Þegar klukkan sló tólf á miðnætti í París að kvöldi 31. janúar 2020, sagði Hið sameinaða konungsríki Stóra Bretlands og Írlands skilið við Evrópusambandið, en auk þess standa nú utan sambandsins Noregur, Sviss og Ísland ásamt nokkrum ríkjum í Mið- og Austur-Evrópu.

Ermarsund skilur Bretland og Frakkland. En fleira skilur en þetta sund. Í byltingunni dýrlegu 1688 völdu Bretar leið stjórnarskrárbundins lýðræðis, þótt stjórnarskrá þeirra sé að vísu ekki fólgin í neinu einu skjali, heldur ótal fastmótuðum hefðum og venjum. Í stað þess að fela einum aðila öll völd var þeim dreift á marga.

Í frönsku byltingunni 1789 völdu Frakkar hins vegar leið ótakmarkaðs lýðræðis og ruddu út öllu arfhelgu, brutu það og brömluðu. Lýðurinn skyldi þess í stað öllu ráða, en eins og írski stjórnskörungurinn Edmund Burke benti á merkti það aðeins, að þeir, sem virtust tala í nafni Lýðsins, fengju öllu ráðið. Eftir byltinguna hefur tvisvar staðið keisaraveldi í Frakklandi, tvisvar konungdæmi, en lýðveldin hafa verið fimm talsins.

Í fyrirlestri árið 1819 reyndi franski rithöfundurinn Benjamin Constant að skýra, hvers vegna franska byltingin mistókst ólíkt hinni bresku: Byltingarmennirnir hefðu ekki skilið, að frelsi nútímamanna yrði að vera allt annars eðlis en frelsi fornmanna. Frelsið væri nú á dögum frelsi til að ráða sér sjálfur að teknu tilliti til annarra, en hefði að fornu verið réttur til að taka þátt í ákvörðunum heildarinnar.

Constant benti á, að nútíminn snerist um verslun, þar sem menn fengju það, sem þeir sæktust eftir, með frjálsum kaupum á markaði, en áður fyrr hefðu þeir reynt að afla þess með hernaði. Ríki væru orðin svo fjölmenn, að ekki yrði komið við beinu lýðræði. Dreifing valdsins og fulltrúastjórn væru því nauðsynleg.

Og enn stendur valið um dreifingu valdsins og gagnkvæmt aðhald ólíkra afla, sem er stjórnmálahefð Breta, og miðstýringu án verulegs aðhalds, sem er stjórnmálahefð Frakka.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 1. febrúar 2020.)

Eðlismunur var á byltingunni dýrlegu í Bretlandi 1688 og byltingunni í Frakklandi 1789, eins og breski stjórnskörungurinn Edmund Burke benti á í stórmerku riti, sem kom út þegar árið 1790. Hin breska var gerð til að varðveita arfhelg réttindi Breta og stöðva konung, Jakob II., sem vildi taka sér einræðisvald að fyrirmynd starfsbróðurs síns handan Ermarsunds, Lúðvíks XIV. Hin franska var gerð í landi, þar sem konungur hafði um langt skeið haft einræðisvald, en nú ætluðu óreyndir málskrafsmenn að skipta honum út fyrir Lýðinn, Almannaviljann.

Íslendingar þekkja aðallega skoðanir marxista á frönsku byltingunni, en árin 1972–1973 kom út tveggja binda verk Alberts Mathiez um hana í þýðingu Lofts Guttormssonar. Mathiez hélt því fram eins og aðrir marxistar, að franska byltingin hefði verið barátta tveggja stétta, aðals og borgara. Hún hefði verið umbreyting alls skipulagsins. Mathiez gerði lítið úr ógnarstjórninni 1793–1794, þegar konungur og drottning ásamt mörgum öðrum voru leidd á höggstokkinn, en aðrir létu lífið í götuóeirðum eða uppreisnum úti á landsbyggðinni. Sumum var jafnvel drekkt í Leiru, Loire-fljóti. Að dómi Mathiez var hetja byltingarinnar jakobíninn Maximilien Robespierre, en konungsfjölskyldan hefði hlotið makleg málagjöld fyrir ráðabrugg með óvinum Frakklands.

