðarlaganna til samningsins um stöðuleikaframlögin.

Þetta er merkilegra fyrir þær sakir að Ísland fór að umtalsverðu leyti ótroðnar slóðir í úrræðum.

Sumt var óhjákvæmilegt, svo sem að bankarnir færu í gjaldþrot, enda ekki viðbjargandi eftir alltof öran og glannalegan vöxt í umhverfi takmarkandi gjaldmiðils í örríki. Bankakerfið var í reynd án lánveitanda til þrautavara að minnsta kosti frá árinu 2006, ef ekki þegar frá árinu 2005.

Annað var heppni (til dæmis góðar göngur makríls inn í íslenska lögsögu, eldgos er örvaði ferðaþjónustuna, sigur í Icesave-málinu fyrir EFTA dómstólnum o.fl.).

Neyðarlögin, gjaldeyrishöftin, fyrirkomulag bankaendurreisnarinnar, lagfæring ríkisfjármálanna, Icesave kosningarnar og samningurinn um stöðugleikaframlögin fela hins vegar í sér margt sem var frumlegt og jafnvel séríslenskt.

Með neyðarlögunum nýtti Ísland sér fullveldisrétt sinn í meiri mæli en hægt hefði verið fyrir einstök Evru-lönd, eins og dæmin sanna hvað best í Grikklandi. Uppskipting föllnu bankanna í innlenda og erlenda hluta var óvenjuleg, en rökrétt og gekk vel.

Gjaldeyrishöftin sem Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn lagði til voru afdrifarík og í raun einstaklega vel heppnað úrræði.

Bókin er satt að segja meiri málsvörn fyrir gjaldeyrishöftin en áður hefur sést hér á landi, a.m.k. síðan ég skrifaði einmanalegar bloggfærslur í þá veru (sjá t.d. hér).

Raunar segja höfundarnir að sennilega verði gjaldeyrishöftin “hetja” þessarar sögu í kennslubókum framtíðarinnar. Höftin færðu stjórnvöldum tæki til að ná utanum fordæmalausar og erfiðar aðstæður og sköpuðu svo að auki forsendur fyrir sterkri samningsstöðu stjórnvalda gagnvart fjármálaöflunum, einkum erlendum kröfuhöfum.

Hagfræðingum er gjarnt að ofmeta kosti óheftra markaða og hafna ríkisafskiptum hvers konar. Þess vegna virðast þeir Ásgeir og Hersir vera með óbragð í munni er þeir hæla gjaldeyrishöftunum og öðrum ríkisafskiptum á tímabilinu, sem þó skiluðu góðum árangri.

Þeir líkja upptöku gjaldeyrishaftanna við samning Faust við myrkrahöfðingjann, í kafla 7!

Í líkingunni á það líklega að vera sál hagfræðinnar (trúin á óhefta markaði) sem seld er ríkisvaldinu (myrkrahöfðingjanum), til að ná veraldlegum árangri. Til að friða samvisku hagfræðinganna bæta höfundarnir við að gjaldeyrishöftunum fylgi líklega ókostir, einkum til langframa.

Þeir sýna hins vegar engin afgerandi sönnunargögn um þá meintu ókosti, frekar en aðrir hagfræðingar hafa gert. Þylja bara léttvægar þulur um að erlent fjárfestingarfé hafi síður komist til landsins (en engin þörf var þó fyrir það) og að innlendir efnamenn og fyrirtæki hafi ekki getað flutt fé úr landi (sem varla hefði skilað sér í hagvexti og sköpun starfa innanlands).

Því fer fjarri að höfundarnir sýni að hugsanlegir ókostir gjaldeyrishaftanna geti verið meiri en kostirnir sem fyrir liggja.

Stöðugleikasamkomulagið, sem gert var í skjóli gjaldeyrishaftanna, skilaði svo ríkinu umtalsverðum fjárhæðum upp í þann beina kostnað sem ríkið hafði af hruninu. Samkvæmt útreikningum í lokakafla bókarinnar gera þau útslagið um að ríkið gæti náð inn að fullu fyrir útlögðum beinum kostnaði sínum vegna hrunsins.

Þá vantar að vísu inn í dæmið framleiðslutap kreppuáranna og þungar byrðar heimilanna vegna hrunsins og kreppunnar sem fylgdi. Hrunið var fjarri því að vera ókeypis fyrir þjóðina, þó einhverjir hafi grætt á því.

