Frá því að bók mín um tuttugu og fjóra frjálslynda íhaldsmenn í tveimur bindum kom út í árslok 2020, hef ég farið víða til að kynna hana. Nú liggur leiðin til Georgíu í Kákasus-fjöllum, en það land á sér langa og merka sögu. Talið er, að þar sé vínyrkja einna elst í heimi, átta þúsund ára. Georgía tók snemma kristni og var sjálfstætt konungsríki á miðöldum, en í lok átjándu aldar lögðu Rússar það undir sig. Í nokkur ár eftir byltingu bolsévíka var það aftur sjálfstætt, en síðan varð það ráðstjórnarlýðveldi. Josíf Stalín var ættaður þaðan og talaði alla tíð rússnesku með hreim. Eftir að Ráðstjórnarríkin leystust upp árið 1991, varð Georgía aftur sjálfstætt ríki. Samdráttur landsframleiðslu næstu árin var einn hinn mesti í heimi, spilling víðtæk og ríkisvald veikt.

Þetta breyttist í rósabyltingunni svokölluðu í nóvember 2003, þegar frjálshyggjumenn með rósir í höndum komust til valda í Georgíu. Þeir tóku hart á spillingu, en beittu sér aðallega fyrir því að mynda hagstætt umhverfi fyrir verðmætasköpun, lækka skatta og einfalda stjórnkerfið. Áhrifamesti umbótamaðurinn var Kakha Bendukidze. Hann var Georgíumaður, sem hafði auðgast í Rússlandi, en leist ekki á blikuna undir stjórn Pútíns, sneri aftur til heimalands síns árið 2004 og gerðist efnahagsmálaráðherra í nokkur ár. Umbætur hans skiluðu miklum árangri. Hagvöxtur í Georgíu varð einn hinn mesti í heimi, og þrátt fyrir að stjórnarandstæðingar sigruðu í kosningum árið 2012, hafa þeir ekki snúið til baka. Hagkerfið er enn eitt hið frjálsasta í heimi. Ég hitti stundum Bendukidze á alþjóðlegum ráðstefnum. Hann var brosmildur og hress í bragði, en digur mjög og dó um aldur fram árið 2014.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. ágúst 2022.)

Sem kunnugt er, mætti kalla Las Vegas í Nevada Engjar á Snælandi eftir beinni merkingu orðanna á spænsku. Og vissulega heyjaði ég mér margvíslegan fróðleik á Engjum, þegar ég sótti þar Frelsishátíðina, Freedomfest, um miðjan júlí ásamt nokkur þúsund öðrum þátttakendum. En á Íslandi er venjulega haldið upp á það í slægjum, þegar heyskap lýkur, og þar syðra átti ég þess kost að sitja veislur, suðrænar slægjur, með mörgum merkismönnum.

Einn þeirra var hagfræðingurinn Arthur Laffer, sem Laffer-boginn er kenndur við, en hann sýnir, hvernig skatttekjur aukast fyrst með hærra skatthlutfalli, ná síðan hámarki og dragast loks saman. Ef komið er fram yfir aflahámarkið, þá ættu skatttekjur að geta aukist með lægra skatthlutfalli. Þetta gerðist til dæmis á Íslandi, þegar tekjuskattur fyrirtækja var lækkaður úr 50% í 10% og skattur af leigutekjum úr um 45% að öllu jöfnu í 10%. Skattstofninn stækkaði. Lítil sneið af stórri köku getur verið stærri en stór sneið af lítilli köku.

Annar veislugesturinn var Steve Forbes, fyrrum forsetaframbjóðandi og útgefandi viðskiptatímaritsins með ættarnafnið. Hann vill eins og Laffer bæta lífskjör almennings með hagvexti, stærri köku, bakaríi í fullum gangi, ekki með því að hrifsa sjálfsaflafé af bjargálna fólki til að endurdreifa eftir hentisemi atkvæðaveiðara.

