Mikið er nú talað um sameiginleg gildi vestrænna samfélaga. Þeim virðist ógnað af hópum öfgamanna sem aðhyllast islamisma. Hver eru þessi gildi og hvaðan koma þau ? Eins og aðrar þjóðir erum við Íslendingar hluti að stærri samfélaglegri og pólitískri menningarheild, sem þróast hefur  í aldanna rás. Við erum hluti af vestrænni samfélagsgerð, sem hefur lýðræði, réttarríki, mannréttindi og frelsi einstaklings að leiðarljósi. Þetta eru undirstöður þeirrar samfélagsgerðar sem barist hefur verið fyrir og mótast hafa í Vesturevrópu og síðar á öðrum Vesturlöndum í hartnær 2000 ár. Þessi samfélagsgerð lýðræðis og réttar  hefur fært hefur okkur mikla velmegun og óviðjafnanlegt frelsi til að þroska og þróa einstaklinginn og samtök hans.

Vestræn samfélagstilraun

Þessi tilraun hófst með orðum Krists: Gefið keisaranum það sem keisarans er, en Guði það sem Guðs er. Þar með var guðlegt og veraldlegt vald aðskilið hjá hluta þeirra sem aðhylltust kenningar Jesú Krists. Engin önnur trúarbrögð hafa tileinkað sér þessa aðgreiningu með svipuðum hætti. Enn þann dag í dag hafa múslímar ekki stigið þetta skref.  Ekki hvað síst þess vegna eru samskipti þeirra við Vesturlönd svo erfið. Þegar kirkjan síðan klofnaði í Austurkirkju (Byzanz)og Vesturkirkju (Rom) var það m.a. þessi aðgreining sem skildi á milli, vesturs og austurs. Austurkirkjan lagði aðra merkingu í fyrrnefnd orð og viðurkenndi aldrei  í reynd aðskilnað þess veraldlega og þess guðlega. Rétttrúnaðarkirkja  var þessi kirkjudeild kölluð á íslensku.Rússneska rétttrúnaðarkirkjan er höfuðkirkja þessarar deildar. Við aðskilnað kirkjudeildanna mynduðust  ný landamæri  í gegnum Evrópu, sem enn þann dag í dag skilja á milli vestrænnar samfélagshugsunar og austrænnar ,milli  lýðræðis, réttarríkis og frelsis annars vegar og fá- eða einmennisvalds og réttleysis , bælingar og kúgunar hins vegar. Átakasvæðin í Evrópu nútímans ganga enn þvert í gegnum þessa gömlu aðskilnaðarlínu, hvort heldur það er í Bosníu  eða Úkraínu og að mörgu leyti einnig Grikkland. Fyrrnefnd leiðarljós eiga erfitt uppdráttar á svæðum þar sem sögulegur grundvöllur er ekki fyrir hendi.

Tilraunin þróast og þroskast

Vestræn samfélagstilraun þróast síðan áfram í gegnum Endureisnartímann, þar sem pólitísk og heimspekileg forngrísk rit eru nýtt til að endurvekja gleymda hugsun, varpa nýju ljósi á og endurnýja samfélagið. Siðbótin færir okkur enn nær veraldlegri og samfélagslegri hugsun, þar sem einstaklingurinn er settur í beint talsamband við Guð.Í kjölfar hennar verða miklar breytingar sérstaklega í lútherskum löndum. Síðan fylgja stjórnarumbætur á Englandi og með Upplýsingastefnunni   er varpað enn nýju ljósi á hlutverk ríkisins, einstaklinsins, trúabragða og samfélagsins. Næstu stóru skrefin í þróun þessarar tilraunar var svo byltingin á Frakklandi og mannréttinda- og frelsisyfirlýsing Bandaríkjanna. Jafnframt kom almennur og jafn kosningaréttur og síðar jafnrétti kvenna. Enn stendur þessi barátta yfir á nýjum jafnréttissviðum. Á handahlaupi má þannig rekja misafdrifaríka áfanga á þroskaleið vestrænnar samfélagsgerðar. Henni verður aldrei lokið, er sífellt í mótun. Við erum enn í dag að ná fram auknu jafnrétti fyrir einstaka samfélagshópa. Vestrænar þjóðir eru einnig mislangt komnar í þróun samfélagsins. Við Íslendingar höfum enn ekki náð jöfnum kosningarrétti, því eru lög landsins ekki nema að hluta til sniðin að heildarhagsmunum, heldur  hagsbótum þrengri hópa. Þar er verk að vinna.

Flókin samfélagsgerð

Þótt Ísland komi seint til leiks og hafi á síðustu öld þróast eins og ofvaxinn, fordekraður unglingur, þá erum við óaðskiljanlegur hluti  þessarar vestrænu samfélagstilraunar. Trúarbrögðin, stoðir menningar okkar, uppbygging réttarkerfis og stjórnskipunar, frelsi einstaklingsins og mannréttindi. Allt eru þetta megin gildi vestræns já, okkar samfélags. Ekki virðist vera mikill ágreiningur um það meðal þjóðarinnar. Þótt við séum ósammála um fyrirkomulag einstakra  þátta og vægi þar á milli,  þá er stjórnskipanin ekki umdeild. Vestrænt samfélag er vissulega flókið. Þar eru margar skoðanir á lofti og menn deila af aumasta tilefni. Löngum hafa verið til staðar tilhneigingar til að einfalda fjölskoðunarsamfélagið og gera eina skoðun  ríkjandi. Því finnast alltaf þeir sem heillast af stjórnarfyrirkomulagi þar sem ein skoðun er gerð að skoðun ríkisins. Það einfaldar vissulega margt og ýmsum finnst það traustvekjandi. Fjölskoðunar og fjölmenningar samfélög  eru bæði frjálsari og mennskari svo og auðugri af mannauði og leysa mikla orku úr læðingi. Við verðum því að berjast fyrir þessum gildum á heimavelli, ekki láta eins og þau komi okkur ekki við. Bandamenn okkar erlendis eru þau ríki þar sem þessi gildi eru höfð í hávegum – önnur ekki.

Birtist í Fréttablaðinu 7. febr. 2015