Einn kunnasti auðlindahagfræðingur heims, bandaríski prófessorinn Gary Libecap, flytur föstudaginn 20. október fyrirlestur í hátíðasal Háskóla Íslands klukkan fjögur um fiskveiðar frá hagfræðilegu sjónarmiði, hagkvæmustu nýtingu fiskistofna og eðlilegustu sjónarmið við úthlutun aflaheimilda í fiskveiðum. Er ekki að efa, að lestur hans verður forvitnilegur, en hann hefur skrifað margt um svokallaða afareglu (grandfathering) við úthlutun afnotaréttar af auðlindum.

Greining Gordons á sóun í fiskveiðum

Fiskihagfræðin varð til, þegar kanadíski hagfræðingurinn H. Scott Gordon birti tímamótaritgerð árið 1954, þar sem hann reyndi að skýra, hvers vegna fiskveiðar væru lítt arðbærar, þótt fiskimið væru víða gjöful. Skýringin var í fæstum orðum, að aðgangur væri ótakmarkaður að fiskimiðum, þótt fiskistofnar væru takmarkaðir. Gordon hugsaði sér fiskimið, sem nokkur fiskiskip sæktu. Fyrst ykist heildaraflinn með aukinni sókn, þegar nýtt fiskiskip bættist við. Heildaraflinn næði síðan hámarki við ákveðna sókn, tölu fiskiskipa, og eftir það minnkaði hann og þá um leið heildartekjur af fiskveiðunum. Línan um afla og aflatekjur væri því eins og bogi í laginu, byrjaði og endaði í núlli. Kostnaðurinn af sókninni ykist hins vegar reglulega með hverju nýju fiskiskipi. Línan um kostnað væri því bein lína upp á við. Við ótakmarkaðan aðgang að þessum fiskimiðum bættust ný fiskiskip við, uns kostnaður yrði jafnmikill tekjum, en eftir það var ekki eftir neinu að slægjast. Þegar þessu marki væri náð, væru fiskveiðar á fiskimiðunum reknar á núlli, án gróða, kostnaður orðinn jafnmikill og tekjur. Hér hef ég dregið upp einfalt línurit, sem sýnir fiskveiðar við óheftan aðgang samkvæmt þessari greiningu Gordons, sem raunar er óumdeild. Í þessu dæmi ná heildartekjur hámarki við 10 báta, en bátunum mun við óheftan aðgang fjölga í 16 báta, þar sem rekstur verður á núlli. Hagkvæmast væri hins vegar að gera út 8 báta, því að þar er lengst milli tekna og kostnaðar, heildargróðinn mestur. Hin sorglega niðurstaða er, að 16 bátar eru að landa minni afla en 8 bátar gætu gert. Enn sorglegra er, ef sóknin eykst umfram 16 báta, til dæmis vegna ríkisstyrkja, og stofnarnir hrynja, eins og við 20 báta. Þetta hefur sums staðar gerst.
Gordon notaði greiningu sína til að skýra, hvers vegna fiskiskipaflotinn yxi alls staðar langt umfram það, sem hagkvæmast væri. Ótakmarkaður aðgangur að takmarkaðri auðlind ylli jafnan ofnýtingu hennar. (Þetta hefur bandaríski vistfræðingurinn Garrett Hardin kallað samnýtingarbölið, the tragedy of the commons.) Þess má geta, að danski hagfræðingurinn Jens Warming, prófessor við Kaupmannahafnarháskóla, sem kenndi mörgum íslenskum hagfræðingum, hafði birt svipaða greiningu á offjárfestingu og sóun í fiskveiðum árið 1911, en hún var á dönsku og fór því fram hjá öðrum en Norðurlandabúum. En þegar að fornu höfðu Íslendingar fundið ráð við samnýtingarbölinu á öðru sviði, eins og prófessor Þráinn Eggertsson hefur lýst. Bændur í sama hreppi nýttu jafnan afréttir saman, ráku fé upp á fjöll á sumrin til beitar. Þá var nokkur freisting fyrir hvern einstakan bónda að reka of marga sauði á fjöll, því að kostnaðurinn af ofbeit dreifðist á alla bændurna, en ábatinn af aukasauðum hirti bóndinn einn. Þá var gripið til ítölunnar svokölluðu. Hver bóndi mátti aðeins telja ákveðinn fjölda sauða í afréttina. Þetta var auðvitað ekkert annað en kvóti, og fylgdi hann hverri jörð. Þetta var takmörkun á grasnytjum til að koma í veg fyrir ofbeit.

