Aðeins áratug eftir að EFTA samningurinn var undirritaður var ljóst að hann  var bara áfangi. Með vaxandi pólitískum og efnahagslegum samruna Evrópu þurfti betri aðgang að  mörkuðum þar. EES samningurinn hvílir á þremur megin stoðum; frjálsu flæði vöru, þjónustu, vinnuafls og fjármagns. Þetta á að tryggja frjálsan, hindrunarlausan markað með sameiginlegum leikreglum. Undanþágur frá þessum meginprinsippum fást trauðla til lengdar. Landbúnaðar- og sjávarútvegsvörur eru þó sér kapítuli með  breytilegum leiðum fyrir einstök lönd. Slíkir samningar flokkast ekki sem undanþágur.Tímabundnar undanþágur hafa hins vegar  verið við  lýði s.s. vegna frjáls flæðis vinnuafls. Íslendingar sóttu ekki um neinar meiriháttar undanþágur frá fjórfrelsinu fyrr en eftir hrun, er tímabundin undanþága fékkst frá frjálsu flæði fjármagns, þegar gjaldeyrishöftin voru lögfest. ESB samþykkti tímabundna undanþágu vegna stærðar hrunsins og þeirra sérstöku aðstæðna sem hér ríktu þá. Þessi undanþága hefur nú staðið í um fimm ár. Þar sem ríkisstjórnin hefur lýst því yfir að viðhalda skuli krónunni sem gjaldmiðli, og aðildarumsókninni verið ýtt útaf borðinu,  liggur fyrir að sækja þarf um varanlega undanþágu frá einni af megin stoðum EES/ESB.

Varanleg undanþága frá fjórfrelsinu ?

Bretar hafa látið að því liggja að þeir vilji fá varanlega undanþágu frá frjálsu flæði vinnuafls. Þeirri hugmynd hefur þegar verið hafnað. Hætt er við að Ísland fái sambærilega synjun, ef farið verður fram á varanlega undanþágu frá einni megin stoð EES-samningsins. Verði synjun niðurstaða er EES samningurinn í uppnámi. Hvað gerum við þá ? Fórnum við krónunni eða EES, mikilvægustu tengingu okkar við gjöfullasta markað heims ? Eru tvíhliða samningar valkostur ? Sagt er að Sviss hafi þurft að gera 225 sérsamninga í staðinn fyrri einn EES-samning.  Og hvað ef ESB gerði fjórfrelsið að megin kjarna tvíhliðasamninga eins og reyndin er með Sviss ? Hver yrði ávinningur okkar að því að fórna EES og endurnýja efni hans í tvíhliða samningum ? Þá nytum við ekki lengur samfylgdar Noregs sem styrkir stöðu okkar i samningaviðræðum og greiðir hluta af kostnaðar okkar í EES. Við hefðum aldrei náð EES samningunum án aðstoðar annarra landa sem við vorum í samfloti með. Það ber vott um mikinn veikleika að ofmeta styrk sinn.Kannski leitum við á náðir Kínverja ?  Þeir eiga bæði  mikla peninga og öfluga formælendur á æðsti stöðum. En það yrði varla ókeypis. Þjóðin er því miður komin í öngstræti með krónuna. Þótt okkur vonandi takist að komast ólimlestuð úr snöru vogunarsjóðanna þá er það bara upphafið. Með krónuna sem framtíðar ferðafélaga er hætt við því að styttist í næsta klúður. Viðnámsþróttur hagkerfisins hefur dvínað vegna hafta og skorti á framsýni. Samfelld reynsla okkar frá 1922 segir okkur að krónan sé afar gallaður gjaldmiðill. Aldrei hafa þessi sannindi birst okkur skýrar en á árunum fyrir og eftir hrun. Þjóðleg, íslensk peningafræði í hnattvæddum heimi er sjálfsblekking, sem stenst ekki einu sinni skammtímans tönn.

Danska krónan eða evran ?

Hagkerfi Færeyja og á vissan hátt Grænlands eru lík því íslenska hvað varðar þyngsl sjávarútvegs í hagkerfinu. Báðar þessar þjóðir hafa dönsku krónuna að gjaldmiðli og farnast nokkuð vel. Þeir þurfa hvorki að glíma við bölvun verðbólgu né verðtryggingar. Stöðugleiki ríkir í frekar óstöðugum auðlinda hagkerfum þeirra. Danska krónan er tengd evrunni en hefur sveigjanleg vikmörk. Á þau hefur reynt þessar vikurnar. Hvorki Grænland né Færeyjar eru aðilar að ESB, ekki frekar en við. Þótt danska krónan geti vissulega verið kostur er ég ekki sannfærður um að Danir tækju okkur fagnandi,  og alls ekki án strangra skilyrða. Evrunni tengjumst við hins vegar mun sterkari viðskiptaböndum. Stærstur hluti viðskipta okkar við útlönd fer fram í evrum. Breytingar á verði afurða á stærstu mörkuðum  okkar í evrulöndunum skila sér hér í gegnum evruna.  Þá eru hefðbundnar aflasveiflur orðnar hverfandi eftir upptöku aflamarkskerfisins. Hvað þetta varðar er evran nærtækasti kosturinn og sá sem veitir okkur besta skjólið gegn erlendri ásælni. Það er þó vissulega ekkert einfalt mál, því ervan er heimsviðskipta gjaldmiðill og gengi hennar mótast mikið af hreyfingum á hnattvæddum fjármálamörkuðum,en það á einnig við um flesta aðra frjálsa gjaldmiðla, og trauðla tökum við upp evru án þess að ganga í ESB.