Í upphafi 19. aldar var Reykjavík varla meira en þorp. Þar bjó rjómi þjóðarinnar, athafnamenn og harðduglegt fólk sem byggði upp þessa menningarborg sem Reykjavík er í dag. Meirihluti Íslendinga var þó búsettur úti á landi. Á þeim tíma bjó vinnufólk við vistarband. Það merkti að þeim sem ekki höfðu jörð til umráða var skylt að ráða sig í vist, til árs í senn. Tilgangurinn var bæði að tryggja bændum fast vinnuafl og fátæklingum öryggi. Bændur höfðu framfærsluskyldu gagnvart hjúum sínum en á móti var vinnufólk bundið í vist fram að vinnuhjúaskildaga. Um leið átti vistarbandið að koma í veg fyrir vergang öreiga svo enginn hreppur sæti uppi með annarra sveita ómegð.
Flökkulýður ógnar Reykjavík
Þrátt fyrir vistarbandið kom fyrir að húsbændur rækju vinnuhjú á dyr eða þau strykju úr vistinni og færu á flakk. Flakkarar áttu til að ljúga sig inn á heiðarlegt fólk, setjast upp á það dögum saman og stela verðmætum. Til þess að greina á milli flækinga sem gáfu sannfærandi en þó upplognar skýringar á ferðum sínum og ferðamanna sem áttu lögmætt erindi milli landshluta, gáfu sýslumenn út reisupassa. Gæti förumaður ekki framvísað slíkum skilríkjum var hann fluttur aftur nauðugur í sína heimasveit og hýddur fyrir tiltækið.
Þekktasti flækingur 19. aldar var Sölvi Helgason. Hann var margsinnis hýddur fyrir flakk og eitt sinn fyrir fölsun á reisupassa. Þremur árum ævi sinnar eyddi hann í þrælkunarvinnu í Danmörku. Þann dóm hlaut hann fyrir að vanvirða vistarband og fyrir að hafa líklega stolið nokkrum bókum og öðru smálegu.
Þegar leið á 19. öldina fór að slakna á vistarbandinu. Reykjavík var að byggjast upp og landsbyggðarfólk tók að sækja þangað í atvinnuleit. Vistarbandinu var að lokum aflétt og var það stærsta ógæfuspor í sögu þjóðarinnar. Einkum var það Reykvíkingum til ógæfu að spyrna ekki gegn þeirri ákvörðun. Flakkarar og annað sveitafólk hreinlega flykktist á mölina á næstu áratugum. Sumir tóku vinnu frá Reykvíkingum. Aðrir sögðu sig til sveitar. Margt af þessu fólki var drykkjumenn, ótíndur glæpalýður og jafnvel skáld.
Á þessum tíma voru Reykvíkingar ennþá mikið afbragð annarra Íslendinga. Einstakt úthald þeirra, dugnaður og hugvit gerði það að verkum að þrátt fyrir landsbyggðarómegðina tókst þeim að byggja upp borg. Erfitt er að meta skaðann sem hlaust af því að leggja niður reisupassann og hleypa landsbyggðarskrílnum til Reykjavíkur. Ljóst er þó að hann er verulegur og gaman væri að sjá hvernig Reykjavík væri í dag, hefðu innfæddir getað einbeitt sér að því að byggja upp iðnað og skapa hagvöxt í stað þess að halda flökkulýðnum uppi.
Flækingavandinn í dag
Reykjavík er enganveginn laus við flökkuvandamálið. Enn í dag flykkist atvinnulaust landsbyggðarfólk til Reykjavíkur, leggst upp á félagsmálastofnun, hrifsar til sín störf og fremur margskyns ódæði önnur. Flestar þessar liðleskjur harðneita að samlagast menningunni en halda þorrablót í sínum Breiðfirðingafélögum, stofna sína eigin landshornahópa á facebook og troða ómenningu á borð við skötuát upp á Reykvíkinga. Versta afleiðing fólksflutninganna til höfuðborgarinnar er þó sú genablöndun sem hefur átt sér stað. Í dag finnst varla hreinrækaður Reykvíkingur. Dalamenn, Eyfirðingar og Mýrdælingar – allra landshorna lýður hefur nú í ríflega 100 ár tælt Reykjavíkurmeyjar til samlags við sig svo það er nánast útilokað að greina ættarsvip á nokkrum manni lengur. Sumir hegða sér jafnvel eins og alræmdasti flakkari 19. aldar, Sölvi Helgason, sem fór um landið flakkandi, ljúgandi, málandi, yrkjandi, hugsandi og stelandi. Sá er þó munur á, að í dag getur slíkur lýður krafist svonefndra listamannalauna.
