Heimspekingar hafa mjög velt fyrir sér merkingu orðsins „þjóð“. Minn gamli lærifaðir Karl R. Popper hafnaði þjóðernisstefnu með öllu, taldi hana ættbálkahugsun endurborna. Hann kvað ekkert dæmi til um raunverulega þjóð, nema ef vera skyldi Íslendinga, en þeir sæju þó ekki sjálfir um varnir sínar. Sir Isaiah Berlin hélt því fram, að þjóðarvitund yrði oftast til í sjálfsvörn, þegar einn hópur teldi annan lítillækka sig eða kúga. Ernest Gellner rakti þjóðarhugtakið til nútímans, þéttbýlismyndunar og iðnvæðingar, þar sem einstaklingar þyrftu að skilgreina sig. Benedict Anderson taldi þetta ímyndað hugtak, sem hefði verið skapað, eftir prentvélin kom til sögu. Anthony D. Smith reyndi að sætta þá kenningu, að þjóðin væri nútímafyrirbæri, og hina, að hún ætti sér sögulegar rætur.

Sjálfur er ég þeirrar skoðunar, að franski sagnfræðingurinn Ernest Renan hafi á nítjándu öld skilgreint best, hvað sé þjóð. Það sé hópur, sem af einhverjum ástæðum telji sig eiga heima saman, aðallega, en ekki alltaf, vegna að hann eigi sér eigin sögu og menningu og deili tungu. Eitthvað hafi fært þennan hóp saman um langan aldur, myndað samvitund hans, þjóðarvitundina. Ég er því ósammála þeim, sem telja þjóðerni nútímalegan tilbúning. Sighvatur skáld orti þegar árið 1018 um íslensk augu, sem hefðu vísað sér um brattan stíg. Samkvæmt þessu eru Íslendingar þjóð. Hið sama er að segja um Gyðinga, sem hafa árþúsundum saman vitað af sér sem þjóð, raunar sem útvalda þjóð, og deila trú og tungu. Það er hins vegar vafamál, hvort Palestínumenn séu þjóð. Þeir voru Arabar, sem búsettir voru öldum saman í Tyrkjaveldi og árin 1920–1948 á umboðssvæði Breta við Miðjarðarhaf. Þeir vissu ekki af sér í aldanna rás sem þjóð, þótt ef til vill hafi það breyst síðustu áratugi. Þeir eru sennilega ímyndað hugtak í skilningi Andersons.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 21. október 2023.)