Þriðji merkismaðurinn var breski skopleikarinn John Cleese. Hann er orðinn ötull baráttumaður gegn ritskoðun í nafni gremjufræða (grievance studies), afturköllunarfárs (cancellation) og vælugangs (woke), en nú má ekki lengur hlæja að neinum öðrum en hvítum, hægri sinnuðum miðaldra körlum í góðum efnum. Cleese benti á, að hláturinn sameinar frekar en sundrar, og best væri, þegar við getum hlegið að okkur sjálfum. Hann sagði okkur margt skemmtilegt um hina ágætu gamanmynd Fiskinn Wanda, sem hann gerði á sínum tíma.

Í suðrænum slægjum er ekki boðið upp á flatkökur með hangikjöti, heldur safaríkar nautasteikur, en um þær sagði Cleese eins og stundum áður: „Ef Guð ætlaðist ekki til þess, að við legðum okkur dýr til matar, hvers vegna setti hann þá kjöt á þau?“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 30. júlí 2022.)

Fróðlegt var að sitja Frelsishátíðina, Freedomfest, í Las Vegas í Nevada (á Engjum í Snælandi, ef spænskunni er snarað) um miðjan júlí 2022, en þangað fór ég til að kynna bók mína, Twenty-Four Conservative-Liberal Thinkers, sem kom út í tveimur bindum í árslok 2020. Ein málstofan var um, hver hefði sigrað í hugmyndabaráttunni, Adam Smith, Karl Marx eða John Maynard Keynes. Hagfræðingurinn Mark Skousen taldi einsætt, að hugmyndir Smiths hefðu reynst best. Frjáls alþjóðaviðskipti hefðu leitt af sér velmegun, en marxismi alls staðar endað með ósköpum. Hins vegar minnti Skousen á þá kenningu ítalska sameignarsinnans Antonios Gramscis, að marxistar ættu ekki að einbeita sér að því að hrifsa völdin í byltingu, heldur að breyta hugmyndaheiminum og ná þannig völdum óbeint og á lengri tíma. Þetta hefur einmitt verið að gerast á Vesturlöndum síðustu áratugi. Margvísleg afbrigði af marxisma eru vinsæl í háskólum og á fjölmiðlum. Hóphyggjumenn hafa öðlast dagskrárvald. Nú er ekki spurt, hvaða rök maður geti fært fyrir máli sínu, heldur úr hvaða hópi hann sé.

Önnur málstofa var um fólksfjölgun og hagsæld. Þar var bent á, að fólksfjölgun felur ekki aðeins í sér fleiri munna að metta, heldur líka fleiri hendur að vinna og fleiri heilabú að skapa. Hagfræðingarnir Marian Tupy og Gale L. Pooley kynntu þar væntanlega bók sína um allsnægtir. Þar nota þeir í stað peningaverðs tímaverð til að mæla efnahagslegan árangur. Tímaverð gæða sýnir, hversu lengi maður er að vinna fyrir þessum gæðum, og það verð hefur snarlækkað síðustu tvær aldir. Niðurstaða þessara höfunda er, að gæði jarðar aukist við fólksfjölgun, séu þau mæld í tímaverði. Hver viðbótarmaður geti skapað meiri verðmæti en hann eyði sjálfur. Ég spurði, hvort þessa kenningu mætti ekki leiða af þeirri hugmynd Adams Smiths, að verkaskiptingin, uppspretta hagsældar, takmarkaðist af stærð markaðarins, en auðvitað stækkar markaðurinn með hverjum einstaklingi, sem bætist við. Höfundarnir kváðu já við, en sögðu þó, að hugmynd Josephs Schumpeters um sköpunarmátt kapítalismans skýrði best efnahagslegar framfarir.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 23. júlí 2022.)

Einveldinu danska lauk snögglega vorið 1848, og boðaði konungur til stjórnlagaþings þá um haustið í Kaupmannahöfn. Til þess kvaddi hann fimm Íslendinga, Brynjólf Pétursson skrifstofustjóra, Jón Guðmundsson ritstjóra, Jón Johnsen bæjarfógeta, Jón Sigurðsson sagnfræðing og Konráð Gíslason málfræðing. Þeir reyndu eins og þeir gátu að halda Íslandi utan við allar ákvarðanir, sem teknar yrðu á þinginu um framtíð Danaveldis, en það náði þá ekki aðeins yfir Danmörku og eyjar í Norður-Atlantshafi og Karíbahafi, heldur líka hertogadæmin Slésvík og Holtsetaland.