Þetta er sárgrætileg þróun. Ekki aðeins vegna þeirrar menningarhnignunar sem varð í Reykjavík með frjálsu flæði fólks milli landshluta, heldur einnig vegna þess að byggð er að leggjast af í sjávarplássum. Það er dapurlegt því það er alltaf gaman fyrir Reykvíkinga að koma út á land og sjá allskonar undarlegt fólk og kynnast sérstæðri menningu þess. Enn eru til Ísfirðingar sem bera hatta dagsdaglega en eftir því sem fleiri Ísfirðingar koma til Reykjavíkur og sjá hvernig venjulegt fólk klæðist, aukast líkurnar á þvi að þetta menningareinkenni leggist af. Eða það sem verra er; þeir gætu flutt hattatískuna til Reykjavíkur rétt eins og skötuna.
Eyþór Jóvinsson tók þessa mynd af dæmigerðum Ísfirðingum sem tolla hvorki heima hjá sér né í almennilegri vinnu en hafa fengist við svonefndar skapandi greinar og annað iðjuleysi. Báðir virðast haldnir nokkru flökkueðli svo sem títt er um slíka menn. Þeir hafa þannig báðir ferðast til framandi landa, yrkjandi og ljúgandi. Báðir hafa dvalið í Reykjavík og óttast nú margir að annar þeirra eða báðir muni setjast þar upp til langframa, hanga á kaffihúsum og ginna ungmenni til skötuáts og annarra ósiða sem tíðkast þar vestra.
Hvað er til ráða?
Ekkert lát er á fólksflótta frá landsbyggðinni en ljóst er að Reykjavík ber ekki öllu fleiri landshornaflakkara. Reyndar er sveitafólki heldur enginn greiði gerður með því að hleypa því á mölina þar sem því líður langbest í sínu náttúrulega umhverfi. Þar fyrir utan hefur borgarsjóður hreinlega ekki efni á að halda uppi þeim 2000 Ísfirðingum sem ólmir vilja komast á spenann í Reykjavík. Hvað þá 600 Patreksfirðingum í þokkabót. Það er ekki Reykvíkingum að kenna ef þetta fólk getur ekki fengið vinnu fyrir vestan og eins og allir vita hafa Reykvíkingar nóg með sína eigin ómaga. Verði ekki gripið til aðgerða strax má búast við óyfirstíganlegum vandamálum hjá félagsþjónustunni. Aukinheldur munu fangelsin fljótt yfirfyllast, því glæpahneigð er Vestfirðingum í blóð borin. Að maður tali nú ekki um listamennina sem eflaust munu fylla öll kaffihús svo hinn almenni Reykvíkingur getur ekki lengur fengið sér latte og croissant án þess að þurfa að horfa upp á einhvern hattalýð á næsta borði.
Það er aðeins ein lausn á því vandamáli sem frjálst flæði fólks á milli landshorna hefur í för með sér og hún er sú að stöðva þessa þróun. Taka þarf upp reisupassa sem fyrst og koma á öryggisgæslu við borgarmörkin. Þeim sem framvísa fölsuðum reisupassa þarf að refsa tafarlaust. Að vísu þykja hýðingar og betrunarvinna ekki lengur viðeigandi refsing fyrir skjalafals en 30 daga fangelsisdómur er lágmark. Það er að vísu forkdýrt að hafa menn í fangelsi en þeir sem framvísa fölsuðum skilríkjum sitja venjulega ekki nema 15 daga af sér hvort sem er og einhvern veginn verða sveitamenn að læra að halda sig heima hjá sér.
Eva Hauksdóttir