Ráðið við samnýtingarbölinu í fiskveiðum

Samnýtingarbölið í fiskveiðum var hliðstætt samnýtingarbölinu í íslenskum afréttum að fornu: Hver útgerðarmaður freistaðist til að bæta nýju fiskiskipi við, uns kostnaður var orðinn jafnmikill og tekjurnar, rekstur á núlli. Það voru of mörg skip að eltast við fiskana í sjónum, af því að aðgangur að takmarkaðri auðlind var ótakmarkaður. Íslendingar römbuðu síðan á ráð við þessu svipað og við ofbeitinni forðum. Síldin hvarf á sjöunda áratug, eflaust vegna ofveiði. Þá voru síldveiðar bannaðar í nokkur ár, en síðan ákveðinn hámarksafli árið 1975. Fékk hvert skip að veiða tiltekið hlutfall hámarksaflans á vertíðinni. Þetta var í raun fyrsti kvótinn. Hann varð síðan framseljanlegur, svo að eigendur síldarbátanna gætu hagrætt hjá sér. Svipað gerðist í loðnuveiðum nokkrum árum síðar.
Þorskur og annar botnfiskur voru erfiðari viðfangs, vegna þess að fiskiskipin, sem sóttu í þá, voru af misjafnri stærð og gerð, og mislangt var frá miðum. Þó var ljóst, að takmarka varð aðgang þar, eftir að _svartar skýrslur“ fiskifræðinga um ofveiði litu dagsins ljós eftir miðjan áttunda áratug. Íslendingar öðluðust þá líka yfirráð yfir Íslandsmiðum eftir nokkur þorskastríð við Breta. Smám saman varð til kvóti í botnfiski svipaður þeim, sem þegar hafði verið settur á í uppsjávarfiski (síld og loðnu). Hann var fólginn í því, að ákveðinn var hámarksafli á hverri vertíð í hverjum fiskistofni, en síðan var einstökum útgerðarfyrirtækjum úthlutað aflahlutdeild í þessum hámarksafla eftir aflareynslu áranna á undan. Ef fyrirtæki hafði til dæmis landað 5% af heildaraflanum í þorski árin á undan, þá fékk það 5% hlutdeild í leyfilegum hámarksafla í þorski. Aflaheimildirnar í öllum fiskistofnum urðu varanlegar og seljanlegar með heildarlögum árið 1990, fyrir 33 árum. Hafa þær síðan gengið kaupum og sölum, og er nú svo komið, að þorri aflaheimilda einstakra útgerðarfyrirtækja er aðkeyptur, yfir 90%. Íslendingar höfðu fundið ráð við samnýtingarbölinu. Þeir höfðu takmarkað aðgang að takmarkaðri auðlind. Og þeir höfðu fundið eðlilegustu úthlutunarregluna, að takmarka aðganginn við þá, sem höfðu stundað veiðar, enda var mest í húfi fyrir þá.

Aðrir ekki sviptir neinum rétti

Með kvótanum var tapi snúið í gróða í fiskveiðum á Íslandsmiðum, því að nú gátu útgerðarmenn skipulagt veiðarnar skynsamlega, ákveðið sóknina eftir því sam hagkvæmast var. Þeir þurftu ekki að hamast við að landa sem mestum afla á sem skemmstum tíma án tillits til kostnaðar. Víða erlendis er sjávarútvegur þungur baggi á skattgreiðendum, en hér er hann sjálfbær og arðbær. Það voru líka merk tímamót árið 2008, þegar enginn drukknaði við fiskveiðar í fyrsta sinn í Íslandssögunni. En samt sem áður eru ekki allir ánægðir með kvótakerfið. Sagt er, að aðrir hafi verið sviptir réttinum til að veiða, þegar hann var takmarkaður við þá, sem höfðu verið að veiðum, þegar kerfið var tekið upp. En hvaða réttur var það? Það var eins og Gordon og Warming höfðu leitt út með glöggum rökum aðeins réttur til að gera út á núlli, og sá réttur var samkvæmt skilgreiningu einskis virði. Það myndaðist þá og því aðeins gróði af fiskveiðum, að aðgangur að hinni takmörkuðu auðlind yrði takmarkaður. Sá gróði var ekki tekinn af neinum, því að hann myndaðist við lægri tilkostnað (eins og sést á línuritinu, þegar bátunum fækkar úr 16 í 8). Sumir seldu sína aflahlutdeild og hættu veiðum, og það var einmitt æskilegt, því að of margir höfðu verið að veiðum. Eftir urðu þeir, sem best voru fallnir til að veiða.
Einnig er sagt, að ríkið hefði í upphafi átt að úthluta aflahlutdeildinni á uppboði. En hagfræðingar setja jafnan eitt skilyrði fyrir breytingu á leikreglum. Það er skilyrðið um Pareto-hagkvæmni. Breytingin þarf helst að vera öllum í hag eða að minnsta kosti engum í óhag. Uppboð hefði verið mjög í óhag þeim, sem hefðu ekki getað keypt aflahlutdeild af ríkinu á uppboðinu og verið þá um leið sviptir lífsviðurværi sínu í einu vetfangi. Þetta var því Pareto-óhagkvæm breyting. Hitt var miklu eðlilegra að úthluta öllum, sem verið höfðu að veiðum, aflahlutdeild í samræmi við aflareynslu þeirra árin á undan. Þá breyttust hagir þeirra lítt, og þeir gátu síðan smám saman lagað sig að nýjum aðstæðum, sumir haldið áfram veiðum og keypt kvóta af öðrum, sem hætt hefðu veiðum af fúsum og frjálsum vilja. Þetta var Pareto-hagkvæm breyting. Allir græddu. Enginn tapaði. Þetta má orða svo: Valið var um tvo kosti. Annar var að fækka fiskiskipum með því að leyfa öllum að halda áfram veiðum, en búa svo um hnúta, að sum útgerðarfyrirtæki gætu keypt önnur út á markaði. Hinn kosturinn var að fækka fiskiskipum með því, að ríkið byði upp aflaheimildirnar, svo að fjöldi útgerðarfyrirtækja hefðu orðið frá að hverfa, en fjárfestingar þeirra og mannauður orðið að engu á svipstundu. Auðvitað varð fyrri kosturinn fyrir valinu.