Annmarkar

Ég hef einkum fjallað um ágæta kosti bókar þeirra Ásgeirs og Hersis. Hún er þó ekki gallalaus frekar en flestar aðrar bækur.

Helstu annmarkana fann ég í fyrsta kafla. Á bls. 18 og 19 eru nokkrar yfirborðslegar yfirlýsingar um aðdraganda og orsakir hrunsins sem kalla á fleiri og ítarlegri skýringar. Það er að vísu utan erindis bókarinnar, sem einkum beinist að eftirmálum bankahrunsins.

Meðal fullyrðinganna þar er til dæmis sagt að ekki sé ástæða til að ætla að íslensku bankarnir hafi verið verr staddir en erlendir bankar. Raunar kemur svo á blaðsíðu 32 í sama kafla vísun í umsögn erlends sérfræðings frá Merril Lynch bankanum frá 2008, sem kollvarpar þessu sem fullyrt er á bls. 18.

Erlendi bankamaðurinn segir að “of ör vöxtur, óreyndir og djarfir stjórnendur, mikil notkun ytri fjármögnunar, há skuldsetningarhlutföll og leynd yfir krosseignatengslum” hafi sýnt meiri áhættu í íslensku bönkunum en almennt tíðkaðist í erlendum bönkum. Fleiru mætti bæta við þennan lista.

Reinhart og Rogoff (2010) segjast t.d. aldrei fyrr hafa séð jafn öra skuldasöfnun eins og hjá Íslendingum og Írum, og var hraðinn heldur meiri á Íslandi. Þessi atriði eru líka í samræmi við niðurstöður Guðrúnar Johnsen um orsakir falls bankanna, sem og niðurstöður Rannsóknarnefndar Alþingis og verka Gylfa Zoega og fleiri sem um það hafa ítarlega fjallað (sjá nánar um þetta hér).

Það dugir því ekki að skrifa bankahrunið eingöngu á reikning ókosta íslensku krónunnar, stærðar bankakerfisins og getu- og viljaleysis til að bjarga bönkunum eftir að þeir voru komnir í þrot. Þó skipta krónan og stærð bankakerfisins auðvitað máli, ásamt öðrum þeim oraskaþáttum sem að framan eru nefndir.

Þá eru full mikil lausatök á heimildaskránni. Þar vantar til dæmis inn tvö rita John Maynard Keynes um fjármálakreppur og ríkisafskipti sem fjallað er um í texta, en einnig vantar þar rit eftir Milton Friedman sem við sögu kemur. Þá er Keynes kallaður “George” Maynard Keynes í atriðaskrá!

Ég sé þó ekki ástæðu til að ætla að þessi meðferð á Keynes í heimildaskrá og atriðaskrá endurspegli neina fordóma höfunda í garð Keynes og fræða hans, enda gera höfundar árangri ríkisafskiptanna sem við sögu komu góð og sanngjörn skil í bók sinni.

Bókin er að mörgu leyti lofgjörð til fjármálahagfræða sem eru í anda Keynes.

John Maynard Keynes var, eins og menn muna, helsti hugmyndasmiður blandaða hagkerfisins, þar sem farsælli blöndu markaðsbúskapar og fínstillandi ríkisafskipta, eftirlits og aðhalds var beitt með afar góðum árangri.

Slík skipan var ríkjandi í vestrænum löndum frá lokum seinni heimsstyrjaldar til áttunda áratugarins. Þá færðist skipanin meira í átt nýfrjálshyggju með aukinni áherslu á óheftari markaðshætti.

Aðdragandi hrunsins á Íslandi sýnir einmitt vel hvers ber að varast við óhefta skipan fjármálageirans. Þegar einkageirinn og hinir óheftu fjármálamarkaðir voru búnir að leyfa íslenska fjármálakerfinu að reka sig í þrot var ríkið eitt til bjargar.

Mikilvæg lexía af þessari ágætu bók Ásgeirs og Hersis er sú, að við eigum að setja meiri fyrirvara við hugmyndina um algerlega óhefta markaði og átta okkur betur á gildi lýðræðislegs ríkisvalds í heildarmyndinni, sem þarf að vera heilbrigð blanda ríkis og markaða, eins og svo vel gafst á Vesturlöndum á árunum frá um 1950 til 1980.

Stjórnmálamenn eiga líka að njóta sanngirni fyrir það sem vel er gert á þeirra vettvangi. Mikið hefur vantað uppá það til þessa. Þessi bók hjálpar til við að rétta þann halla.

