Fyrir mörgum árum fengum við Árni heitinn Vilhjálmsson, prófessor og útgerðarmaður, dr. Benjamín Eiríksson bankastjóra til að snæða með okkur og rabba við okkur um líf sitt og starf. Benjamín lék á als oddi og hafði frá mörgu að segja. Þegar liðið var á kvöld, rifjaði Árni upp gamansögu, sem Ólafur Jónsson, kenndur við Oddhól, hafði sett á bók. Benjamín hafði í bankastjóratíð sinni lánað Ólafi fyrir andabúi og vildi eitt sinn skoða framkvæmdirnar. Endur Ólafs voru talsvert færri en hann hafði gefið upp í áætlunum, og brá hann á það ráð að eigin sögn að láta þær trítla nokkra hringi í kringum hús búsins, svo að þær virtust miklu fleiri en raun var á, og blekkti með því bankastjórann. Árni spurði Benjamín, hvort eitthvað væri hæft í þessari sögu. Benjamín brást hinn versti við og sagði, að hún væri fáránlegur uppspuni.

Góð saga, en ekki sönn

Eftir að við höfðum ekið Benjamín heim til sín, kímdum við Árni yfir því, að hinn hálærði bankastjóri skyldi komast í uppnám yfir þessari meinlausu gamansögu. Auðvitað var hún ekki sönn, heldur alþjóðleg flökkusaga. Okkur fannst Benjamín óþarflega viðkvæmur fyrir henni. Líklega ætti líka að brosa að gamansögu frá Helga Magnússyni fjáraflamanni í nýútkominni ævisögu, sem Björn Jón Bragason skráði eftir honum: „Einum manni tókst þó að leika á okkur og sýndi með því „snilli“ sína. Hannes Hólmsteinn Gissurarson, stjórnmálafræðiprófessor, kom til fundar við okkur Orra Hauksson, framkvæmdastjóra SI, og kynnti fyrir okkur verkefni sem hann nefndi „Græna hagkerfið“. Það snerist um að gera stutta kvikmynd um umhverfisvæna atvinnustarfsemi á Íslandi. Í fljótu bragði virtist þetta hafa yfir sér jákvæðan svip fyrir atvinnulífið þannig að við Orri féllumst á að SI styddi þessa framkvæmd um eina milljón króna. Nokkrum dögum síðar sat ég fund í framkvæmdastjórn SA. Þá segir Vilhjálmur Egilsson okkur frá því að hann hafi fallist á að styðja verkefni Hannesar Hólmsteins um eina milljón króna. Ég hrökk þá við og sagði að hann hefði fengið eina milljón frá Samtökum iðnaðarins og ég hefði haldið að það væri nægilegt. Þá hrópaði Friðrik Arngrímsson, framkvæmdastjóri LÍÚ: „Andskotinn, hann kom líka við hjá okkur og náði milljón af LÍÚ með sleipri sölumennsku!“ Ég hef engar spurnir haft af þessari fyrirhuguðu kvikmynd.“

Sagan er skemmtileg, en eins og stundum gerist um góðar sögur, er hún ekki sönn. Í árslok 2009 sneri ég mér til Friðriks Arngrímssonar, framkvæmdastjóra LÍÚ (Landssambands íslenskra útvegsmanna), með hugmynd um samstarfsverkefni undir heitinu „Umhverfisvernd, eignaréttindi og auðlindanýtingu“. Var erindið, að LÍU aðstoðaði við verkefnið. Friðrik leist vel á, en taldi þurfa atbeina annarra atvinnurekendasamtaka, SI (Samtaka iðnaðarins) og SA (Samtaka atvinnulífsins). Átti ég þá fund um málið með Helga Magnússyni, formanni SI, og Jóni Steindóri Valdimarssyni, framkvæmdastjóra SI. Tóku þeir mér hið besta, og ákvað SI að taka þátt í verkefninu. SA varð einnig aðili að verkefninu, en reiddi af höndum talsvert minna fé, enda var þáverandi framkvæmdastjóri SA, minn góði vinur Vilhjálmur Egilsson, lítt útbær á fé. Er verkefninu rækilega lýst í skriflegum greinargerðum, sem ég sendi til þessara samstarfsaðila. Átti það að felast í ritgerðum mínum, málstofum, ráðstefnum, ekki síst alþjóðlegum, og bók eftir mig um „grænan kapítalisma“. Ég tók fram, að ég myndi reyna að taka upp erindi á ráðstefnum og vinna úr þeim og öðru efni heimildamynd, en auðvitað að því gefnu, að nægt fé fengist til framleiðslu og slík mynd yrði tekin til sýningar í sjónvarpi. SI lagði fram fé til verkefnisins árin 2010 og 2011. Eins og segir í verklýsingu rann ekkert af þessu fé í minn vasa, heldur var það notað í sérfræðiþjónustu, tölvuvinnslu, ferðakostnað og annað slíkt og þætti ekki mikið.