Nýrri rannsóknir sagnfræðinganna Alfreds Cobbans, François Furets og Simons Schama sýna, að skoðun Burkes var miklu nær lagi. Byltingin var ekki umbreyting alls skipulagsins, enda var Frakkland árið 1830 furðulíkt Frakklandi árið 1789. Hún var tilfærsla valds, stjórnarbylting, ekki stéttabarátta. Talsverður hreyfanleiki hafði verið fyrir hana milli aðals og borgara, og raunar voru fæstir þeirra, sem sátu í málstofu borgara eða „þriðju stéttar“, framkvæmdamenn eða fjármagnseigendur. Byltingarmennirnir voru innblásnir af óraunhæfum hugmyndum um beina stjórn Lýðsins og síður en svo fulltrúar einnar stéttar. Þeir ætluðu að fylla upp í það tómarúm, sem einræðisvald konungs hafði skilið eftir, en studdust ekki við reynsluvit kynslóðanna eins og breskir umbótamenn gátu gert. Ógnarstjórnin var afleiðing af reynsluleysi þeirra og ranghugmyndum, ekki eðlilegt viðbragð við hættu að utan.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 26. janúar 2020.)

Fræg er sagan af því, þegar Bandaríkjamenn spurðu Zhou Enlai, einn af leiðtogum kínverskra kommúnista, að því árið 1971, hvað hann segði um frönsku stjórnarbyltinguna. „Það er of snemmt um það að segja,“ svaraði Zhou. Þetta hefur verið haft til marks um djúpa kínverska speki, þegar horft er langt fram og aftur í tímann. En það er misskilningur, eins og kom fram í Financial Times 10. júní 2011. Túlkurinn við þetta tækifæri, Charles W. Freeman, upplýsti, að Zhou hefði verið að tala um stúdentaóeirðirnar í París 1968.

Sagan er samt merkileg fyrir tvennt. Í fyrsta lagi voru kommúnistarnir, sem stjórnuðu Kína, engir djúpvitringar, heldur þröngsýnir og grimmir ofstækismenn. Eftir að þeir höfðu sigrað í borgarastríði 1949, hófust fjöldaaftökur um allt Kína, sannkallað blóðbað. Milljónir manna voru drepnar. Og í „Stóra stökkinu“ fram á við árin 1958–1962 féllu 44 milljónir manna úr hungri, eins og sagnfræðingurinn Frank Dikötter hefur sýnt fram á, en hann hefur rannsakað kínversk skjalasöfn, sem áður voru lokuð.

Í öðru lagi var alls ekki of snemmt um þetta að segja. Þegar í nóvemberbyrjun 1790 hafði breski stjórnmálaskörungurinn Edmund Burke gefið út Hugleiðingar um Frönsku byltinguna (Reflections on the Revolution in France), þar sem hann kvað hana dæmda til að mistakast. Frönsku byltingarmennirnir teldu, að allt vald ætti að vera í hendi lýðsins, og það merkti ekki annað en að allt vald ætti að vera í hendi þeirra, sem teldu sig hafa umboð lýðsins, en þeir væru sökum reynsluleysis og ofstækis síst allra til mannaforráða fallnir. Byltingarmennirnir ætluðu að rífa allt upp með rótum, en það hlyti að enda með ósköpum, enda hefðu þeir óljósar hugmyndir um, hvað taka ætti við. Breskt stjórnarfar einkenndist hins vegar af því, sagði Burke, að valdinu væri dreift til margra aðila, og þess vegna myndaðist jafnvægi milli þeirra og framvindan yrði hæg og örugg.

Allt gekk fram, sem Burke sagði. Ógnarstjórn hófst í Frakklandi, og fallöxin hafði ekki undan. Loks hrifsaði herforingi frá Korsíku völdin og krýndi sjálfan sig keisara.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 18. janúar 2020.)

