Fyrir viku minntist ég hér á bandaríska heimspekinginn Robert Nozick, sem átt hefði afmæli 16. nóvember. Ég kynntist honum nokkuð, og hann var stórkostlegur maður. Hann samdi snjalla dæmisögu um, hvernig hugmyndir jafnaðarmanna um tekjudreifingu rekast á frelsi. Setjum svo, að þeim hafi tekist í landi einu að koma á tekjudreifingu T1, sem þeir telji réttláta. Þá mæti körfuknattleikskappinn Wilt Chamberlain til leiks og semji um, að hver maður greiði 25 sent af aðgöngumiðanum til hans beint. Milljón manns tekur boði hans. Eftir leiktímabilið er hann orðinn 250 þúsund dölum ríkari, en áhorfendur hans hver 25 sentum fátækari. Til er orðin tekjudreifing T2, sem er ójafnari en T1. Hvar er ranglætið? Allir eru ánægðir, jafnt íþróttakappinn sjálfur og aðdáendur hans.

Ég hef notað svipað dæmi. Setjum svo, að jafnaðarmönnum hafi tekist að koma á Íslandi á tekjudreifingu T1, sem þeir telji réttláta. Þá heimsæki Milton Friedman landið, auglýsi fyrirlestur og taki fyrir hann 10.000 kr. á mann. Húsfyllir verður: 500 manns hlustuðu á Friedman. Nú er Friedman 5 milljónum krónum ríkari og áheyrendur hans hver 10.000 krónum fátækari. En þeim fannst fyrirlesturinn vel þess virði. Til er orðin ójafnari tekjudreifing T2. Hvar er óréttlætið? Þorsteinn Gylfason heimspekingur notaði enn annað skemmtilegt dæmi, af Garðari Hólm stórsöngvara, sem kemur til Ólands og heldur tónleika. Ég hef bent á, að Nozick hefur hugsanlega fengið hugmyndina að dæmisögunni úr bókinni God and Man at Yale eftir William Buckley, en þar spyr höfundur, hvað sé að því, að hafnaboltakappinn Joe DiMaggio (sem var um skeið kvæntur þokkagyðjunni Marilyn Monroe) verði ríkur á því, að fólk vilji sækja leiki hans.

Kjarni málsins er sá, að frelsi fólks til að ráðstafa fjármunum sínum raskar hugmyndum jafnaðarmanna um réttláta tekjudreifingu. Fólk ráðstafar þeim stundum til einstaklinga með óvenjulega hæfileika, sem auðga mannlífið og sjálfa sig um leið. Ótal jafnaðarmenn hafa spreytt sig á að hrekja þessa dæmisögu Nozicks, en ekki tekist.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 19. nóvember 2020.)