Væri sagan hins vegar sönn, þá hefði Helgi Magnússon heldur betur samið af sér fyrir hönd SI og látið mig leika á sig. Hefur hann þó ósjaldan gortað af því og það jafnvel allsgáður, að hann sé einhver snjallasti samningamaður Íslands fyrr og síðar og gæti ætíð hagsmuna sinna og umbjóðenda sinna út í ystu æsar. Nú stendur hann uppi að eigin sögn sem sannkallaður samningaglópur í viðskiptum við mig, bragðarefinn. Síðan held ég að vísu, að ég verðskuldi ekki að heita styrkjasnillingur, en við hinu vil ég fúslega gangast, að ég er styrkjamaður: Ég hef hátt í hálfa öld lagt mig fram um að styrkja þau verðmæti, sem Íslendingum hafa dugað best í harðri lífsbaráttu á hrjóstrugri eyju langt úti á Ballarhafi. Sögnin að styrkja er mín sögn. Til dæmis skrifaði ég heila bók til varnar kvótakerfinu, sem þá var að myndast, þegar Alþingi tók á dagskrá endurskoðun kerfisins vorið 1990, en þeirri endurskoðun lauk með heildstæðri löggjöf, sem reynst hefur farsæl. Ég barðist líka áratugum saman fyrir auknu atvinnufrelsi, sem gerði Helga Magnússyni og mörgum öðrum kleift að efnast, án þess að gróði þeirra yrði annarra tap. Best kom í ljós í því efnahagslega fárviðri, sem geisaði um allan heim árin 2007–2009 og kom illa niður á Íslendingum, hversu traustar undirstöður höfðu verið lagðar með umbótum í frjálsræðisátt 1991–2004, sem ég átti vonandi einhvern þátt í að móta. Við vorum þeirra vegna fljót að rétta okkur við.

Hvernig var verkefnið af hendi leyst?

Gamansaga Helga Magnússonar veitir mér þó tækifæri til að fara aðeins yfir, hvernig því verkefni var sinnt, sem SI, LÍÚ og SA áttu aðild að á sínum tíma og hófst árið 2011:

• Í XI. bindi Rannsókna í félagsvísindum 2010 skrifaði ég um, hvort eigendur auðlindar sköpuðu ekki arð.
• Í 1. hefti 7. árg. Þjóðmála 2011 skrifaði ég um þokkafull risadýr (charismatic megafauna) í ljósi frægrar smásögu Georges Orwells um, þegar hann skaut fílinn.
• Í 2. hefti 7. árg. Þjóðmála 2011 skrifaði ég undir fyrirsögninni „Raddir vorsins fagna“ um hrakspár umhverfisöfgamanna og gagnstæðan dóm reynslunnar.
• Í 9. hefti 29. árg. Vísbendingar 2011 skrifaði ég um hagfræði rányrkju og hvali.
• Í 15. hefti 29. árg. Vísbendingar 2011 skrifaði ég um samnýtingarbölið og fíla.
• Í júní 2012 var haldin málstofa í Rio de Janeiro í tengslum við alþjóðlega umhverfisráðstefnuna Rio+20, og þar töluðum við Julian Morris, sérfræðingur Reason Foundation um eignarrétt og umhverfisvernd.
• Í ágúst 2012 flutti hinn heimskunni rithöfundur Matt Ridley fyrirlestur í Reykjavík um endurnýjunarmátt kapítalismans, en hann hafði samið metsölubókina Heimur batnandi fer (The Rational Optimist).
• Í 2. hefti 8. árg. Þjóðmála 2012 skrifaði ég um „göfuga villimenn“, en sú goðsögn er ein uppistaðan í áróðri umhverfisöfgamanna.
• Í október 2012 var haldin alþjóðleg ráðstefna í Reykjavík um „fiskveiðar: sjálfbærar og arðbærar“, og á meðal fyrirlesara voru forstöðumaður fiskveiðideildar FAO, Matvæla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna, sérfræðingur OECD, Efnahags- og samvinnustofnunarinnar, í fiskveiðum og sérfræðingur Alþjóðabankans um fiskveiðar og margir fræðimenn, þar á meðal prófessorarnir Rögnvaldur Hannesson, Þráinn Eggertsson og Ragnar Árnason. Skipulagði ég ásamt öðrum ráðstefnuna.
• Í október 2012 flutti ég erindi á ráðstefnu Félagsvísindasviðs um peningalykt í íslenskum sjávarþorpum í ljósi kenninga Pigous og Coases. Kom kaflinn út í ráðstefnuriti sviðsins.
• Í 3. hefti 9. árg. Þjóðmála 2013 sagði ég frá alþjóðlegri ráðstefnu um þróunarkenningu Darwins og umhverfismál, sem ég sótti á Galapagos-eyjum vorið 2013.
• Í október 2013 var haldin alþjóðleg ráðstefna í Háskóla Íslands í minningu Árna Vilhjálmssonar, og á meðal fyrirlesara voru einn kunnasti fiskihagfræðingur heims, prófessor Ralph Townsend, og prófessor Ragnar Árnason. Skipulagði ég ráðstefnuna.
• Í október 2014 gaf Almenna bókafélagið út bók Matts Ridleys, Heimur batnandi fer, og sá ég um útgáfuna. Gerði Ridley sér ferð til Íslands og kynnti bókina á málstofu 30. október 2014.
• Í október 2014 var haldin málstofa um auðlindaskatt og auðlegðarskatt, þar sem við prófessorarnir Corbett Grainger og Ragnar Árnason fluttum erindi.
• Í október 2015 var haldin alþjóðleg ráðstefna í Háskóla Íslands um fræðileg verk prófessors Rögnvalds Hannessonar, þar á meðal um bókina Ecofundamentalism. Rögnvaldur flutti inngangsfyrirlestur, en Julian Morris og prófessor Bengt Kriström brugðust við. Skipulagði ég ráðstefnuna.
• Árið 2015 gaf Háskólaútgáfan út eftir mig bókina The Icelandic Fisheries: Sustainable and Profitable. Þar er rætt almennt um skynsamlega og réttláta auðlindanýtingu, en síðan sérstaklega um skipan fiskveiða á Íslandsmiðum. Er hún aðgengileg á Netinu.
• Í framhaldi af útkomu bókarinnar flutti ég þrjá fyrirlestra árið 2016 um umhverfisvernd og skipan fiskveiða: hjá Landssambandi perúvískra útvegsmanna í Lima 21. janúar, hjá atvinnumálaráðuneyti Perú í Lima 26. janúar og á málstofu IEA í Flórens 8. september.
• Í ágúst 2016 var haldin alþjóðleg ráðstefna í Háskóla Íslands um sjónarmið við upphaflega úthlutun veiðiréttinda. Töluðu þar meðal annarra prófessorarnir Gary Libecap, Ragnar Árnason og Charles Plott. Við Ragnar Árnason skipulögðum ráðstefnuna.
• Í október 2017 gaf Almenna bókafélagið út bókina Framfarir (Progress) eftir Johan Norberg, og gerði höfundur sér ferð til Íslands í því skyni að kynna bókina sama dag. Er þar rætt um mörg stef í rannsóknarverkefninu.
• Þá er komið að því, sem mikilvægast er í þessu verkefni: Árið 2017 kom út hjá hugveitunni New Direction í Brüssel rit eftir mig um grænan kapítalisma, Green Capitalism: How to Protect the Environment by Defining Private Property Rights. Var það 69 bls. í stóru broti, væntanlega um 100 bls. í venjulegu bókarbroti. Þar eru meðal annars kaflar um hrakspár, mengun, regnskóga, laxveiðiár, beitarréttindi til fjalla, aflaheimildir á Íslandsmiðum og nýtingu fíla, nashyrninga og hvala. Kynnti ég ritið á alþjóðlegri ráðstefnu í Brüssel 24. maí 2018, en meðal annarra fyrirlesara var hinn heimskunni heimspekingur Roger Scruton. Hélt ég þar meðal annars uppi vörnum fyrir makrílveiðar og hvalveiðar Íslendinga. Jafnframt birti ég stuttar greinar í tímaritum í Brüssel til kynningar efninu. Ritið er aðgengilegt á Netinu.