Einokunarverslunin danska var í raun innheimtustofnun fyrir auðlindaskatt, eins og Gísli Gunnarsson prófessor hefur sýnt fram á: Fé var með ýmsum opinberum aðgerðum fært úr sjávarútvegi til landbúnaðar, en snarminnkaði auðvitað á leiðinni, eins og títt er um slíkt umstang. Með henni voru Íslendingar hraktir inn í fátæktargildru, sem gekk svo nærri þjóðinni, að hún leið næstum því út af á átjándu öld. En hvers vegna ákvað Danastjórn að afnema einokunarverslunina 1787? Eflaust er helsta skýringin, að komið var í öngstræti. En ef til vill gegndu hugmyndir hlutverki líka.

Adam Smith hafði árið 1776 gefið út Auðlegð þjóðanna, öfluga málsvörn verslunarfrelsis. Ein fyrsta þýðing bókarinnar kom út á dönsku árin 1779–1780. Hún var að undirlagi vina Smiths í Danmörku og Noregi, bræðranna Peters og Carstens Ankers og Andreasar Holts. Þeir þrír höfðu í maí 1762 kynnst Smith í Glasgow og endurnýjað þau kynni í Toulouse í mars 1764. Holt var formaður landsnefndarinnar fyrri 1770–1772, sem lagði á ráðin um umbætur á Íslandi. Í október 1780 skrifaði Smith honum, þakkaði fyrir skemmtilegan ferðapistil um Ísland og lýsti yfir ánægju sinni með, að þýðingin skyldi vera komin út.

Þeir Holt og Carsten Anker gegndu báðir embættum í Rentukammerinu (fjármálaráðuneytinu) danska. Þýðandi bókarinnar, Frands Dræbye, starfaði þar einnig. Þegar einokunarverslunin var afnumin, var Holt látinn, en þeir Anker og Dræbye sinntu enn ýmsum verkefnum fyrir Rentukammerið. Þeir voru frjálslyndir umbótasinnar, en fóru gætilega, eins og Smith gerði jafnan sjálfur. Nærtækt er að álykta, að þeir hafi haft einhver áhrif á hina örlagaríku ákvörðun um að létta okinu af Íslendingum 1787. Í sömu mund var einokunarverslun við Finnmörku afnumin. Enn fremur hafði yfirmaður Rentukammersins, Ernst Schimmelmann, kynnst frelsisrökum Smiths á ferðum sínum um Norðurálfuna ungur. (Peter Anker kemur örlítið við Íslandssöguna líka, en í allt öðru máli.)

Vitanlega var afnám einokunarverslunarinnar aðeins skref í rétta átt, en samt mikilvægt. Þjóðin lifnaði við, og fullt verslunarfrelsi fékkst árið 1855. Ef til vill átti Adam Smith einhvern þátt í þessari þróun.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 11. janúar 2020.)

Haustið 2014 gaf Almenna bókafélagið út bók metsöluhöfundarins Matts Ridleys, Heimur batnandi fer (The Rational Optimist). Ridley er dýrafræðingur að mennt, var um skeið vísindaritstjóri Economist, en situr í lávarðadeild Bretaþings. Hélt hann því fram, að kjör mannkyns hefðu snarbatnað síðustu tvær aldir. Á dögunum birti Ridley grein í Spectator um þróunina á þessum áratug.

Nú hefur í fyrsta skipti í mannkynssögunni hlutfall þeirra, sem búa við sára fátækt, farið niður fyrir 10 af hundraði. Tekjudreifing á heimsvísu hefur orðið jafnari, aðallega vegna þess að í Asíu og Afríku hefur hagvöxtur verið örari en í Evrópu og Norður-Ameríku. Barnadauði hefur aldrei verið minni. Um hungursneyðir heyrist vart lengur. Mýrakalda, lömunarveiki og hjartasjúkdómar eru allt orðið fátíðara.