Síðasti pistill:  Háleitar hugsjónir um áfengi

Maður er djúpt snortinn yfir því hversu mikið er af hugsjónafólki á Alþingi um þessar mundir.

Sérstaklega þegar kemur að álitamálum um sölu áfengis.

Við búum við skipan sölumála áfengis sem sérfræðingar í lýðheilsu eru almennt sammála um að sé farsæll millivegur, er sameinar gott aðgengi að slíkri vöru og hóflegt viðnám gegn misnotkun þess.

Um þrír af hverjum fjórum kjósendum í landinu eru andvígir því að selja sterkt áfengi í matvörubúðum.

ÁTVR verslanirnar og starfsfólk þar fær hæstu einkunnir í ánægjuvog viðskiptalífsins – ár eftir ár. Einkafyrirtækin standa sig almennt verr.

Við búum sem sagt við fyrirkomulag sem gengur vel og mikil ánægja er með.

Hugsjónafólkið á Alþingi vill hins vegar hafa vit fyrir þjóðinni og troða áfenginu inn í flestar matvörubúðir um land allt – þrátt fyrir andstöðu kjósenda.

Þetta er heldur ólýðræðisleg forsjárhyggja, sem þarna á að framkvæma í nafni “viðskiptafrelsis”.

Hugsjónafólkið vil meiri samkeppni um sölu áfengis og frelsi til að hvetja almenning áfram í drykkjunni – með auglýsingum.

Aðrar tegundir af frelsi skipta engu máli fyrir hið prúða hugsjónafólk – svo sem frelsi frá áfengisvandamálinu, eða jákvæð markmið í lýðheilsumálum þjóðarinnar.

Það mætti ætla að við búum í samfélagi þar sem búið sé að leysa öll vandamál almennings.

Því þurfi að breyta skipan áfengissölumála til að búa til ný vandamál fyrir samfélagið að takast á við.

Yrði breytingin til bóta?

Ég hef sjálfur búið í löndum þar sem áfengi er selt í matvöruverslunum og get alveg lifað við það. Ég sé hins vegar ekki yfirburði þeirrar skipanar.

Þar er t.d. ekki betra aðgengi að fjölbreyttu framboði áfengra drykkja en hér tíðkast nú.

Úrval áfengisdrykkja er yfirleitt lítið í matvöruverslunum í þessum löndum og af því að þær eru svo margar verður þrengri markaður fyrir sérverslanir með gott úrval gæðavína og öls.

Sérverslanir með gott úrval áfengis eru því oft færri og vegalengdir milli þeirra lengri. Þannig verður það líka hér eftir að Bónus og Hagkaup og kaupmaðurinn á horninu fara að selja áfengi.

Meira verður þá fyrir því haft að fá góðu eða sérstöku tegundirnar. Aðgengi að glundri og bónusvínum eykst hins vegar mikið.

Ef niðurstaðan á hinu háa Alþingi verður samt sú, að fara inn á þessa nýju braut aukinna vandamála, þá finnst mér lágmark að þeir sem fá gróðann af sölu áfengis í sinn vasa taki líka á sig hinn aukna kostnað samfélagsins af því tjóni sem áfengið veldur.

Annars gæti þurft að hækka skatta á saklausan almenning, til að greiða fyrir auknar byrðar af áfengisvandanum í heilbrigðiskerfinu og löggæslunni.

Best væri þó að hugsjónafólkið á Alþingi fyndi sér verðugri viðfangsefni í framfaraleitinni – til dæmis á sviði húsnæðismála ungs fólks. Þar bíða stór og brýn verkefni.

Því má fagna að stjórnvöld stóðu í lappirnar í kjaradeilu útvegsmanna og sjómanna.

Útvegsmenn og helstu þingmenn þeirra á Alþingi kröfðust þess að hluti af launakostnaði sjómanna yrði færður yfir á herðar almennra skattgreiðenda.

Sú hugmynd er vægast sagt ævintýraleg í ljósi gríðarlegs hagnaðar útvegsmanna á síðustu 5 árum og mikillar eignamyndunar í fyrirtækjum þeirra. En þeir sem mest fá kunnar sér ekki hóf, eins og oft vill vera. Græðginni halda engin bönd.