Verkefnið teygði sig yfir lengra tímabil en ég hafði í upphafi gert ráð fyrir, og nægir styrkir fengust því miður ekki til að gera heimildamynd um það, eins og ég hafði vonast til. Ég tel þó, að allir hlutaðeigendur, SI, LÍÚ og SA, megi vel við una. Hefði skrásetjari Helga, Björn Jón Bragason, að ósekju mátt bera söguna góðu undir mig, en auðvitað hefði þá komið í ljós, að hún var ósönn. Ef menn vilja vera sagnamenn frekar en sagnaritarar, þá hafa þeir vitaskuld það, sem best hljómar, ekki hitt, sem sannara reynist.

Í annað sinn í uppsláttarfrétt

Netritið Visir.is birti uppsláttarfrétt um þessa sögu Helga Magnússonar án þess að leita til mín um sannleiksgildi hennar. Svo einkennilega vill til, að þetta er í annað skiptið, sem ég rata í fjölmiðla vegna Helga. Árið 1986 höfðu nokkrir forsvarsmenn Hafskips, sem orðið hafði gjaldþrota árið áður, um skeið setið í gæsluvarðhaldi, þar á meðal Helgi, sem verið hafði endurskoðandi félagsins. Ég hafði skrifað í tímarit: „Stjórnendur eða eigendur gjaldþrota fyrirtækja eru stundum fórnarlömb utanaðkomandi aðstæðna, sem þeir hafa ekki séð fyrir eða valdið neinu um. Ég hef til dæmis grun um það, án þess að ég þekki málavöxtu nákvæmlega, að stjórnendur Hafskips hafi verið óheppnir, þótt þeir hafi ugglaust líka verið ógætnir.“ Þessi varfærnislegu orð þóttu slík ósvinna, að Alþýðublaðið sló þeim upp á forsíðu blaðs, sem dreift var í hvert hús í Reykjavík fyrir borgarstjórnarkosningarnar þá um vorið. Ætlaði Alþýðuflokkurinn í kosningabaráttunni að gera sér mat úr Hafskipsmálinu, þótt hann hefði að vísu ekki erindi sem erfiði. En á sama hátt og ég mælti fyrir frelsi Helga og annarra athafnamanna til að græða, svo framarlega sem þeir gangi ekki á rétt annarra, barðist ég einmitt fyrir rétti hans til eðlilegrar málsmeðferðar. Ég tel, að forsvarsmenn Hafskips hafi ekki notið þessa réttar og fjölmiðlar og rannsóknaraðilar farið offari gegn þeim, enda voru þeir að lokum sýknaðir af öllum alvarlegustu ákærunum á hendur þeim. Ég var vorið 1986 hins vegar nánast einn um að verja þá opinberlega og kippti mér ekki upp við það, enda fer ég eftir orðum hinnar helgu bókar: „Þú skalt ekki fylgja fjöldanum til illra verka.“ Eflaust hefur Helgi gegnt endurskoðandaskyldum sínum af samviskusemi í Hafskipsmálinu og verið þar hafður fyrir rangri rök, eins og ég gat mér þá til um. En í mínu máli virðist hann helst hafa skoðað endur eins og þær, sem áttu að hafa trítlað nokkra hringi í kringum hús Ólafs á Oddhóli og hvergi voru til nema í gamansögum.

