Einn merkasti stjórnmálamaður tuttugustu aldar, Margrét Thatcher, hefði orðið hundrað ára í dag. Hún fæddist í Grantham í Lincoln-skíri 13. október 2025, dóttir kaupmanns þar í bæ, Alfreds Roberts, og konu hans, Beatrice. Margrét gat sér snemma orð fyrir vinnusemi, einbeitni og gáfur og hlaut styrk til náms í Oxford-háskóla. Þar var hún formaður Félags íhaldsstúdenta í eitt misseri, og þaðan lauk hún prófi í efnafræði árið 1947. Á námsárum hennar í Oxford kom út hin kunna bók ensk-austurríska hagfræðingsins Friedrichs von Hayeks, Leiðin til ánauðar (The Road to Serfdom), þar sem því var haldið fram, að nasismi og kommúnismi væru tvær greinar af sama meiði, en hætt væri við, að miðstýrður áætlunarbúskapur leiddi til alræðis. Hafði bókin mikil áhrif á Margréti, sem varð snemma virk í Íhaldsflokknum. Eftir að hún var valin frambjóðandi flokksins í Dartford, kynntist hún efnuðum kaupsýslumanni, Denis Thatcher, sem var nokkru eldri, og gengu þau í hjónaband árið 1951. Hún náði ekki kjöri í Dartford í tvennum kosningum, en lauk lagaprófi árið 1953, og þau hjón eignuðust sama árið tvíbura.

Árið 1959 var Thatcher kjörin á þing fyrir Finchley norðan af Lundúnum og vakti þegar athygli fyrir skörungsskap, dugnað og kjark. Hún var í senn íhaldssöm og frjálslynd, greiddi atkvæði með því að halda í dauðarefsingu, en líka með því að afnema bann við samkynhneigð, þá ein fárra íhaldsþingmanna. Hún var kennslumálaráðherra í ríkisstjórn Íhaldsflokksins 1970–1974. En þegar hinn óvinsæli formaður flokksins, Edward Heath, vildi ekki víkja eftir ósigur í tvennum þingkosningum og aðrir forystumenn flokksins þorðu ekki að fara gegn honum, ákvað hún að bjóða sig fram, og flestum að óvörum var hún árið 1975 kjörin leiðtogi Íhaldsflokksins og þá um leið stjórnarandstöðunnar.

„Hér er það, sem við viljum!“

Þegar Thatcher tók við formennsku í Íhaldsflokknum, var Bretland í djúpri lægð. Verkalýðsfélög réðu lögum og lofum og stöðvuðu með ofbeldi allar umbætur í atvinnumálum. Hagstjórn í anda Johns Maynards Keynes lávarðar, þar sem ríkið skyldi halda uppi fullri atvinnu, jafnvel þótt það kostaði verðbólgu, hafði ekki náð tilætluðum árangri. Risastór ríkisfyrirtæki voru rekin með stórfelldu tapi. Thatcher sannfærðist um, að leita þyrfti nýrra leiða. Kynnti hún sér gaumgæfilega rit hagfræðinganna Hayeks og Miltons Friedmans, sem töldu verðlagningu á markaði oftast farsælli en skipulagningu að ofan. Ríkið ætti að einbeita sér að því að auðvelda einstaklingum og fyrirtækjum að leysa mál í frjálsum samningum. Skömmu eftir leiðtogakjörið sótti Thatcher fund í rannsóknarsetri Íhaldsflokksins, þar sem einum sérfræðingnum varð tíðrætt um miðjuleið í stjórnmálum. Hún fór þá í skjalatösku sína, dró upp bók Hayeks, Frelsisskrána (Constitution of Liberty), hélt henni uppi, svo að allir sæju, og sagði: „Hér er það, sem við viljum!“ Skellti hún bókinni síðan á borðið fyrir framan sig, svo að undir tók.