Nú notar mannkynið minna á mann af alls konar efnum vegna tækniframfara og endurnýtingar. Í Bretlandi minnkaði notkun alls konar efna (lífrænna efna, málma, jarðefna og jarðefnaeldsneytis) á mann um þriðjung tímabilið 2000–2017. Snjallsíminn hefur leyst af hólmi myndavélina, útvarpið, vasaljósið, áttavitann, landabréfið, úrið, geislaspilarann, dagblaðið og spilin. Ljósaperur nota miklu minna rafmagn en áður, skrifstofur miklu minni pappír.

Tækniframfarir í landbúnaði hafa í för með sér, að minna land þarf nú til beitar og ræktunar, og hafa skógar að sama skapi stækkað í vestrænum velsældarlöndum og villidýr snúið þangað aftur. Ridley telur hið mesta óráð að reyna að minnka orkunotkun með því að hækka orkuverð upp úr öllu valdi. Völ sé á nægri ódýrri orku í kjarnorkuverum.

Þess má líka geta, þótt Ridley minnist ekki á það í pistli sínum, að mjög hefur hægt á fólksfjölgun í heiminum. Martröðin um sífellt fleira fólk að eltast við sífellt færri auðlindir á sér litla stoð í veruleikanum. Draumurinn um betra og grænna mannlíf getur hins vegar ræst.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 4. janúar 2020.)

Svo frægur var árekstur heimspekinganna Karls R. Poppers og Ludwigs Wittgensteins í Cambridge 25. október 1946, að um hann hefur verið skrifuð heil bók, Eldskörungur Wittgensteins (Wittgenstein’s Poker), sem ég hef minnst hér á. Sömu höfundar, David Edmonds og John Eidinow, hafa skrifað bók um annan frægan árekstur, að þessu sinni milli Rousseaus og Humes. Heitir hún Hundur Rousseaus (Rousseau’s Dog).

Þótt sumir teldu Jean-Jacques Rousseau vitring, má efast um það, en hitt er rétt, að hann var sérvitringur. Hann skrifaði bók um uppeldismál, en sendi þau fimm börn, sem hann gat með lagskonu sinni, á munaðarleysingjahæli. Hann kom undantekningarlaust illa fram við þá, sem veittu honum aðstoð í margvíslegum hrakningum hans, og virðist hafa verið haldinn ofsóknaræði og vænisýki. Ég hef bent á það hér, að hann vék að Íslendingum í ritum sínum. Sagði hann þá þeirra, sem sendir væru í nám til Kaupmannahafnar, sakna svo hins náttúrlega lífs ættjarðarinnar, að ýmist vesluðust þeir upp þar ytra eða drukknuðu, þegar þeir reyndu að synda heim!

David Hume var hins vegar raunsær og glaðsinna, lét fátt raska heimspekilegri ró sinni og hrakti hátimbruð hugmyndakerfi með skarplegum rökum, en naut um leið lífsins að spjalli með vinum yfir glasi af víni. Hann var um nokkurt skeið sendiráðsritari í París og var þá hvers manns hugljúfi og kallaður „Le bon David“, sá góði Davíð. Í árslok 1765 var hann að tygja sig til heimferðar, og þá birtist Rousseau í París, en átti á hættu handtöku fyrir skrif sín. Hume aumkvaði sig yfir Rousseau, tók hann með sér yfir Ermarsund í janúar 1766 og kom honum fyrir uppi í sveit. Hafði d’Holbach barón þó varað Hume við því, að hann væri að ala nöðru við brjóst sér.

Í byrjun fór vel á með heimspekingunum, en síðan hljóp hundur í Rousseau. Honum þótti tefjast, að Hume útvegaði sér lífeyri frá konungi, sem hann taldi sig eiga skilið, og komst hann loks að þeirri niðurstöðu, að Hume væri höfuðpaur í samsæri gegn sér. Hume tók því fálega og skrifaði hvert bréfið af öðru sér til varnar. Rousseau flýði loks undan samsærinu aftur yfir Ermarsund, en upplýstir Evrópubúar, sem þekktu báða af bókum þeirra, stóðu á öndinni yfir þessum ósköpum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 28. desember 2019. Myndin er af Hume.)