Vegna fyrirstöðu stjórnvalda varð niðurstaðan hins vegar sú, að útvegsmenn greiða að fullu fæðiskostnað sjómanna á veiðum, auk þess að greiða einnig kostnað við hlífðarfatnað. Nokkrar kjarabætur eru einnig í öðrum þáttum samningsins.

Mér finnst það raunar vitnisburður um slælega frammistöðu sjómannaforystunnar á fyrri árum að hafa ekki fyrir löngu komið kostnaði af fæði og hlífðarfatnaði að fullu yfir á útvegsmenn.

Niðurstaða kjarasamninganna er í senn eðlileg og sjómönnum hagstæð.

Að niðurgreiða launakostnað einkafyrirtækja með skattfríðindum er leið sem á að heyra fortíð til.

Þessi deila var nokkurs konar prófsteinn á staðfestu ráðherra Viðreisna gagnvart yfirgangi og forréttindum útvegsmanna.

Vonandi boðar þessi frammistaða Viðreisnar áframhaldandi starf að heilbrigðari virkni kvótakerfisins og hækkun veiðigjalda, svo þjóðin geti sætt sig við kerfið.

Síðasta grein:  Gammar ásælast eignir okkar

Viðskiptaráð var með ársfund sinn í vikunni. Þar steig á stokk forstjóri Gamma Capital fyrirtækisins og lagði til að ríkið seldi orkugeirann til einkafjárfesta (sjá hér). Nefndi hann ýmis léttvæg og bjánaleg rök fyrir því.

Auðmenn á Íslandi hafa lengi ásælst Landsvirkjun og orkuveitur landsmanna.

Þeir gætu nefnilega grætt ógeðslega mikið á þeim. Enda eru þetta oft einokunarfyrirtæki sem hafa viðskiptavini sína í bandi. Heimilin eiga almennt ekkert val um kaup sín á rafmagni og heitu vatni.

Annað er það að verðlag á neysluvörum á Íslandi er yfirleitt með því hæsta sem þekkist í Evrópu – ef ekki í heiminum. Það bendir til óvenju lakrar frammistöðu einkageirans á Íslandi.

Undantekningar frá því eru þó verð á rafmagni og heitu vatni. Það er með því lægsta sem þekkist í Evrópu. Fyrirkomulag þeirra mála hér á landi er því gott eins og nú er.

Ef orkufyrirtækin færu í hendur einkaaðila og væru rekin í anda sjálfgræðisstefnunnar þá myndu þau auðvitað stórhækka notendagjöldin til almennings við fyrsta tækifæri.

Gróðafærin þarna væru því gríðarleg – en allt væri þetta þvert gegn hagsmunum heimilanna sem kaupa rafmagn og heitt vatn.

Einka(vina)væðing orkufyrirtækja landsmanna væri því fráleit leið fyrir alla – nema fyrir fámennan hóp auðmanna.

Hagsmunabarátta auðmanna gengur gegn almannahag

Viðskiptaráð og Samtök atvinnurekenda (SA) hafa lengi ásælst allt það sem verðmætt er á Íslandi og vilja koma því sem mest í hendur einkaaðila (auðmanna).

Þessir aðilar birta linnulaust skýrslur og fabúlur um þessa drauma sína og færa fyrir þeim alls konar rök úr smiðju vúdú-hagfræðanna, til að blekkja fólk á sitt band.

Nýjasta framlagið í þessari hagsmunabaráttu auðmanna er sú tillaga Viðskiptaráðs að ríkið selji slíkum aðilum allt það húsnæði sem það notar undir starfsemi sína – þar með talið stjórnarráðið, skóla og lögreglustöðvar (sjá hér).

Ríkið gerist í staðinn leiguliði auðmanna og greiði miklu hærri notendagjöld fyrir húsnæði en nú tíðkast.

Það væri veisla fyrir fjárfestana en gríðarlegt tap fyrir almenna skattgreiðendur!

En almenningur sér í gegnum svona gróðabrall og tilburði ránfugla.

Fyrir nokkrum misserum var mikið talað um ógn frá erlendum “hrægömmum” og vildu menn almennt varast slíka ásælni í eignir hér á landi.

En innlendir gammar eru kanski mesta ógnin við hagsmuni almennings…

Síðasti pistill:  Útvegsmenn eiga að greiða laun sjómanna

Nú eru uppi vaxandi kröfur um að ríkið grípi inn í kjaradeilu sjómanna og útvegsmanna. Jafnvel er nefnt að taka megi upp sjómannaafsláttinn að nýju.