(Þeir Friðrik Arngrímsson, Vilhjálmur Egilsson og Orri Hauksson hafa allir staðfest frásögn mína, að því er snýr að þeim, en Jón Steindór Valdimarsson svaraði ekki skilaboðum.)

[Grein í Morgunblaðinu 21. mars 2019, aðeins aukið. Myndin er úr útgáfuhófi Helga, og með honum á henni er annar fjáraflamaður, Jón Ólafsson.]

Þegar ég skoðaði nýjustu alþjóðlegu mælinguna á atvinnufrelsi, sem er frá 2018, með tölum frá 2016, rak ég augun í þá óvæntu staðreynd að í Márusarlandi, eins og kalla mætti Mauritius, stendur eitt af tíu frjálsustu hagkerfum heims. Hin eru í Hong Kong, Singapúr, Nýja Sjálandi, Sviss, Írlandi, Bandaríkjunum, Georgíu, Bretlandi, Ástralíu og Kanada (en tvö hin síðastnefndu standa jafnfætis). Márusarland er eyjaklasi langt undan austurströnd Afríku og heitir eftir Márusi af Nassau, ríkisstjóra Hollands á öndverðri sautjándu öld, en Hollendingar réðu um skeið klasanum. Seinna varð hann bresk nýlenda. Margir íbúanna eru afkomendur indverskra verkamanna, sem fluttir voru til landsins á nýlendutímanum.

Þegar íbúar eyjaklasans kröfðust sjálfstæðis eftir miðja tuttugustu öld, hafði Bretastjórn nokkrar áhyggjur af því að þeir gætu ekki staðið á eigin fótum. Breski hagfræðingurinn James E. Meade, sem var ákveðinn jafnaðarmaður og fékk Nóbelsverðlaun í hagfræði árið 1977, komst að þeirri niðurstöðu í skýrslu til stjórnarinnar árið 1961 að framtíðarhorfur landsins væru dapurlegar. Márusarland gæti lokast inni í þeirri gildru fólksfjölgunar án hagvaxtar sem oft er kennd við breska prestinn Malthus.

Bresk-indverski rithöfundurinn V.S. Naipaul ferðaðist nokkrum árum síðar um Márusarland og skrifaði í nokkrum lítilsvirðingartón að það væri „yfirfull þrælakista“ þar sem allir vildu hverfa á brott. „Það var á Márusarlandi sem dodo-fuglinn týndi niður listinni að fljúga.“ Naipaul fékk Nóbelsverðlaun í bókmenntum árið 2001.

Eftir að Márusarland varð sjálfstætt árið 1968 var um skeið órói í landinu. Svo virtist sem hrakspár Nóbelsverðlaunahafanna tveggja gætu ræst. En þótt stjórnmálabaráttan væri hörð, náðist samkomulag um að auka atvinnufrelsi verulega og laða erlenda fjárfesta til landsins. Hagkerfið var hið 59. frjálsasta í heiminum árið 1980, en hið 8. árið 2016. Að vonum hefur hagur íbúanna vænkast síðustu áratugi, ólíkt flestum öðrum Afríkuþjóðum. Meðaltekjur í Márusarlandi árið 2017 voru samkvæmt tölum Alþjóðabankans $10.500, en það var nálægt meðaltekjum í heiminum öllum, $10.700. Meðaltekjur í Afríku voru hins vegar miklu lægri, ekki nema $1.800. Dodo-fuglinn dó út af því að hann kunni ekki að fljúga en Márusarland lifnaði við af því að það nýtti sér frelsið.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 16. mars 2019.)

Tveir kunnustu hugsuðir nútímajafnaðarstefnu eru bandaríski heimspekingurinn John Rawls og franski hagfræðingurinn Thomas Piketty. Rawls heldur því fram, að á stofnþingi stjórnmálanna muni skynsamir menn með eigin hag að leiðarljósi, en án vitneskju um eigin stöðu og möguleika síðar meir, setja þá frumreglu, að tekjudreifingin skuli vera jöfn, nema tekjumunur stuðli að bættum kjörum hinna verst settu.