Íslendingar fylgjast miklu betur með stjórnmálum í Bretlandi og Bandaríkjunum en á meginlandi Norðurálfunnar, og er það eflaust vegna enskunnar, sem við höfum betur á valdi okkar en flest önnur mál, en þessi lönd eru líka nálægt okkur landfræðilega og stjórnmálalega. Bandaríkin hafa við okkur varnarsamning, og Bretland er einn stærsti viðskiptavinur okkar.

Þegar gengið er til kosninga í þessum löndum, spretta iðulega fram spekingar uppi á Íslandi og hneykslast á úrslitum, því að í hvorugu landinu tíðkast hlutfallskosningar. Donald Trump hlaut til dæmis færri atkvæði samanlagt en Hillary Clinton í bandaríska forsetakjörinu 2016. En tilgangur forsetakjörsins var ekki að mæla almennt fylgi frambjóðendanna, heldur kaus hvert af fimmtíu ríkjum Bandaríkjanna kjörmenn sína eftir misjöfnum reglum (sum jafnvel hlutfallskosningu), og síðan valdi kjörmannasamkoma forsetann. Bandaríkin eru ekki eitt kjördæmi, og það væri andstætt eðli þeirra að vera það. Það er bandalag fimmtíu ríkja.

Í Bretlandi eru einmenningskjördæmi, og það veldur því, að stærsti flokkurinn getur fengið miklu hærra hlutfall á þingi en talið í atkvæðum, eins og gerðist nú í desemberkosningunum 2019. Kerfinu er ekki ætlað að endurspegla heildarfylgi hvers flokks, heldur sendir hvert kjördæmi einn mann á þing. Einn stór kostur er við þetta kerfi. Hann er, að ábyrgð stjórnenda og kostir um að velja verða miklu skýrari.

Tvö lýðræðishugtök eru helst notuð á Vesturlöndum. Annað er, að þingið eigi að endurspegla sem nákvæmast þjóðarviljann. Margvísleg vandkvæði eru á að gera það, en vissulega á þá hlutfallskosning við. Hitt hugtakið er, að lýðræði sé friðsamleg leið til að skipta um valdhafa, séu kjósendur óánægðir með þá. Þar á betur við fyrirkomulagið á Bretlandseyjum, enda á Clement Attlee að hafa sagt, að höfuðkosturinn við lýðræðið væri, að losna mætti við valdhafana án þess að þurfa að skjóta þá.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 21. desember 2019.)

Dagana 23.–24. nóvember 2019 sat ég ráðstefnu um kapítalisma í Varsjá í Póllandi. Í erindi mínu gerði ég greinarmun á umhverfisvernd og umhverfistrú (ecofundamentalism). Umhverfisverndarmenn vilja nýta náttúrugæðin skynsamlega og leita þess vegna ráða til að minnka umhverfisspjöll eins og mengun og ofveiði. Eitt hið besta er að þeirra dómi að skilgreina eignarrétt (eða einkaafnotarétt) á gæðum náttúrunnar, því að þá verða til eigendur eða gæslumenn. Vernd krefst verndara. Umhverfistrúarmenn telja hins vegar, að maður og náttúra séu andstæður og að umhverfið hafi einhvers konar rétt gagnvart mönnum.

Ég benti á, að árekstrar í umhverfismálum eru í raun ekki milli manns og náttúru, heldur milli ólíkra hópa manna. Skýrt dæmi er hvalur á Íslandsmiðum. Sumir vilja veiða hann og eta. Aðrir vilja friða hann, jafnvel þótt stofnarnir á Íslandsmiðum séu sterkir. Í þeirra augum virðist hvalur vera eins og heilög kýr hindúa. En hvalir éta að mati sjávarlíffræðinga um sex milljónir lesta af sjávarfangi á ári, þar á meðal smáfiski. Við Íslendingar löndum hins vegar ekki nema rösklega einni milljón lesta af fiski. Krafa hvalfriðunarsinna er því í raun um, að við Íslendingar tökum að okkur að fóðra hvalinn fyrir þá án þess að mega nýta hann sjálfir. Þeir eru eins og freki bóndinn, sem rekur kvikfénað sinn í bithaga nágrannans og ætlast til þess, að hann sé þar á fóðrum. Hér rekast á tveir hópar manna, ekki maður og náttúra.