Þjóðinni í hag

Hagfræðingar (og raunar allir upplýstir menn) eru sammála um, að nýting náttúruauðlinda sé jafnan hagkvæmust við einhvers konar einkaafnotarétt eða eignarrétt, enda er nú vandinn einmitt sá að sumra sögn á Íslandi, að útgerðarmenn græði. En spurningin er, hvernig eðlilegast sé að koma slíkum einkaafnotarétti á. Gestur okkar og fyrirlesari á föstudag, Gary Libecap, kallar það afaregluna, þegar miðað er við fortíðina og afnotarétti úthlutað til þeirra, sem haft hafa lengi afnot af þeirri auðlind, sem í hlut á. Hugmyndin er sú, að þá verði fyrirtæki ekki fyrir mikilli röskun á starfsemi sinni. Þau geti nýtt sér uppsafnaða þekkingu og kunnáttu. Þetta er einnig líklegast til samkomulags. Menn sætta sig frekar við að fá að halda áfram starfsemi en að hrekjast út við að bíða lægri hlut á uppboði. Hafa þeir Gary Libecap og prófessor Ragnar Árnason birt saman í erlendum vísindatímaritum fróðlegar ritgerðir um afaregluna. En afareglan þarf ekki að eiga alls staðar við. Þegar ný gæði koma skyndilega til sögu, sem enginn hefur nýtt (til dæmis olía í Noregi eða Alaska), geta önnur sjónarmið verið eðlileg, sérstaklega ef gæðin eru ekki endurnýjanleg.
Ein spurning í viðbót er áleitin. Hvernig nýtist þjóðinni best sá arður, sem myndast hefur í fiskveiðum við kvótakerfið? Svarið er, að líklega nýtist henni arðurinn best með núverandi fyrirkomulagi. Útgerðarfyrirtækin greiða skatta og gjöld og kaupa aðföng, og á því græða aðrir. Þau skapa störf og stuðla að nýsköpun (sem óvíða er meiri í sjávarútvegi en á Íslandi). Þetta kerfi er ekki fullkomið, en ekki hefur verið bent á neitt skárra. Íslenskur sjávarútvegur þarf líka að vera samkeppnishæfur við erlenda keppinauta, sem njóta ríflegra ríkisstyrkja. Raunar lagði ég til, þegar verið var að lögfesta kvótann árið 1990, að útgerðarfyrirtækin seldu hlutabréf í sér á hóflegu verði, svo að allir gætu notið beint fiskveiðiarðsins sem hluthafar, en ekki aðeins óbeint, eins og nú er. Hitt er óvíst, hvað yrði um fiskveiðiarðinn, ef ríkið hrifsaði hann til sín með eignarnámi kvótans og útleigu hans. Það eru hin herfilegustu öfugmæli að kalla það markaðslausn, að ríkið eigi auðlindir og leigi út afnotarétt. Fjörugur markaður hefur verið með aflaheimildir í þessari grein allt frá upphafi kvótans. Líklegast væri, ef ríkið tæki kvótann af útgerðarfyrirtækjunum, að fiskveiðiarðurinn minnkaði verulega og kæmi síðan aðallega að notum þeim, sem mest áhrif hefðu á stjórnmálamennina, vel skipulögðum og háværum hagsmunahópum. Ríkið er því miður ekki alltaf þjóðin.

Heimildir:

Terry L. Anderson, Ragnar Árnason og Gary D. Libecap, Efficiency Advantages of Grandfathering in Rights-Based Fisheries Management, Annual Review of Resource Economics, 3. árg., nr. 1 (2011), bls. 159–179.

James M. Buchanan, Who cares whether the commons are privatized? Post-Socialist Political Economy: Selected Essays (Cheltenham: Edward Elgar, 1997), bls. 160–167.

Þráinn Eggertsson, Analyzing Institutional Successes and Failures: A Millennium of Common Mountain Pastures in Iceland, International Review of Law and Economics, 12. árg. (1992), bls. 423–437.

H. Scott Gordon, The Economic Theory of a Common-Property Resource: The Fishery, Journal of Political Economy, 62. árg., nr. 2 (1954), bls. 124–142.