Íslendingarnir vissu, að danskir áhrifamenn vildu innlima Slésvík, sem var hálfdönsk, en sleppa hinu alþýska Holtsetalandi. Heimastjórn fyrir Ísland kom vart til greina, ef innlima átti Slésvík. Raunar var N. F. S. Grundtvig eini málsmetandi Daninn, sem fylgdi skynsamlegri stefnu í Slésvíkurmálinu. Hún var að skipta Slésvík og innlima aðeins hinn dönskumælandi hluta hennar að fengnu samþykki íbúanna. Varð sú raunin 1920.

Hitt skiptir þó meira máli í ljósi sögunnar, að danska stjórnarskráin, sem stjórnlagaþingið samþykkti og konungur skrifaði undir 5. júní 1849, var mjög frjálsleg. Í krafti atvinnufrelsis urðu stórstígar framfarir í Danmörku næstu áratugina. Ég sé í þingtíðindum, að þrír Íslendinganna greiddu atkvæði með stjórnarskránni, Brynjólfur, Jón ritstjóri og Jón bæjarfógeti, en þeir Jón forseti og Konráð voru fjarverandi. Það var þó væntanlega ekki vegna þess, að þeir væru ósamþykkir henni, heldur vildu þeir hafa sem minnst afskipti af innanríkismálum Dana. Íslenska stjórnarskráin frá 1874 var sniðin eftir hinni dönsku og hefur eins og hún reynst hið besta.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 2. júlí 2022.)

Á ráðstefnu Evrópska hugmyndabankans (European Resource Bank) í Stokkhólmi 7. júní 2022 kynnti ég nýlega bók mína í tveimur bindum um tuttugu og fjóra frjálslynda íhaldsmenn, allt frá sagnritaranum Snorra Sturlusyni til heimspekingsins Roberts Nozicks. Ég lét í ljós þá skoðun, að sennilega hefði Friedrich von Hayek sett fram fullkomnustu vörnina fyrir frjálslyndri ihaldsstefnu, en rifjaði um leið upp, þegar hann kom í heimsókn til okkar nokkurra stúdenta í Oxford vorið 1983, eftir að við höfðum stofnað þar The Hayek Society. Hann flutti stutta tölu í kvöldverði, sem við héldum honum, og kvaðst ánægður með, að ungt fólk hefði áhuga á kenningum sínum. Hann yrði hins vegar að taka af okkur loforð um að verða ekki „Hayekians“, því að marxistarnir hefðu verið miklu verri en Marx og keynesverjarnir miklu verri en Keynes.

Ég kvað gallann við hefðbundna íhaldsstefnu vera, að hún fæli ekki í sér nein svör um, hvað skyldi gera, heldur aðeins tregðu til að breyta. Í því sambandi rifjaði ég upp, þegar Milton Friedman kom í heimsókn til Íslands haustið 1984. Í hádegisverði honum til heiðurs kynnti ég hann fyrir gestum. Þegar einn seðlabankastjórinn birtist, sagði ég: „Jæja, prófessor Friedman. Hér er kominn maður, sem yrði atvinnulaus, yrðu kenningar yðar framkvæmdar!“ Friedman vildi sem kunnugt er leggja niður seðlabanka, en setja í þeirra stað fastar reglur um aukningu peningamagns í umferð. En Friedman svaraði að bragði: „Nei, nei. Hann yrði ekki atvinnulaus. Hann yrði aðeins að færa sig í arðbærara starf!“ Kosturinn við kapítalismann er einmitt, að hann knýr okkur öll til að laga okkur að síbreytilegum aðstæðum. Frjálslyndir íhaldsmenn vilja þróun fram á við, hvorki kyrrstöðu né byltingu.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 18. júní 2022.)