Slíkar kröfur eru beinlínis um það, að almenningur taki að sér að greiða hluta launakostnaðar útvegsmanna.

Það væri eins fáránlegt við núverandi aðstæður og nokkuð gæti orðið!

Hagur sjávarútvegsfyrirtækjanna hefur batnað um nærri 350 milljarða frá hruni og til 2015 (samanlagt eigið fé og arðgreiðslur til eigenda).

Á meðan það gerðist fór þjóðin í gegnum djúpa kreppu – almenningur tapaði kaupmætti og eignum.

Pælið í því!

Arðgreiðslur til eigenda útvegsfyrirtækja námu ríflega 50 milljörðum frá 2010 til 2015.

Á sama tíma hafa veiðigjöld til ríkisins lækkað úr rúmlega 12 milljörðum á ári í um 4,8 milljarða.

Margir hafa eðlilega kallað eftir því að útgerðin greiði mun stærri hluta af auðlindarentunni til almennings (ríkissjóðs) en verið hefur. Það væri eðlilegt og því var lofað af sumum stjórnmálamönnum fyrir kosningar.

Í stað þess að við því sé orðið kemur nú upp sú krafa að almenningur taki á sig hluta af launakostnaði útgerðanna!

Því ber að fagna að talsmenn ríkisstjórnarinnar hafa tekið afgerandi afstöðu gegn slíkum inngripum stjórnvalda. Vonandi heldur sú afstaða alla leið.

Ef útvegsmenn skyldu færa hluta launagreiðslna sinna í form dagpeninga (sem yrðu þá skattfrjálsir), til að leysa kjaradeiluna, þá hljóta stjórnvöld að hækka veiðigjöldin sem nemur a.m.k. slíkum skattaafslætti.

Annað væri óverjandi.

Þeir sem fá dagpeninga ofaná laun, vegna starfa fjarri heimilum sínum, fá slíkar greiðslur til að mæta kostnaði við gistingu og uppihald. Slíkt er hins vegar veitt um borð í fiskiskipunum og dagpeningar eiga því varla við í tilviki sjómanna.

Útvegsmenn eiga því einir að greiða launakostnað sjómanna. Upp í topp.

Það væri með öllu óboðlegt að ýta hluta hans yfir á almenna skattgreiðendur, sem flestir hafa mun lægri laun en tíðkast í fiskveiðum.

Síðasti pistill: Óþelló – flott leiksýning Vesturports

Ég sá Óþelló í Þjóðleikhúsinu í vikunni. Fáar sýningar hafa fengið verri dóma en þessi sýning – ekki síst frá Jóni Viðari.

Mér sýnist að gagnrýnin byggist mikið á þröngsýni.

Síðasti pistill:  Ætti að selja Alþingishúsið og Þingvelli?

Viðskiptaráð lagði til um daginn að ríkið seldi sem mest af byggingum sínum til einkaaðila (sjá hér).

Hugsunin er þá væntanlega sú, að ríkið leigi síðan húsnæðið af þeim fjárfestum sem kaupa góssið (á góðu verði, eins og tíðkast almennt við einkavæðingu).

Viðskiptaráð nefnir sem dæmi allar skrifstofubyggingar ríkisins, skólahúsnæði, byggingar Landsspítalans, lögreglustöðvar og jafnvel kirkjur.

Sem sagt flestar verðmætar fasteignir sem ríkið notar fyrir starfsemi sína.

Alþingishúsið er hluti af skrifstofuhúsnæði ríkisins. Stjórnarráðið líka. Og Bessastaðir.

Áður hafa Viðskiptaráð og Samtök atvinnulífsins lagt til að sem flestar stofnanir ríkisins verði lagðar niður og að aðrar eignir en fasteignir verði einnig seldar fjárfestum.

Landsvirkjun, Orkuveitur, bankar, flugstöðvar, ÁTVR, vegir o.fl. sl. hafa verið nefnd í þessu sambandi.

Einnig hafa þessir aðilar lagt til skipan ferðaþjónustu sem í reynd gæti falið í sér að eignarhald á landinu verði að flestu leyti fært í hendur fámennrar stéttar eignamanna. Svokallaðir landeigendur, hver á sinni þúfu, gætu þá rukkað ferðamenn og einnig íbúa Íslands fyrir að fara um landið og t.d. taka myndir af fjöllum og fallvötnum, svo dæmi sé tekið.