Garrett Hardin, The Tragedy of the Commons, Science, 162. árg., nr. 3859 (1968), bls. 1243–1248.

Jens Warming, Om »Grundrente« af Fiskegrunde, Nationaløkonomisk Tidsskrift, 19. árg., nr. 4 (1911), bls. 499–505.

(Grein í Morgunblaðinu 19. október 2023.)

Árin milli stríða skiptust ríki heims í þau, sem vildu losna við Gyðinga, og hin, sem neituðu að taka á móti þeim. Þetta sýndi Gyðingum fram á það í eitt skipti fyrir öll, að síonisminn ætti við rök að styðjast. Gyðingar yrðu að sjá um sig sjálfir, búa í eigin landi, en reiða sig ekki á aðra. Alltaf hafði verið eitthvað af Gyðingum í hinu forna heimalandi þeirra, Ísrael, en upp úr 1880 hófu Gyðingar að flykkjast þangað undan ofsóknum í Rússaveldi. Þá voru á landabréfum hvorki til Palestína né Ísrael, heldur voru þetta héruð í Tyrkjaveldi, og voru Gyðingar velkomnir þangað. Þeir keyptu sér sumir jarðir og hófu að rækta upp eyðimerkur, en aðrir settust að í borgum. Árið 1914 voru Gyðingar orðnir 14% íbúanna. Þegar Tyrkjaveldi var skipt upp eftir fyrri heimsstyrjöld, tóku Bretar í umboði Þjóðabandalagsins við stjórn nokkurra héraða þess, sem saman voru nefnd Palestína. Gyðingar héldu áfram að að flytjast til hins forna heimalands síns, en við sívaxandi andstöðu Araba. Voru Gyðingar í stríðsbyrjun 1939 orðnir þriðjungur landsmanna.

Árið 1947 ályktaði Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, ekki síst að ráði Thors Thors, sendiherra Íslands, að Palestínu skyldi skipt í tvennt, milli Gyðinga og Araba. Gyðingar samþykktu þetta, en Arabar höfnuðu. Þegar Gyðingar stofnuðu Ísraelsríki vorið 1948, réðust Arabaríkin öll á það, en biðu herfilegan ósigur, og stækkaði landið nokkuð umfram það, sem gert hafði verið ráð fyrir. Síðan hafa Arabaríkin ráðist hvað eftir annað á Ísrael, en jafnan beðið lægri hlut. Herforingjar þeirra eru of digrir og hermennirnir of horaðir. Enn hefur Ísrael stækkað. Arabaríkin hafa neitað að taka á móti þeim Aröbum, sem vildu flýja frá Ísrael, ólíkt Grikkjum, sem tóku á móti einni milljón frá Tyrklandi 1922, Finnum, sem tóku við 400 þúsund frá Rússlandi 1940, Þjóðverjum, sem tóku við tíu milljónum frá Póllandi og Tékkóslóvakíu 1945, og Frökkum, sem tóku á móti einni milljón frá Alsír 1962. Með þessu hafa Arabaríkin séð um, að flóttamannavandinn yrði áfram óleystur.

Að kröfu umheimsins hafa Ísraelsmenn leyft Aröbum í Gaza að stjórna sér sjálfum. Þeir kusu yfir sig hryðjuverkamenn, og frá Gaza hefur rignt yfir Ísraelsmenn flugskeytum, sem eiga að drepa fólk. Og nú nýlega var gerð svo villimannsleg árás frá Gaza á Ísrael, að helst er að jafna við helförina, sem nasistar skipulögðu. Hvað eiga Ísraelsmenn að gera? Sætta sig við þetta eins og þegar þeir voru reknir inn í gasklefana?

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 14. október 2023.)

Tveir Íslendingar voru drepnir í Kaupmannahöfn, eftir að þýska hernámsliðið í Danmörku gafst upp 5. maí 1945, rithöfundurinn Guðmundur Kamban, sem margt hefur verið skrifað um, og sautján ára drengur, Karl Jón Hallsson. Er sagt frá drápi Karls Jóns í Berlínarblús eftir Ásgeir Guðmundsson. Faðir hans, Gunnar Hallsson, útgerðarmaður í Esbjerg, og bróðir hans, Björn, voru báðir nasistar. Karl Jón hafði að vísu gengið í ungliðasamtök danska nasistaflokksins þrettán ára, en sagt sig úr þeim tveimur árum síðar. Vorið 1945 stundaði hann menntaskólanám í Kaupmannahöfn. Andspyrnuliðar gripu hann á götu 5. maí og fluttu í bráðabirgðafangelsi, þar sem hann var geymdur í röskan sólarhring. Síðdegis næsta dag var hann rekinn upp í pall á vörubíl, sem átti að flytja hann og fleiri í venjulegt fangelsi. Var fyrst ekið hægt um borgina, svo að fólki gæfist kostur á að hrópa að föngunum, hrækja á þá og grýta í þá öllu lauslegu. Karl Jón varð órólegur, og tók einn andspyrnuliðinn það til bragðs að skjóta hann. Drengurinn særðist og féll niður á pallinn. Þá var hann skotinn aftur og nú í höfuðið, svo að hann lést strax.