Í þingkosningum í maí 1979 sigraði Íhaldsflokkurinn undir forystu Thatchers, og myndaði hún stjórn. Hún afnam strax innflutnings- og gjaldeyrishöft, jók aðhald í ríkisfjármálum og peningamálum og hóf undirbúning að sölu ríkisfyrirtækja. Þegar hún frétti í september 1979, að Hayek, sem bjó þá í Þýskalandi, væri staddur í Lundúnum, bauð hún honum í hádegisverð í forsætisráðherrabústaðnum, Downing-stræti 10. Hún tók á móti honum í anddyrinu og sagði brosandi: „Prófessor Hayek! Ég veit, hvað þér ætlið að segja. Ég hafi ekki gert nóg. Og auðvitað er það alveg rétt!“ Með þessu afvopnaði hún Hayek, sem sagði mér sjálfur þessa sögu og hló við. Leyndu þau því hvergi, að þau dáðust hvort að öðru.

Sigrar innan lands og utan

Nokkru áður en Thatcher varð forsætisráðherra, hafði hún varað við yfirgangi Kremlverja, sem brugðust við með því að kalla hana „járnfrúna“. Hún lét sér það heiti vel líka. Og svo sannarlega þurfti járnfrú til að leysa þau verkefni, sem blöstu við vorið 1979. Við aukið aðhald í ríkisfjármálum og peningamálum kom í ljós það atvinnuleysi, sem áður hafði verið falið í ofmönnun og taprekstri, og voru tölur um atvinnuleysi um skeið ískyggilegar. Sjónvarpið íslenska flutti áróðursþátt 22. september 1980 um „Hrun Bretaveldis“, sem ég andmælti í Morgunblaðinu 25. september. Næstu ár kyrjaði kór vinstri sinnaðra menntamanna, að Thatcher væri að leggja Bretland í rústir. Birtu 364 breskir hagfræðingar meira að segja yfirlýsingu um það vorið 1981, að stefna hennar væri dæmd til að mistakast. Ég hóf nám í Oxford þá um haustið, og sótti ég þar fyrirlestra hins kunna réttarheimspekings Ronalds Dworkins. Hann deildi eitt sinn á Thatcher fyrir aukið atvinnuleysi. Ég rétti upp hönd. Hann glotti við, þagnaði og leyfði mér að bera fram spurningu: „En mun atvinnuleysi ekki minnka við aðlögun atvinnulífsins að nýjum aðstæðum? Við hagvöxt og sveigjanlegri verðlagningu á vinnumarkaði?“ Glottið hvarf ekki af Dworkin, en hann svaraði að bragði: „Jú, en það tekur bara svo langan tíma.“

Skömmu seinna tók atvinnuleysi í Bretlandi þó að minnka. Bresk fyrirtæki urðu arðsamari við umbætur Thatchers, og ný störf sköpuðust, eftir að hin óarðbæru hurfu. Jafnframt tókst Thatcher að knýja verkalýðsfélög til að fara að lögum, en um skeið sló iðulega í bardaga með lögreglunni og prenturum, sem börðust gegn nýrri prenttækni, og námumönnum, sem reyndu að hindra, að óarðbærum kolanámum yrði lokað. Seinna komst upp, að nokkrir foringjar verkalýðshreyfingarinnar höfðu þegið fúlgur fjár frá Moskvu. Thatcher hélt ótrauð áfram umbótum, lækkaði jaðarskatt á tekjur úr 83 í 40 af hundraði og hækkaði um leið virðisaukaskatt, seldi ríkisfyrirtæki og íbúðarhúsnæði í eigu hins opinbera. Í janúar 1981 hafði vinur Thatchers og sálufélagi, Ronald Reagan, orðið forseti Bandaríkjanna, og saman fengu þau því framgengt, að Vesturveldin svöruðu yfirgangi Kremlverja með auknum varnarviðbúnaði, þótt það kostaði harða baráttu við svokallaðar friðarhreyfingar, sem nutu leynilegs fjárstuðnings frá Moskvu. En nú höfðu miðstýrð hagkerfi kommúnistaríkjanna dregist langt aftur úr hinum frjálsu hagkerfum, og Kremlverjar misstu sjálfstraustið og fjárhagslega getu til stórfellds vígbúnaðar. Berlínarmúrinn hrundi í nóvember 1989, og Ráðstjórnarríkin liðuðust í sundur í desember 1991. Thatcher og Reagan höfðu sigrað í Kalda stríðinu, sem háð hafði verið frá árinu 1948.