Ég hygg, að Rawls takist ekki það ætlunarverk sitt að réttlæta endurdreifingu tekna. Það breytir því ekki, að vissulega má spyrja: Við hvers konar skipulag er hagur hinna verst settu líklegur til að verða sem bestur?

Til að svara þeirri spurningu má skoða hina alþjóðlegu vísitölu atvinnufrelsis, sem Fraser-stofnunin í Kanada mælir á hverju ári með aðstoð valinkunnra sérfræðinga. Í mælingunni 2018 var stuðst við tölur frá 2016. Mælt var atvinnufrelsi í 123 löndum. Hagkerfi Hong Kong, Singapúr, Nýja Sjálands, Sviss og Írlands reyndust hin frjálsustu í heimi, en ófrjálsust voru hagkerfi Venesúela, Líbíu, Argentínu, Alsírs og Sýrlands (en áreiðanlegar tölur eru ekki til um hagkerfi Kúbu og Norður-Kóreu). Ef hagkerfum heims var skipt í fjóra hluta, þá kom í ljós sterk fylgni milli góðra lífskjara og víðtæks atvinnufrelsis. Meðaltekjur á mann í frjálsasta fjórðungnum voru $40.376, en í hinum ófrjálsasta $5.649 (í Bandaríkjadölum ársins 2011). Í frjálsustu hagkerfunum voru lífslíkur enn fremur lengri, heilsa betri og fátækt minni en í hinum fjórðungunum.

Rawls hefur þó mestan áhuga á hinum verst settu. Þar eru tölurnar líka afdráttarlausar. Meðaltekjur á mann í 10% tekjulægsta hópnum í frjálsasta fjórðungnum voru $10.660, en $1.345 í ófrjálsasta fjórðungnum. Með öðrum orðum voru kjör hinna tekjulægstu í frjálsasta fjórðungnum ($10.660) nær tvöfalt betri en meðaltekjur í ófrjálsasta fjórðungnum ($5.649). Fátæklingur í frjálsu hagkerfi lifir miklu betra lífi en meðalmaður í ófrjálsu hagkerfi. Niðurstaðan er ótvíræð: Jafnvel þótt við myndum samþykkja þá reglu Rawls, að ójöfn tekjudreifing réttlættist af því einu, að hagur hinna verst settu yrði við hana betri en ella, krefst reynslan þess, að við myndum velja frjálst hagkerfi, samkeppni og séreign.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 9. mars 2019.)

Tveir kunnustu hugsuðir nútíma jafnaðarstefnu eru bandaríski heimspekingurinn John Rawls og franski hagfræðingurinn Thomas Piketty. Rawls heldur því fram, að á stofnþingi stjórnmálanna muni skynsamir menn með eigin hag að leiðarljósi, en án vitneskju um eigin stöðu og möguleika síðar meir (svo sem um áskapaða hæfileika sína, stétt eða kyn), setja tvær réttlætisreglur, um jafnt og fullt frelsi allra borgaranna og um jöfnuð lífsgæða, nema því aðeins að tekjumunurinn stuðli að bættum kjörum hinna verst settu. Samkvæmt seinni reglunni eru tekjujöfnun sett efri mörk. Hún má ekki ganga svo langt, að kjör hinna verst settu versni, eins og kynni að gerast, væru skattar svo háir, að hátekjumenn hættu að skapa veruleg verðmæti.

En hvað er óréttlátt við ójafna tekjudreifingu, ef menn eru fjár síns ráðandi? Setjum svo, að á Íslandi hafi komist á tekjudreifing D1, sem þeir Rawls, Piketty og hinn íslenski lærisveinn þeirra Stefán Ólafsson telji réttláta. Nú komi gáfnaljósið og mælskusnillingurinn Milton Friedman til landsins, haldi fyrirlestur um atvinnufrelsi og selji inn á hann. 500 manns flykkist á fyrirlesturinn og greiði hver um sig 10.000 krónur í aðgangseyri. Nú hefur tekjudreifingin breyst í D2, sem er ójafnari en D1. Friedman er 5 milljónum krónum ríkari og 500 manns hver um sig 10.000 krónum fátækari. Hvar er ranglætið? Var einhver misrétti beittur? Ef til vill gramdist Stefáni, að fleiri sóttu fyrirlestur Friedmans en hans og voru reiðubúnir að greiða hærra verð fyrir, á sama hátt og Salieri gat ekki á heilum sér tekið vegna Mozarts í kvikmyndinni Amadeus. En fæstir hafa samúð með slíku sjónarmiði. Við þökkum flest fyrir snillinga í stað þess að kvarta undan, að þeir skyggi á undirmálsfólk.