Síðar kom í ljós, að Karl Jón hafði verið tekinn í misgripum fyrir bróður sinn. Faðir hans og bróðir fengu báðir dóma fyrir samstarf og þjónustu við hernámsliðið. Dönsk stjórnvöld gerðu ekkert til að upplýsa drápið, en sjónarvottar sögðu síðar frá því, að Leifur Gunnlögsson verslunarmaður, sem var af íslenskum ættum, hefði hleypt af fyrra skotinu, en danskur vörubílstjóri, P. O. Nielsen, hinu seinna. Er þetta dráp enn eitt dæmi þess, hversu mikilvægt er að halda uppi lögum, hvað sem á dynur. Í nokkrar vikur í stríðslok var Danmörk stjórnlaus. Margir voru þá teknir af lífi án undangenginnar rannsóknar. Eflaust voru ýmsir þeirra sekir, en aðrir höfðu ekki framið nein refsiverð brot, þótt hegðun þeirra hefði ef til vill verið ámælisverð. Alkunnur hrottaskapur nasista afsakaði ekkert. Danmörk var ekki Nasista-Þýskaland.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. október 2023.)

Á dögunum birti Guðmundur Magnússon sagnfræðingur fróðlega grein í Morgunblaðinu um dráp íslenska skáldsins Guðmundar Kambans í Kaupmannahöfn vorið 1945. Er þar í fyrsta skipti upplýst um drápsmanninn. Hann var Egon Alfred Højland, sem hafði ungur gerst róttækur og barist með lýðveldishernum í spænska borgarastríðinu (sjá Aktuelt 18. júlí 1986). Síðan var Højland virkur í samtökum jafnaðarmanna, þar á meðal andspyrnuhópnum Hringnum, Ringen. Þegar þýski herinn í Danmörku gafst upp aðfaranótt 5. maí 1945, skálmuðu Højland og aðrir andspyrnuliðar um vopnaðir og handtóku þá, sem þeir töldu hafa aðstoðað nasista á hernámsárunum. Voru um 25 manns skotnir til bana þann dag. Kamban var drepinn, af því að hann neitaði að fara með andspyrnuliðunum. Højland var skiltamálari að atvinnu, og þegar Erhard Jakobsen klauf Jafnaðarmannaflokkinn árið 1973 og stofnaði eigin flokk, fylgdi Højland honum og sat á danska þinginu í tvö ár.

Á stríðsárunum drap andspyrnuhreyfingin um 400 manns, sem áttu að hafa verið flugumenn nasista (stikkers). Hefðu þeir sagt til andspyrnuliða og verið drepnir í sjálfsvörn (notað var feluorðið „likvideret“ eða eytt). Í ljós hefur hins vegar komið, að fæstir voru raunverulegir uppljóstrarar, heldur áttu einstakir andspyrnuliðar eitthvað sökótt við hina drepnu (sjá bækurnar Stikkerdrab eftir Steffan Elmkjær og Efter drabet eftir Peter Øvig Knudsen). Það var rangt, sem forystumenn andspyrnuhreyfingarinnar sögðu síðar, að það hefði aðeins verið að vandlega athuguðu máli, sem drápin hefðu verið ákveðin. Tilviljun réð iðulega. Eftir stríð sömdu forystumenn andspyrnuhreyfingarinnar við dönsk stjórnvöld um, að drápsmenn úr hreyfingunni yrðu ekki sóttir til saka, og rannsakaði andspyrnuhreyfingin sjálf sum mál, lögreglan önnur, en önnur voru aldrei rannsökuð. Í skjölum dönsku lögreglunnar kemur ekkert fram um, að Kamban hafi verið nasisti eða flugumaður þeirra. Hann var drepinn saklaus, myrtur.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 30. september 2023.)

Mistök stjórnmálamanna eru sjaldnast mælanleg: allt orkar tvímælis, þá er gert er. Ég hef þó rifjað upp tvenn mistök íslenskra stjórnmálamanna, þegar Valtýr Guðmundsson hélt árið 1901 til streitu úreltri hugmynd um ráðgjafa í Kaupmannahöfn, þótt ný stjórn í Danmörku vildi samþykkja ráðgjafa í Reykjavík, og þegar Svavar Gestsson samdi árið 2009 af sér um lánakjör í Icesave-deilunni við Breta, en hagstæðari samningar reyndust í boði. En tvenn mistök norrænna stjórnmálamanna voru miklu örlagaríkari.