Hin breska stjórnmálahefð

Sjálfur tel ég sigra Thatchers í baráttunni innan lands um frjálst hagkerfi og í Kalda stríðinu á alþjóðavettvangi miklu mikilvægari en sigurinn í Falklandseyjastríðinu 1983, sem var eins og tveir sköllóttir menn að fljúgast á um hárgreiðu. Líklega hefði Thatcher sigrað í þingkosningunum 1983, þótt ekkert Falklandseyjastríð hefði verið háð, því að breska hagkerfið var þá greinilega að taka við sér. Vann hún einnig góðan sigur í þingkosningum 1987, enda hafði aukið atvinnufrelsi þá borið enn sýnilegri ávöxt. En í lok níunda áratugar missti Thatcher smám saman tök á Íhaldsflokknum, ekki síst vegna ágreinings um Evrópumál. Hún vildi ekki stofna evrópskt risaveldi, sem stjórnað væri frá Brüssel. Evrópuríki ættu að mynda frjálsan markað, ekki lokað ríki. Sumir aðrir breskir íhaldsmenn kunnu hins vegar betur við sig í speglasölum í Brüssel en með vinnandi fólki heima fyrir. Einnig gætti þreytu í Íhaldsflokknum eftir rúmlega ellefu ára samfellda forsætisráðherratíð Thatchers. Í formannskjöri í nóvember 1990 hlaut hún ekki tilskilinn aukinn meiri hluta og sagði þá af sér. Árið 2003 tók heilsu hennar að hraka, og féll hún frá 8. apríl 2013.

Ég hitti Thatcher nokkrum sinnum, eftir að hún vék sem forsætisráðherra, og nær Meryl Streep málrómi hennar og hreyfingum vel í kvikmyndinni Járnfrúnni árið 2011, þótt þar væri henni ekki lýst af fullri sanngirni. Thatcher var fríð kona sýnum, í meðallagi há, hvasseyg, með ljósjarpt hár og mikið, alltaf óaðfinnanlega klædd, röskleg í framgöngu og bar mikinn svip. (François Mitterand Frakklandsforseti sagði, að hún hefði varirnar frá Marilyn Monroe og augun frá Caligula.) Ég hafði þó aðeins einu sinni tækifæri til að ræða við hana af einhverri alvöru, og var það í kvöldverði í Lundúnum 5. október 2002. Hafði hún þá mörg orð um muninn á hinni engilsaxnesku stjórnmálahefð, sem fælist í frelsi innan marka laganna, og hefðinni á meginlandinu, sem birtist í afskiptasemi skriffinnanna í Brüssel. Óskaði hún mér til hamingju með, að Ísland hefði ekki gengið í Evrópusambandið. Hún minnti oft á, að Bretland hefði vorið 1941 ásamt samveldislöndunum staðið eitt uppi í baráttunni við alræðisstefnuna. Ekki er úr vegi að geta þess, að á átjándu og nítjándu öld litu frjálslyndir menntamenn á meginlandinu, til dæmis þeir Montesquieu og Voltaire, með aðdáun til Breta, og hér uppi á Íslandi ritaði Jón Sigurðsson í Ný félagsrit 1844 af sömu aðdáun um þá.

Hef ég síðustu árin komist að því í rannsóknum mínum, að hin breska stjórnmálahefð á sömu rætur í forngermönskum stjórnarháttum og sú hin norræna, sem Snorri Sturluson lýsti í Heimskringlu og birtist skýrast í tveimur meginreglum, valdi með samþykki borgaranna (government by consent) og réttinum til mótstöðu (right of rebellion), ef og þegar valdhafinn brýtur lög og venjur. Margrét Thatcher er ásamt Winston Churchill tilkomumesti fulltrúi þessarar hefðar í Bretlandi, sem varð á ný fyrir hennar tilverknað Stóra Bretland.

(Grein í Morgunblaðinu 13. október 2025.)