Í þeim anda yrðu Þingvellir auðvitað líka seldir einhverjum sjálfgræðismönnum – innlendum eða erlendum.

Þarna er sem sagt talað fyrir róttækari einkavæðingu og eins konar ofurkapítalisma fjáraflamanna, langt umfram það sem nokkurs staðar tíðkast.

Menn átta sig sennilega ekki á því hversu róttæk sjálfgræðisöflin á Íslandi eru – hve langt fámenn yfirstétt efnamanna er reiðubúin að ganga til að sölsa undir sig öll verðmæti á Íslandi.

Þetta er kanski það sem átt er við með hugtakinu “ræningjakapítalismi” (“predatory capitalism”).

Talsmenn nýfrjálshyggju tala fyrir svona sýn á samfélagið og talsmaður útvegsmanna sagði nýlega: “þjóð getur ekki átt neitt”!

Þið skiljið hvað átt er við með slíkum boðskap:  Einungis ríkir einstaklingar mega eiga verðmæti sem máli skipta. Sameign þjóðar á ekki að tíðkast á neinu sviði.

Hvenær fara þeir svo að ásælast íbúðarhúsnæði almennings sem enn er í séreign?

Hverjir myndu græða – skattgreiðendur eða auðmenn?

Svona tillögur eru gjarnan settar fram með því fororði að þetta sé „hagkvæmt“ fyrir ríkið (og þar með fyrir skattgreiðendur).

Nú er svo að húsnæði ríkisins hér á landi er yfirleitt hagkvæmt, vel nýtt og þokkalega við haldið. Notkun þess kostar oftast mun minna en ef leigt væri af almennum leigumarkaði. Ég þekki mörg dæmi um slíkt.

Þetta tal um að hagkvæmt væri fyrir ríkið að gerast leiguliði auðmanna í stað þess að eiga húsnæði sem opinber starfsemi notar er því yfirleitt eingöngu til blekkingar.

Það sem vakir fyrir sérhagsmunasamtökum, eins og Viðskiptaráði og Samtökum atvinnurekenda, er að vinna að aukinni fésæld fámennrar yfirstéttar fjárfesta („sjálfgræðismanna“) – jafnvel þó það sé á kostnað skattgreiðenda.

Ef allt húsnæði ríkisins væri komið í hendur auðmanna þyrfti hver bygging sem ríkið á nú að hafa á framfæri sínu fjárfesti sem krefst vænlegs arðs af byggingunni á hverju ári, jafnvel á hverjum ársfjórðungi.

Það væri verulega aukinn húsnæðiskostnaður.

Einkaaðilar sem keyptu opinberar byggingar gætu auk þess hækkað afnotagjöld (leigu) af slíkum byggingum upp í markaðsverð, sem væri mun hærra en nú er í flestum tilvikum. Í því væru fólgin mikil fjáraflatækifæri fyrir fjárfestana.

Þess vegna hafa fjáraflamenn einkageirans áhuga á að komast yfir sem flestar eignir þjóðarinnar, hvort sem um er að ræða fasteignir ríkisins, náttúruauðlindir eða innviði.

Þeir geta grætt ógeðslega mikið á því!

Þeim þætti heldur ekki verra að hafa hreðjatak leigusala á allri ríkisstarfseminni, sem þeir líta á sem keppinaut einkageirans – keppinaut sem þeir vilja yfirleitt feigan, en væru til í að blóðmjólka.

Svo má í þessu sambandi rifja upp reynslu Reykjanesbæjar af því að hafa farið að hluta inn á þessa braut á árum „sterakapítalismans“ (frá 2003 til 2008). Sjálfstæðismenn í bæjarstjórninni seldu frá bænum fjölmargar fasteignir og stóran hluta úr Orkuveitu Suðurnesja.

Það fór illa. Bæjarfélagið varð nánast gjaldþrota og ber nú miklar byrðar vegna þessa langt inn í framtíðina. Svipað gerðist í Hafnarfirði, þó í minni mæli væri.

Dettur nokkrum í hug að fjáraflamenn einkageirans séu að leggja svona villtar tillögur til af sérstakri umhyggju fyrir ríkisrekstri og sameignum þjóðarinnar – eða fyrir hagsmunum almennra skattgreiðenda?

Nei, það er græðgin ein sem ræður för í þessu.

Síðasti pistill:  Skuldir heimila – þróun og staða

Skuldabyrði heimilanna varð eitt stærsta málið í stjórnmálunum eftir hrun.