Á ráðstefnu norskra íhaldsstúdenta í Osló 21. maí 2022 benti ég á, að velgengni Norðurlanda væri þrátt fyrir, en ekki vegna ofurvalds sósíalista þar um miðja tuttugustu öld. Hún ætti sér aðallega þrjár rætur: Réttarríkið standi traustum fótum á Norðurlöndum, ekki síst virðing fyrir eignarréttinum; hagkerfið sé opið og áhersla lögð á frjáls alþjóðaviðskipti; og samheldni sé veruleg og almennt traust algengt, en það greiðir fyrir verðmætasköpun og gagnkvæmri aðlögun.

Á Norðurlöndum er einmitt til sterk frjálslyndishefð. Snorri Sturluson kom orðum að þeirri skoðun, að konungar væru settir undir sömu lög og þegnar þeirra og setja mætti þá af, brytu þeir þessi lög. Í ræðu Einars Þveræings sagði Snorri meira að segja, að konungar væru misjafnir og Íslendingum því best að hafa engan konung. Anders Chydenius, sænsk-finnskur prestur á átjándu öld, skrifaði bókina Þjóðarhag ellefu árum áður en Auðlegð þjóðanna eftir Adam Smith kom út 1776, en boðskapurinn var hinn sami: eins gróði þarf ekki að vera annars tap, og hagkerfið getur verið skipulegt án þess að vera skipulagt.

Ég ræddi líka um hina víðkunnu sænsku hagfræðinga Gustav Cassel og Eli Heckscher, sem mæltu af mælsku fyrir atvinnufrelsi á þriðja og fjórða áratug tuttugustu aldar. Þeir höfðu mikil áhrif, líka á sænska jafnaðarmenn, sem fóru sér þess vegna hægar en í upphafi var ætlunin. Margt af því, sem Jón Þorláksson skrifaði uppi á Íslandi, var einmitt ættað frá Cassel, meðal annars hin fræga ritgerð „Milli fátæktar og bjargálna“.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. maí 2022.)

Við héldum upp á það á dögunum að vera orðin fimmtíu ára stúdentar frá Menntaskólanum í Reykjavík, fyrst árgangurinn 1972 á sérstakri samkomu, síðan nokkrir afmælisárgangar ásamt nýstúdentum. Eflaust henta fjölbrautirnar ýmsum, en okkur fannst bekkjarfyrirkomulagið gott. Þegar ég var í þriðja bekk, varð ég einn fárra hægri manna til að greiða Davíð Oddssyni atkvæði sem inspector scholae, forseta nemendafélagsins, en flestir vinstri menn skólans studdu hann þá frekar en mótframbjóðandann Þorvald Gylfason, og eiga þeir sumir eflaust enn erfitt með að fyrirgefa sér það. Ég studdi líka árið eftir Geir H. Haarde, sem tók við embættinu af Davíð.

Við hlutum afar trausta undirstöðu í Menntaskólanum, og flest var þar í föstum skorðum. Einn minnisstæðasti kennari minn var Jón S. Guðmundsson, sem brýndi fyrir okkur að skrifa vandaða íslensku og fór af miklum þrótti yfir Eddukvæði, kafla úr Heimskringlu og Egils sögu. Hann vitnaði oft í kennara sinn í háskóla, Sigurð Nordal, til dæmis um, að Laxdæla hefði átt að heita Guðrúnar saga Ósvífursdóttur, að líklega hefði Þorgeir Ljósvetningagoði ort Völuspá, þegar hann lá undir feldinum forðum, og að kalla mætti það góða íslensku, sem Jónas hefði skrifað og Konráð samþykkt. Tveir svipmiklir og ötulir kennarar mínir aðrir voru Ragnheiður Briem í þýsku og Ólöf Benediktsdóttir í ensku. Guðni Guðmundsson rektor kenndi mér aldrei, en hann stjórnaði skólanum röggsamlega. Hann var stundum hryssingslegur, en raungóður undir niðri.

Því miður eru þrír bekkjarbræður mínir í sjötta bekk látnir, dugnaðarforkurinn Gunnar Birgisson bæjarstjóri, Hlynur Antonsson, sem ógæfan elti, þótt hann væri hæfileikamaður, og Kjartan Magnússon stærðfræðiprófessor, víðlesinn öðlingur og góðvinur minn.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. maí 2022.)