Frá árinu 1997 hefur verið starfandi starfshópur um olíuleit á landgrunni Íslands á vegum iðnaðarráðuneytisins. Síðan þá hafa lög verið sett um leit, rannsóknir og vinnslu kolvetnis. Árið 2002 var fyrsta leitarleyfið gefið út og eftir það hefur áhugi olíufyrirtækja aukist. Eitt af þeim atriðum sem fyrirtækin horfa til þegar þau taka ákvörðun um hvort fýsilegt sé að hefja olíuleit og -vinnslu er hvernig skattlagningu og gjaldtöku er háttað í viðkomandi ríki. Því er afar mikilvægt að skattaumhverfið sé aðlaðandi fyrir olíufyrirtæki en skili ríkinu um leið sanngjörnum skerf af hagnaðinum.

Helstu tegundir skatta og gjalda á þessu sviði eru leyfisgjöld, svæðisgjöld, framleiðslugjöld og sérstakur olíuskattur. Leyfisgjöldum er ætlað að standa undir kostnaði sem stjórnsýslan hefur af meðferð umsókna vegna leitar og vinnslu auk þess að standa undir nauðsynlegu eftirliti með starfsemi olíufyrirtækja.

Svæðisgjöld eru leiga fyrir þau svæði sem fyrirtæki fær til leitar eða vinnslu. Í þeim ríkjum sem svæðisgjöld eru innheimt hafa þau skilað föstum tekjum til ríkissjóðs og virkað sem hvati fyrir leyfishafann til að gefa eftir svæði, sem er ekki nýtt.

Framleiðslugjöld byggja á verðmæti framleiðslunnar. Kosturinn við þau er að þau tryggja reglulegar og fyrirsjáanlegar tekjur um leið og vinnsla hefst. Kostnaðarliðir fyrirtækja hafa engin áhrif á útreikning framleiðslugjalda. Fyrirtækin fá tekjur af framleiðslunni samhliða gjaldheimtunni og eru framleiðslugjöldin því minni byrði á þeim en t.d. svæðisgjöldin.

Við ákvörðun um skattlagningu olíufyrirtækja þarf að hafa í huga þann gríðarlega kostnað sem fylgir olíuleit. Orkustofnun hefur áætlað að rannsóknir með fjölgeisladýptarmælingum og hljóðendurvarpsmælingum geti kostað frá fimm hundruð milljónum og allt að einum milljarði króna óháð því hvort niðurstöður mælinga skili árangri. Að loknum mælingum þarf að bora tilraunaholur en ein hola kostar á bilinu tvo til þrjá milljarða króna. Fjöldi tilraunaborhola er misjafn og sem dæmi þá voru boraðar sextíu holur áður en gjöfulasta olíusvæðið við Nýfundnaland, Hibernia, fannst. Talið er að heildarkostnaður frá því að rannsóknir hefjist og þangað til olíuvinnslan fari af stað sé um 50 til 100 milljarðar króna. Dæmi eru um að vinnsla hefur verið stöðvuð fljótlega eftir að hún hófst þar sem í ljós kom að magn var ekki nægjanlegt til þess að standa undir framleiðslunni. Það er því engin trygging fyrir velgengni þótt miklum fjármunum og tíma sé eytt í undirbúningsvinnu. Sérfræðingar telja að til þess að olíuframleiðsla geti talist arðbær þá þurfi hver olíulind að gefa af sér 150.000 tunnur af unninni olíu á dag.

Færeyjar, Kanada, Grænland og Noregur innheimta öll svæðisgjöld sem miðast við að borgað sé fast gjald fyrir hvern ferkílómetra. Hins vegar er mismunandi fyrirkomulag á gjaldtökunni. Í Færeyjum er ársgjald sem helst óbreytt fyrstu sex árin en hækkar eftir þann tíma. Í Kanada er gjaldið innheimt mánaðarlega. Á Grænlandi eru svæðisgjöldin tvíþætt, grunnsvæðisgjald sem heimilar leit án borunar og svo leitar- og borunarleyfi sem eru fimm sinnum hærra.

Framleiðslugjöldin virðast aftur á móti vera á undanhaldi hjá ofangreindum ríkjum. Eingöngu Færeyjar og Kanada innheimta framleiðslugjöld. Í Færeyjum er framleiðslugjaldið föst prósenta sem er innheimt á þriggja mánaða fresti. Í Kanada fer gjaldið hins vegar stighækkandi eftir magni framleiðslunnar og greiðist um leið og framleiðslan nær fyrirfram ákveðnu marki.

Færeyingar innheimta sérstakan olíuskatt ásamt viðbótarolíuskatti á meðan á Írlandi er aðeins innheimtur almennur fyrirtækjaskattur. Ríki eins Grænland og Færeyjar, sem enn eru að leita að olíu á sínu yfirráðasvæði, halda skattheimtu niðri og reyna að bæta samkeppnishæfni sína með það að markmiði að laða til sín olíuleitar- og olíuvinnslufyrirtæki. Noregur aftur á móti, sem hefur sterka stöðu vegna auðugra og vel rannsakaðra olíulinda og hagstæðra vinnsluskilyrða, getur leyft sér að taka 80% af hagnaði sem myndast í olíuvinnslunni. Í Kanada, líkt og í Noregi, er að finna gjöfular olíulindir en þrátt fyrir það fer samanlögð skattheimta á olíuvinnslufyrirtæki ekki yfir 60% þar í landi. Ef ýmis olíuríki eru síðan borin saman er ljóst að þau ríki sem hafa stærstu olíulindirnar og hagstæð leitar- og vinnsluskilyrði geta leyft sér háa skattlagningu á meðan ríki sem eru enn á því stigi að leita að olíu verða að gæta hófs.

Ekki er órökrétt að olíufyrirtækin ætlist til að komið sé til móts við þau líkt og álfyrirtækin gera hér á landi. Hins vegar má ekki gefa of mikið eftir þar sem ávallt þarf að tryggja að ríkið fái ásættanlega hlutdeild af hagnaði vegna nýtingar auðlinda í eigu þjóðarinnar. Óvissuþættir eru margir hér á landi og ekki ljóst hvort og hvenær olíuvinnsla muni hefjast á íslensku yfirráðasvæði. Þessi óvissa réttlætir ekki of háa gjaldtöku. Stjórnvöld þurfa að ákveða hver sé ávinningurinn fyrir þjóðina og hvernig honum verði náð svo allir getið vel við unað.