Í þessari röksemd gegn kenningu Rawls notar bandaríski heimspekingurinn Robert Nozick dæmi af körfuknattleikskappanum Wilt Chamberlain, og löngu áður hafði landi hans, rithöfundurinn William Buckley, nefnt kylfuknattleiksmanninn Joe DiMaggio í þessu sambandi. Í endursögn sinni á röksemd Nozicks notar Þorsteinn Gylfason stórsöngvarann Garðar Hólm úr skáldsögu Laxness. En aðalatriðið er hið sama í öllum dæmunum: Á frjálsum markaði er tekjudreifing samkvæmt vali. Menn fá til sín í hlutfalli við það, hversu margir velja þá, og þeir láta frá sér í hlutfalli við það, hverja þeir velja sjálfir. Hátekjumaðurinn er valinn af mörgum, lágtekjumaðurinn af fáum.

Rawls og aðrir vinstrisinnar keppast við að skipta ímynduðum kökum í sneiðar inni í bergmálsklefum háskóla. En úti í mannlífinu verður ekki gengið að neinum kökum vísum, nema bakaríin séu í fullum gangi, og það verða þau ekki, nema bakararnir fái umbun verka sinna. Jói Fel hefur efnast á því að eignast marga viðskiptavini, og það gerist ekki af sjálfu sér.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 2. mars 2019.)

Tveir kunnustu hugsuðir nútíma jafnaðarstefnu eru bandaríski heimspekingurinn John Rawls og franski hagfræðingurinn Thomas Piketty. Rawls heldur því fram, að á stofnþingi stjórnmálanna muni skynsamir menn með eigin hag að leiðarljósi, en án vitneskju um eigin stöðu og möguleika síðar meir (svo sem um áskapaða hæfileika sína, stétt eða kyn), setja tvær réttlætisreglur, um jafnt og fullt frelsi allra borgaranna og um jöfnuð lífsgæða, nema því aðeins að tekjumunurinn stuðli að bættum kjörum hinna verst settu. Ég benti fyrir viku á, að með því að undanskilja atvinnufrelsi í fyrri reglunni laumi Rawls eigin sjónarmiðum inn í niðurstöðuna á stofnþinginu og að hin almenna kenning hans sé auk þess ekki um réttlæti, heldur um hyggindi, sem í hag komi. Hún sé varnarleikur gegn verstu kostum, gegn hugsanlegri kúgun og fátækt.

Rawls telur þá tekjudreifingu, sem sprettur upp úr frjálsum markaðsviðskiptum, óréttláta. Hátekjumenn njóti þar til dæmis oft áskapaðra hæfileika sinna. Dreifing slíkra gæða hafi ekki verið eftir verðleikum, heldur tilviljun. Sumir fæðist hraustari, sterkari eða gáfaðri en aðrir. Hetjutenórinn hafi ekki unnið til raddar sinnar, heldur þegið hana frá náttúrunni. Menn geti auk þess aðeins notið þessara hæfileika sinna með öðru fólki, og þess vegna megi þeir ekki hirða allan afrakstur af þeim, heldur verði að deila honum með hæfileikaminna fólki samkvæmt seinni réttlætisreglunni um jöfnuð lífsgæða.

Hér er ég í senn sammála og ósammála Rawls. Hann hefur rétt fyrir sér um, að menn hafa ekki unnið til hæfileika sinna, heldur hlotið þá í vöggugjöf. En eðlilegasta hugmyndin um frelsi er, að menn eigi sjálfa sig, en séu ekki eign annarra, þrælar. Af sjálfseign þeirra leiðir, að þeir eiga hæfileika sína og öðlast þá um leið tilkall til afrakstursins af þeim. Þótt þeir hafi ekki unnið til áskapaðra hæfileika sinna, hafa þeir unnið til afrakstursins af þeim. Erfitt er eða ókleift að gera greinarmun á þeim hluta virðisins, sem er gjöf náttúrunnar, og þeim hluta, sem er framlag einstaklingsins. Hvað er áskapað og hvað áunnið? Menn leggja misjafna rækt við hæfileika sína. Rétta ráðið til þess, að þeir þroski þá, er að leyfa öðrum að njóta þeirra með þeim gegn gjaldi, en þá hljótum við að hafna þeirri forsendu Rawls, að menn eigi ekki sjálfa sig að fullu. Auk þess fæ ég ekki séð, að aðrir hafi á einhvern hátt unnið til hæfileika þeirra, sem fæðast óvenjuhraustir, sterkir eða gáfaðir. Þeir taka ekki frá mannkyni, heldur bæta við.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 23. febrúar 2019.)

Tveir kunnustu hugsuðir jafnaðarstefnu okkar daga eru bandaríski heimspekingurinn John Rawls, sem gaf út Kenningu um réttlæti (A Theory of Justice) árið 1971, og franski hagfræðingurinn Thomas Piketty, sem gaf út Fjármagn á tuttugustu og fyrstu öld (Capital in the Twenty-First Century) árið 2014. Ég lagði það á mig fyrir skömmu vegna verkefnis, sem ég hafði tekið að mér erlendis, að lesa aftur hin hnausþykku verk þeirra. Bók Rawls er 607 blaðsíður og Pikettys 793. Mér fannst í senn fróðlegt og skemmtilegt að endurnýja kynni mín af þessum verkum og tók eftir mörgu, sem farið hafði fram hjá mér áður. Mig langar í nokkrum fróðleiksmolum að deila ýmsum athugasemdum mínum með lesendum.