Annað dæmi er regnskógurinn á Amasón-svæðinu. Umhverfistrúarmenn vilja friða hann. Rökin eru að vísu veik. Það er ekki rétt, að regnskógurinn framleiði verulegt súrefni handa jarðarbúum, og tryggja má líffræðilegan fjölbreytileika með miklu minni skógi en nú vex þar. En setjum svo, að rökin séu gild og skógurinn sé mannkyni mikilvægur. Þá ættu auðvitað aðrir jarðarbúar að greiða Brasilíumönnum fyrir afnot sín af skóginum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 14. desember 2019.)

Um miðjan nóvember hélt ég fyrirlestra í tveimur Evrópuborgum, um rithöfundinn Jan Valtin í Poitiers og um hagfræðinginn Friedrich A. von Hayek í Vínarborg. Þessar tvær borgir eiga eitt sameiginlegt: Þar var Evrópu bjargað undan múslimum, 732 og 1683.

Á þeim hundrað árum, sem liðið höfðu frá láti Múhameðs spámanns 632, höfðu múslimar lagt undir sig Miðausturlönd, Norður-Afríku og Íberíuskagann. Frá Spáni héldu þeir til Frakklands. Árið 732 stefndi fjölmennur her þeirra, um 80 þúsund manns, í átt til Poitiers í Mið-Frakklandi og rændu á leiðinni öllu því, sem hönd á festi. Foringi liðsins var Abdul Rahman Al Ghafiqi. Frakkland átti þá að heita undir stjórn Mervíkinga, en bryti konungs, Karl Martel, réð mestu og fór fyrir varnarliði Frakka, um 30 þúsund manns. Martel tókst með fótgönguliði sínu að koma þungvopnuðu riddaraliði múslima á óvart 10. október, og þegar kvisaðist, að hermenn hans væru að láta greipar sópa um hinn dýrmæta ránsfeng múslimanna, stukku þeir margir út úr bardaganum. Frekari flótti brast í liðið, eftir að Abdul Rahman hafði verið veginn. Martel sendi skilaboð af vígvellinum með bréfdúfu, og sagði þar: „Sarracenti obtriti.“ Serkirnir sigraðir.

Liðu nú aldir. Árið 1683 stjórnaði soldáninn í Miklagarði Balkanskaga, Miðausturlöndum og Norður-Afríku og hugðist færa veldi sitt lengra til norðurs og hertaka Vínarborg. Settist 170 þúsund manna lið undir forystu Kara Mustafa Pasha stórvesírs um borgina í júlí, en innan múranna var 15 þúsund manna varnarsveit. En nú gerðu keisari Þýskalands og konungur Póllands bandalag í fyrsta skipti. Jóhann Sobieski Póllandskonungur skundaði suður með 85 þúsund manna lið og birtist í útjaðri Vínarborgar 11. september. Múslimaherinn réðst á her Sobieskis snemma næsta dag, en varð að láta undan síga, þegar pólskt riddaralið bættist við fótgönguliðið, sem farið hafði fyrst fram, og síðan geystist austurríska varnarliðið út fyrir borgarmúrana og bættist í hópinn. Flýðu múslimar hver um annan þveran, og féllu um 15 þúsund þeirra í orrustunni, en innan við fimm þúsund kristnir hermenn. Mustafa Pasha var kyrktur að skipun soldánsins, en Jóhann Sobieski hnikaði við frægum orðum Sesars og mælti: Veni, vidi, Deus vicit. Ég kom, ég sá, en Guð sigraði.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 7. desember 2019. Málverkið er af orrustunni við Poitiers eftir Charles de Steuben. Karl Martel situr fákinn, en Abdul Rahman sveiflar sveðju.)

Øygard skrifar á Facebook síðu sína 3. desember (þótt hann segist hvað eftir annað vilja líta fram á við og ekki aftur á bak):