Ditlev Gothard Monrad var danskur þjóðfrelsissinni, annálaður fyrir mælsku. Hann varð forsætisráðherra árið 1863 og þurfti að ráða fram úr deilu um Slésvík. Danakonungur var um leið hertogi Slésvíkur, en íbúar norðurhluta hertogadæmisins mæltu á dönsku og töldu sig Dani, en íbúar suðurhlutans mæltu á þýsku og töldu sig Þjóðverja. Monrad ákvað að innlima Slésvík alla í Danmörku, þótt hann vissi, að Prússar undir forystu Ottos von Bismarcks myndu ekki sætta sig við það. Hann treysti því, að Svíar kæmu Dönum til hjálpar og að Evrópuveldin myndu stöðva Prússa. Hvorugt varð, og Danir biðu herfilegan ósigur vorið 1864. Monrad hafnaði sáttaboðum, sem hefðu falið í sér, að Danir gætu haldið norðurhluta Slésvíkur. Virtist hann vera veill á geði, og eftir ósigurinn fluttist hann í þunglyndiskasti til Nýja Sjálands.

Eljas Erkko var utanríkisráðherra Finnlands árið 1939, þegar Stalín krafðist þess, að Finnar létu af hendi landsvæði, sem voru Rússum mikilvæg vegna nálægðar við Lenínsgarð, gegn því að fá önnur landsvæði fjær borginni. Frá hernaðarlegu sjónarmiði voru þessar kröfur skiljanlegar. En Erkko hafnaði samningum um landaskipti, þótt gætnir menn eins og Carl Gustav von Mannerheim marskálkur hvettu til þeirra, og þá fyrirskipaði Stalín árás á Finnland. Erkko treysti á aðstoð frá Svíum, Bretum og Frökkum, en þær vonir brustu. Finnar stóðu einir uppi, eins og Danir vorið 1864 (og Íslendingar haustið 2008). Hitt er annað mál, að Finnar vörðust svo hraustlega undir stjórn Mannerheims, að Stalín ákvað að semja frið vorið 1940.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 23. september 2023.)

Stjórnmálamenn geri sjaldan mælanleg mistök, því að venjulega má þræta um, hvað átt hefði að gera við einhverjar aðstæður. Þeir geta oftast bjargað sér með hliðarsögum eða eftiráskýringum. Ég hef þó í grúski mínu rekist á margvísleg mistök eða alvarlega dómgreindarbresti. Hér ætla ég að rifja upp tvö íslensk dæmi.

Fyrsti dómgreindarbresturinn var strax eftir aldamótin 1900, þegar hinn hæfileikaríki stjórnmálamaður dr. Valtýr Guðmundsson var á góðri leið með að sigra í valdabaráttunni á Íslandi. Hann hafði barist fyrir íslenskum ráðgjafa með búsetu í Kaupmannahöfn og taldi Dani ekki vilja ganga lengra til móts við sjálfstæðiskröfur Íslendinga. Á meðan Alþingi var að afgreiða frumvarp þess efnis árið 1901, barst frétt um stjórnarskipti í Kaupmannahöfn, og væri hin nýja stjórn líkleg til að samþykkja ráðgjafa í Reykjavík, heimastjórn. Valtýr breytti hins vegar ekki um stefnu, heldur hélt frumvarpi sínu til streitu. Í næstu kosningum sigruðu Heimastjórnarmenn undir forystu Hannesar Hafsteins, sem varð fyrsti íslenski ráðherrann með búsetu í Reykjavík.

Annar dómgreindarbresturinn var í Icesave-málinu árið 2009. Íslendingar sendu tungulipran uppgjafamarxista, Svavar Gestsson, til að semja við Breta um málið, en þeir töldu hafa stofnast til greiðsluskyldu íslenska ríkisins vegna viðskipta Landsbankans við breska sparifjáreigendur. Svavar samdi illilega af sér, ekki síst um veð og vexti lánsins, sem veita átti Íslendingum, svo að þeir gætu sinnt þeirri greiðsluskyldu, sem Bretar töldu vera. Hann sagðist í blaðaviðtölum ekki hafa nennt að hafa þetta mál hangandi yfir sér! Strax eftir að forsetinn neitaði að skrifa undir samninginn, svo að leggja varð hann í þjóðaratkvæði, buðu Bretar miklu betri kjör. Þeir sönnuðu með því handvömm Svavars. Nokkru síðar gerði hinn þaulreyndi lögfræðingur Lee Buchheit miklu hagstæðari samning, þótt þjóðin hafnaði honum líka. Buchheit-samningurinn sýndi enn skýrar handvömm Svavars. EFTA-dómstóllinn komst síðan að þeirri augljósu niðurstöðu árið 2013, að íslenska ríkið hefði enga greiðsluskyldu vegna viðskipta einkaaðila sín í milli.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 16. september 2023.)

Fæstir vita, að Norðurlandabúar hafa leyst ýmis mál friðsamlega, sem vafist hafa fyrir öðrum:

1. Friðsamlegur aðskilnaður. Grundtvig gamli orti, að þjóðin væri þeir, sem vildu vera þjóð. En hvað gerist, þegar einhver hópur vill ekki deila ríki með öðrum? Norðurlönd eiga svarið. Norðmenn og Svíar skildust að 1905, Finnar og Rússar 1917 og Íslendingar og Danir 1918.