Rawls og Piketty gera báðir ráð fyrir frjálsum markaði, en hvorugur sættir sig við þá tekjudreifingu, sem sprettur upp úr frjálsum viðskiptum, vegna þess að hún verði ójöfn. Rawls setur fram hugvitsamlega kenningu. Hún er um, hvað skynsamir menn með eigin hag að leiðarljósi, en án vitneskju um eigin stöðu (til dæmis um áskapaða hæfileika sína, stétt eða kyn), muni semja um, eigi þeir að setja réttlátu ríki reglur. Rawls leiðir rök að því, að þeir muni semja um tvær frumreglur. Hin fyrri kveði á um jafnt og fullt frelsi allra borgaranna, en hin seinni á um jöfnuð lífsgæða, þar sem tekjumunur réttlætist af því einu, að tekjur hinna verst settu verði sem mestar. Með öðrum orðum sættir Rawls sig við ójafna tekjudreifingu upp að því marki, að hún verði hinum fátækustu líka í hag.

Fyrri reglan, um jafnt og fullt frelsi allra borgara, tekur til kosningarréttar, málfrelsis, fundafrelsis og trúfrelsis, en ekki til atvinnufrelsis. Rök Rawls fyrir því eru, að nú á dögum sé svo mikið til af efnislegum gæðum, að þau séu mönnum ekki eins mikilvæg og ýmis frelsisréttindi. Þetta má auðvitað gagnrýna, því að hér virðist Rawls vera að lauma eigin sjónarmiðum inn í niðurstöðuna, sem samningamennirnir um framtíðina eiga að komast að. Önnur andmæli blasa líka strax við. Kenning Rawls er í rauninni ekki um réttlæti, heldur um hyggindi, sem í hag koma. Hann telur, að mennirnir á stofnþingi stjórnmála muni frekar hugsa um að verja sig gegn versta kosti en vonast eftir hinum besta. Þess vegna muni þeir reyna að tryggja sem best hag hinna verst settu. Þeir viti ekki nema þeir lendi í þeim hópi sjálfir. Þetta er auðvitað ekki óskynsamleg hugsun, en hún snertir lítt réttlæti, eins og það hefur venjulega verið skilið á Vesturlöndum.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 16. febrúar 2019.)

Á dögunum var málverk í Seðlabankanum af nakinni konu tekið niður að ósk viðkvæms starfsmanns. Mynd í Menntaskólanum á Ísafirði af umdeildum fyrrverandi skólameistara var einnig fjarlægð nýlega að beiðni nemanda. Ég ætla ekki að fella hér dóm um réttmæti þessara ákvarðana, heldur aðeins minna á að brjóstmynd af Brynjólfi Bjarnasyni stendur fyrir framan hátíðarsal Háskóla Íslands.

Brynjólfur var fyrsti og eini formaður Kommúnistaflokks Íslands, sem var stofnaður í nóvember 1930 og hafði byltingu á stefnuskrá sinni, enda var rótin að klofningi kommúnista og jafnaðarmanna á öndverðri tuttugustu öld að kommúnistar voru ekki reiðubúnir að afneita ofbeldi til að ná þeim markmiðum sem hóparnir tveir deildu. Flokkurinn var í Alþjóðasambandi kommúnista, Komintern, en í stefnuskrá þess frá 1920 var kveðið á um að leynilega skyldu skipulagðir hópar sem hrifsað gætu völd ef tækifæri gæfist. Áttu íslenskir kommúnistar vopnabúr og stofnuðu bardagasveit, Varnarlið verkalýðsins, sem þrammaði ósjaldan um götur Reykjavíkur á fjórða áratug og sveiflaði kylfum. Sló iðulega í harða bardaga milli kommúnista og lögreglu á þessum árum, aðallega í vinnudeilum. Flokkurinn þáði fé á laun frá Moskvu og sendi þangað 23 Íslendinga í byltingarþjálfun og þrjá sjálfboðaliða til að berjast í borgarastríðinu á Spáni.

Brynjólfur og aðrir leiðtogar íslenskra kommúnista skiptu ekki um skoðun þótt þeir legðu flokk sinn niður haustið 1938 og stofnuðu ásamt ýmsum vinstrimönnum Sósíalistaflokkinn. Höfðu kommúnistar tögl og hagldir í hinum nýja flokki, eins og kom í ljós eftir árás Stalíns á Finnland í nóvemberlok 1939. Þá voru þeir ófáanlegir til að fordæma árásina og kallaði Brynjólfur mótmæli við henni „Finnagaldur“. Brynjólfur var fulltrúi Sósíalistaflokksins á þingi kommúnistaflokks Ráðstjórnarríkjanna 1952 og lauk ræðu sinni þar á orðunum: „Lifi kommúnistaflokkur Ráðstjórnarríkjanna, ágætur af verkum sínum, þar sem hið undirokaða mannkyn á allt sitt traust. Lifi hinn mikli foringi hans, Stalín.“ Eftir ferð til Kína haustið 1958 dáðist Brynjólfur sérstaklega að því að nú gætu allir satt hungur sitt þar eystra. Þá var að hefjast óskapleg hungursneyð í landinu.