Gríðarleg gengisfelling, með tilheyrandi verðbólgu, stórjók eftirstöðvar verðtryggðra skulda og um 20% skerðing kaupmáttar heimilistekna gerði skuldabyrðina afar erfiða fyrir meirihluta heimila – einkum í lægri og milli tekjuhópum.

Ýmis úrræði vinstri stjórnarinnar beindust sérstaklega að þeim sem verst voru staddir og Skuldaleiðréttingin svokallaða varð eitt helsta stefnumál ríkisstjórnar Framsóknar og Sjálfstæðisflokks, sem tók við sumarið 2013.

Vinstri stjórnin hafði einnig stórhækkað vaxtabætur til að létta heimilum skuldabyrðina. Vaxtabætur nýttust eignaminni og tekjulægri heimilum sérstaklega og tóku einnig tillit til fjölda barna á heimilinu.

Skuldaleiðréttingin átti að breikka stuðning til heimila ofar í tekjustiganum, en þó með þaki svo hún færi ekki með fullum þunga upp allan tekjustigann (eða þannig var um það rætt fyrirfram).

Það er fróðlegt að skoða nú nokkrum árum síðar hvernig framvindan í skuldum heimilanna hefur verið.

Mynd 1 sýnir skuldir heimila sem hlutfall ráðstöfunartekna þeirra frá 1989 til annars ársfjórðungs 2016, fyrir Ísland og hinar norrænu þjóðirnar, auk Hollands (heimild: Seðlabanki Íslands).

Skuldirnar náðu hámarki hér á landi árið 2010, eftir að verðbólguskotið gekk yfir, en hafa lækkað ört á hverju árið síðan, raunar meira en hjá nokkurri þessara þjóða sem hér eru sýndar.

Hækkun ráðstöfunartekna á einnig drjúgan þátt í lækkandi skuldahlutfalli hér á landi. (Raunar lækkuðu skuldir Íra með næstum jafn miklum hraða og hjá Íslendingum – sjá hér).

Dönsk heimili voru og eru mun skuldugri en íslensk heimili og það sama á við um hollensk heimili. Ísland hefur svo lækkað niður fyrir bæði norsk og sænsk heimili á síðustu árum. Einungis finnsk heimili skulda minna en þau íslensku í lok árs 2015 og byrjun 2016.

Þetta er góður árangur úr erfiðri stöðu Íslendinga á fyrstu tveimur árum kreppunnar.

Ekki er afgerandi munur á umfangi lækkunar skulda heimilanna í stjórnartíð vinstri stjórnarinnar og þeirrar sem á eftir kom. Sú seinni hafði þó lengri tíma til að lækka skuldirnar því sú fyrri þurfti að taka á sig verðbólguskot hrunsins, með hækkun skulda og lækkun kaupmáttar er varði til um 2010 – auk þess að búa við mun erfiðari fjárhagsstöðu ríkissjóðs.

Í byrjun árs 2016 er Ísland komið í svipaða stöðu og hafi verið um 1989. Með áframhaldandi lækkun skulda heimilanna er Ísland komið í góða stöðu, raunar betri en í flestum grannríkjanna.

Þetta má telja góðan árangur og í lagi að hæla báðum ríkisstjórnum fyrir sinn þátt í því. Dómstólar eiga líka stóran þátt í lækkun gengistryggðra lána og svo hafa einhverjir greitt sjálfir niður skuldir sínar.

Skuldabyrði ólíkra tekjuhópa

En hvernig snerti þessi skuldaþróun ólíka tekjuhópa heimila?

Það má sjá á mynd 2, er sýnir hlutfall framteljenda sem skulda meira en 300% af ráðstöfunartekjum (þ.e. búa við mjög erfiða skuldabyrði), eftir fjórum jafn stórum tekjuhópum (hver hópur er 20% framteljenda, raðað frá lægri millitekjum, til millitekna, hærri millitekna og hátekjuhópsins).

Lægsta tekjuhópi (lægstu 20% framteljenda) er sleppt, vegna þess að þar eru margir námsmenn (16-25 ára) sem búa hjá foreldrum, eru tekjulitlir og eiga sjaldan íbúðir og íbúðaskuldir.

Myndin sýnir vel misjafna skuldabyrði tekjuhópanna.