2. Atkvæðagreiðslur um landamærabreytingar. Þjóðverjar höfðu lagt undir sig Slésvík 1864. Í norðurhlutanum töluðu menn dönsku og litu á sig sem Dani. Eftir fyrri heimsstyrjöld fengu íbúar Slésvíkur að greiða atkvæði um það í kjördæmum, hvort kjördæmi þeirra ætti að vera í Danmörku eða Þýskalandi. Vildi nyrsta kjördæmið vera í Danmörku, en hin í Þýskalandi, og var farið eftir því.

3. Sjálfstjórnarsvæði. Sænskumælandi Finnar búa á Álandseyjum og vildu 1919 sameinast Svíþjóð. En þeir fengu víðtæka sjálfstjórn og eru nú ánægðir með sitt hlutskipti. Hið sama má segja um Færeyjar og Grænland.

4. Deilur lagðar í gerð. Þegar Svíar og Finnar deildu um Álandseyjar, var deilunni skotið til Þjóðabandalagsins, sem úrskurðaði 1921, að eyjarnar væru hluti Finnlands. Þegar Danir og Norðmenn deildu um Austur-Grænland, var deilunni skotið til Alþjóðadómstólsins í Haag, sem úrskurðaði 1933, að Danir hefðu þar forræði.

5. Sjálfbærni smáþjóða. Ef smáþjóðir nýta sér kosti hinnar alþjóðlegu verkaskiptingar og frjálsra viðskipta, þá geta þær verið sjálfbærar. Því stærri sem markaðurinn er, því minna geta ríkið verið.

6. Samstarf án fullveldisafsals. Norðurlandaráð hefur unnið að samræmingu löggjafar á Norðurlöndum og auknum samskiptum án fullveldisafsals og blekiðjubáknsins í Brüssel. Menn hafa lengi getað ferðast án vegabréfs um öll Norðurlönd.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 9. september 2023.)

Sjónvarpið sendi 31. ágúst 1984 út umræðuþátt með hinum heimskunna hagfræðingi Milton Friedman og þremur íslenskum vinstri mönnum, og er hann aðgengilegur á Youtube. Vinstri mennirnir gerðu sitt besta, en höfðu þó lítt roð við Friedman. Einn þeirra, Stefán Ólafsson félagsfræðingur, bryddaði upp á máli, sem ekki var síðan rætt í þaula, því að umræðurnar færðust strax annað. Kvað hann Noreg dæmi um land, sem vegnaði vel þrátt fyrir víðtæk ríkisafskipti og háa skatta, líka áður en olía fannst þar undan ströndum.

Ég rakst nýlega í grúski mínu á tölur um þetta mál. Eðlilegast er að miða aðeins við tímabilið frá um 1950, þegar landið hafði náð sér eftir stríð, og fram á áttunda áratug, þegar olían fannst. Árin 1950–1960 var árlegur hagvöxtur í Noregi að jafnaði 2,6 af hundraði, nokkru minni en meðaltalið í ríkjum Efnahags- og framfarastofnunarinnar, OECD, sem var 3,3 af hundraði, en svipaður og á öðrum Norðurlöndum. Árin 1960–1973 var hagvöxtur í Noregi 3,7 af hundraði, aftur svipaður og á öðrum Norðurlöndum, en meðaltal OECD ríkja var þá 4,0 af hundraði.

Hagvöxtur í Noregi var því á þessu tímabili nokkru minni en almennt gerðist í aðildarríkjum OECD. Aðalatriðið er þó, að þessi hagvöxtur var knúinn afram af valdboðinni fjárfestingu, miklu meiri en í grannríkjunum, og þá á kostnað neyslu. Árin 1950–1959 var fjárfestingarhlutfallið í Noregi að jafnaði 32 af hundraði, en 17 af hundraði í Danmörku og 21 af hundraði í Svíþjóð. Árin 1960–1969 var fjárfestingarhlutfallið í Noregi að jafnaði 29 af hundraði, en 21 af hundraði í Danmörku og 23 af hundraði í Svíþjóð. Það skilaði þannig engum árangri að fela norskum embættismönnum og atvinnustjórnmálamönnum fjárfestingarákvarðanir. Norðmenn sáðu án þess að uppskera. Þeir voru sviptir þeim lífsgæðum, sem eðlileg neysla hefði fært þeim og grannar þeirra nutu. Stefán hafði eins og fyrri daginn rangt fyrir sér.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 2. september 2023.)

Einn merkasti Dani allra tíma var Nikolaj F. S. Grundtvig, prestur, sálmaskáld, fornfræðingur, þýðandi, skólamaður, stjórnmálakappi og þjóðmálafrömuður. Hann lagði líklega mest allra af mörkum við að skilgreina og jafnvel skapa danska þjóðarsál, en tvær göfugustu birtingarmyndir hennar voru, þegar öll danska þjóðin tók höndum saman árið 1943 um að bjarga dönskum Gyðingum undan hrammi nasista og þegar Danir skiluðu árið 1971 og lengi eftir það Íslendingum fornum handritum, sem þeir höfðu þó fengið löglega.