Samkvæmt Svartbók kommúnismans, sem Háskólaútgáfan gaf út 2009, týndu um hundrað milljónir manns lífi af völdum kommúnismans á tuttugustu öld. Ef einhver rök eru til fyrir því að fjarlægja ekki brjóstmyndina af Brynjólfi þá þætti mér fróðlegt að heyra þau.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 9. febrúar 2019.)

Miðvikudaginn 6. febrúar 2019 verður Ragnar Árnason, prófessor í fiskihagfræði, sjötugur. Hann er í röð fremstu fræðimanna Háskóla Íslands og ráðgjafi ríkisstjórna um heim allan á sérsviði sínu.

Af mörgu er að taka, en ég staldra einkum við tvö verk Ragnars. Annað er fræg ritgerð í Canadian Journal of Economics árið 1990, Minimum Information Management in Fisheries. Þar leiðir höfundur rök að því, að ýmsar þær aðferðir, sem stungið hafi verið upp á til að leysa samnýtingarvandann í fiskveiðum, krefjist meiri þekkingar en völ sé á. Hins vegar sé kerfi framseljanlegra aflakvóta tiltölulega einfalt í framkvæmd.

Hitt verkið er tvær rækilegar skýrslur, sem Ragnar átti aðalþáttinn í að semja fyrir Alþjóðabankann og Matvæla- og landbúnaðarstofnun Sameinuðu þjóðanna árin 2009 og 2017, kenndar við Sunken Billions. Þar er bent á, að stórkostlegum verðmætum er kastað á sæ, af því að úthafsveiðar eru víðast stundaðar með of miklum tilkostnaði. Er mat Ragnars, að árleg sóun í sjávarútvegi heims sé á bilinu 51 til 105 milljarðar Bandaríkjadala.

Það er ekki síst ráðgjöf Ragnars að þakka, að í íslenskum sjávarútvegi hefur þróun komið í stað sóunar. En afmælisbarnið hefur skrifað um ýmis önnur efni, þar á meðal snjalla greiningu á jöfnunaráhrifum tekjuskatts, jafnvel þótt flatur sé. Ragnar er líka afburðafyrirlesari, skýr og rökvís. Á næstu dögum verður vinum hans og velunnurum boðið að rita nöfn sín á heillaóskalista í afmælisriti með helstu fræðigreinum hans, sem koma á út næsta vor, og þá heldur Félagsvísindasvið Háskóla Íslands einnig alþjóðlega ráðstefnu honum til heiðurs.

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 2. febrúar 2019.)

Ungur vinstrimaður flutti á dögunum jómfrúræðu á Alþingi. Hafði hann áhyggjur af því að í heiminum væru hinir ríku að verða sífellt ríkari og vitnaði í svokallaða fjalldalareglu bandaríska heimspekingsins Johns Rawls í túlkun Þorsteins Gylfasonar: „Fjöll mega ekki vera hærri né tignari en þarf til þess að dalirnir séu sem blómlegastir og byggilegastir.“ Regla Rawls var með öðrum orðum sú að það þjóðskipulag væri eftirsóknarverðast þar sem hinir verst settu væru sem best settir þegar til langs tíma væri litið.

Þessi ungi maður virðist ekki hafa skilið aðalatriðið í kenningu Rawls. Hann fjölyrti á Alþingi um hversu ofurríkir sumir væru orðnir, svo að taka þyrfti af þeim fé með ofursköttum. En Rawls hafði ekki áhyggjur af hinum ríku, heldur hinum fátæku. Rawls vildi þá og því aðeins jafna kjörin að hinir verst settu yrðu við það sem best settir. Hann spurði: Hvernig vegnaði þeim? Og sannleikurinn er sá að hinum fátæku hefur aldrei vegnað betur. Fátækt er almennt að snarminnka í heiminum. Hinir ríku eru að verða ríkari og hinir fátæku eru að verða ríkari. Dýrkeypt reynsla frá Venesúela sýnir einnig að hinir fátæku verða ekki ríkari við það að hinir ríku verði fátækari.

Þeir, sem hafa aðeins áhyggjur af hinum ríku, eru sekir um eina af höfuðsyndunum sjö, öfund. Það orð er komið af því að af-unna, geta ekki unnt öðrum einhvers. „Það er ekki nóg að mér gangi vel. Öðrum þarf að ganga illa,“ sagði W. Somerset Maugham. Eitt besta dæmið er úr Íslendingasögum. Hrafn Önundarson og Gunnlaugur Ormstunga kepptu um ástir Helgu hinnar fögru. Eftir harðan bardaga hjó Gunnlaugur fótinn af Hrafni, en sá aumur á honum og sótti honum vatn, eftir að Hrafn hafði heitið að gera honum ekki mein. Þegar Gunnlaugur kom með vatnið, lagði Hrafn til hans. „Illa sveikstu mig nú,“ sagði Gunnlaugur. „Satt er það,“ svaraði Hrafn, „en það gekk mér til þess, að ég ann þér ekki faðmlagsins Helgu hinnar fögru.“

(Fróðleiksmoli í Morgunblaðinu 26. janúar 2019.)

Lesa áfram »