Mynd 2: Þyngd skuldabyrðarinnar í fjórum tekjuhópum fólks sem var með íbúðaskuldir, frá 1997 til 2015 (heimild: Seðlabanki Íslands). Hlutfall framteljenda sem eru með skuldir um eða yfir 300% af ráðstöfunartekjum sínum.

Þessi mynd segir eftirfarandi sögu:

• Mjög þung skuldabyrði var lang algengust í lægri tekjuhópunum.
• Erfið skuldabyrðin í hátekjuhópnum var rétt um helmingur af byrðinni í lægsta tekjuhópnum þegar mest var (árið 2010)
• Árið 2015 var erfið skuldabyrði (meira en 300% ráðstöfunartekna) í hátekjuhópnum einungis um þriðjungur af því sem var í lágtekjuhópnum (lægri millitekjuhópnum).
• Bilið milli lægri og hærri hópanna hefur þannig aukist á síðustu árum

Erfið skuldabyrði var sem sagt langmest í lægri og milli tekjuhópum íbúðaeigenda, en viðráðanlegri í hátekjuhópnum (þ.e. þegar skuldir eru miðaðar við ráðstöfunartekjur viðkomandi).

Lækkun skulda mest í hærri tekjuhópum

Síðasta myndin sýnir lækkun skuldabyrðarinnar í þessum ólíku tekjuhópum, bæði fyrir þá sem voru með íbúðaskuldir og alla framteljendur, frá toppnum 2010 til 2015.

Mynd 3: Heildarlækkum erfiðrar skuldabyrði (300% af ráðstöfunartekjum eða meira) frá 2010 til 2015, eftir ólíkum tekjuhópum (heimild: Seðlabanki Íslands).

Hér má sjá að heildarlækkun skulda var áberandi mest í hæstu tekjuhópunum (í prósentustigum talið).

Í lægsta tekjuhópnum fækkaði framteljendum (með íbúðaskuldir) sem voru með erfiða skuldabyrði um 12 prósentustig á meðan fækkunin var 18-19 stig í hæstu tekjuhópunum, þegar miðað er við þá sem voru með íbúðaskuldir.

Þegar miðað er við alla fækkaði þeim sem voru með erfiða skuldastöðu (300% af ráðstöfunartekjum eða meira) um 4 prósentustig en í hæsta tekjuhópnum var það meira en þrefalt (14 prósentustig).

Það hefur því gengið mun betur hjá hæstu tekjuhópunum en þeim sem eru í miðju eða með lægri miðtekjur.

Þetta er í takti við það sem kom fram í nýrri skýrslu fjármálaráðuneytisins um niðurstöðu Skuldaleiðréttingarinnar (sjá hér).

Þungi stuðningsins þar fór til þeirra tekjuhærri sem betur voru staddir en milli og lægri miðtekjuhóparnir fengu minni stuðning en efni stóðu til.

Þetta er því dæmi um aðgerð sem stuðlaði frekar að auknum ójöfnuði en jöfnun kjara. Varla er hægt að hrósa fyrir þessa framkvæmd.

Raunar á við um báðar ríkisstjórnirnar sem sátu fyrst eftir hrun að varla var nógu mikið gert fyrir þá verst settu. Veruleg hækkun vaxtabóta hjá vinstri stjórninni, sem fram kom 2009 til 2011, létti þó byrðar þeirra verr settu svo um munaði.

Frá 2013 lækkuðu vaxtabætur hins vegar umtalsvert og enn frekar þegar skuldaleiðréttingarinnar tók að gæta (því viðmið vaxtabótanna voru ekki hækkuð nógu mikið).

Margir þeirra sem fengu einhverja skuldaleiðréttingu frá 2014 sátu svo uppi með mun lægri vaxtabætur en áður, sem dró úr gildi Leiðréttingarinnar. Vaxtabætur eru nú minni en nokkrum sinnum fyrr (sjá tölur Ríkisskattstjóra  hér).

Þessa framkvæmd alla hefði verið hægt að útfæra með mun skilvirkari hætti til að létta þeim heimilum byrðarnar sem mest þurftu á að halda.

Þess vegna leyfði ég mér að fullyrða í síðasta pistli að framkvæmd þessarar skuldaleiðréttingar, sem ég þó studdi upphaflega, hafi verið “skelfileg”.

Tilefnið til skuldalækkunar hjá heimilum var ærið, en framkvæmdin hefði átt að vera með öðrum hætti.

Síðasti pistill:  Leiðréttingin – skelfileg framkvæmd!