Á dögum Grundtvigs var Slésvíkurmálið eitt erfiðasta úrlausnarefni Dana. Konungur Dana var jafnframt hertogi Slésvíkur og Holtsetalands. Holtsetaland var í þýska ríkjasambandinu, en Slésvík ekki. Holtsetaland var alþýskt, en um helmingur Slésvíkurbúa talaði dönsku og hinn helmingurinn þýsku. Palmerston lávarður, forsætisráðherra Breta, andvarpaði, þegar minnst var á Slésvíkurmálið: „Það eru ekki nema þrír menn, sem hafa skilið það, Albert drottningarmaður, sem er látinn, þýskur prófessor, sem gekk síðan af vitinu, og ég, og ég hef gleymt öllu um hana.“ Grundtvig vildi leysa málið með því að skipta Slésvík eftir vilja íbúanna, en fékk dræmar undirtektir landa sinna, sem vildu óðfúsir innlima Slésvík alla, líka svæði þýskumælandi manna. Eitt sinn sagði Grundtvig þó í gamni við prófessor Carsten Hauch: „Væri ekki ráð að flytja Slésvíkinga til Íslands og Íslendinga til Slésvíkur? Þá yrði langt í það, að Íslendingarnir yrðu fyrir þýskum áhrifum, og þeir gætu orðið traustir landamæraverðir.“

Auðvitað sagði Grundtvig þetta í gamni. Slésvíkurmálinu lauk í bili árið 1864 með því, að Prússar og bandamenn þeirra lögðu undir sig Slésvík og Holtsetaland eftir blóðuga bardaga við Dani. (Um þetta hafa verið gerðir áhrifamiklir sjónvarpsþættir undir nafninu 1864.) En raunar leystist málið að lokum eins og Grundtvig vildi, þegar íbúar Norður-Slésvíkur greiddu atkvæði um það árið 1920, hvort þeir yrðu í Danmörku eða Þýskalandi, og völdu hinir dönskumælandi Slésvíkingar Danmörku, svo að landamærin færðust friðsamlega suður á bóginn.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 26. ágúst 2023.)

Norðurlandaþjóðir þurftu ekki að sækja frjálshyggju til annarra. Margar hugmyndir hennar voru rótgrónar á Norðurlöndum. Íslenski sagnritarinn Snorri Sturluson (1179–1241) lýsti því í Heimskringlu, hvernig Norðurlandaþjóðir leiddu eins og aðrar germanskar þjóðir mál til lykta á samkomum, og urðu konungar að beygja sig fyrir lögunum og samþykktum alþýðu. Ella voru þeir settir af. Snorri var höfundur einnar fyrstu Íslendinga sögunnar, Egils sögu, en tvö meginstef Íslendingasagna voru, að konungar væru varasamir og menn gætu leyst flest mál sín sjálfir án afskipta þeirra. Íslendingasögur voru um sérstöðu okkar, leitina að jafnvægi í ríkisvaldslausu landi.

Sænsk-finnski presturinn Anders Chydenius (1729–1803) sat á sænska stéttaþinginu og fékk Svía til að setja lög til tryggingar málfrelsi, jafnframt því sem hann mælti með viðskiptafrelsi, því að það væri öllum í hag. Hann hafði greint hinar slæmu afleiðingar, sem einokun hafði á verslun yfir Eystrasalt. Bók hans með þessum boðskap, Þjóðarhagur, kom út ellefu árum á undan Auðlegð þjóðanna eftir Adam Smith.

Danski presturinn, sálmaskáldið og rithöfundurinn N. F. S. Grundtvig (1783–1872) hugleiddi, hvernig valdið gæti flust frá konungi til almennings, án þess að frelsinu væri fórnað, eins og hafði gerst í frönsku stjórnarbyltingunni. Þessu marki mætti ná með því að auka menntun almennings, sérstaklega í lýðháskólum, og með því að nýta samtakamátt einstaklinga í frjálsum félögum, þar sem þeir lærðu að semja sig hver að öðrum og finna sér tilgang. Grundtvig lagði líka mikla áherslu á hina norrænu arfleifð og sneri á dönsku Heimskringlu Snorra og Danmerkursögu Saxos. Hann efldi þjóðarvitund Dana, kenndi þeim að reyna ekki að vinna önnur lönd, heldur afla nýrra markaða.

Velgengni Norðurlandaþjóða er þrátt fyrir jafnaðarstefnu, ekki vegna hennar. Skýringin á því, að þeim hefur vegnað tiltölulega vel, er, að þær búa við öflugt réttarríki, frjáls alþjóðaviðskipti og mikla samleitni, sem leiðir til ríks gagnkvæms trausts og auðveldar öll frjáls samskipti. Þeir Snorri, Chydenius og Grundtvig sköpuðu ekki hina norrænu arfleifð, því að hún skapaðist á löngum tíma. En þeir lýstu henni vel. Þeir eru merkustu frjálshyggjuhugsuðir Norðurlanda.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 12. ágúst 2023.)