Skógarmítill í húð
TBE, MÍTLAHEILABÓLGA
Í fyrra var hjá mér íslensk kona á stofunni sem var fædd og uppalin í Eistlandi, en sem hugði nú mörgum árum síðar, að heimsækja æskuslóðirnar ásamt barninu sínu. Hún heyrði hins vegar frá ættingjum og vinum, að ekki væri vogandi að koma að sumri til í heimsókn nema að vera bólusettur gegn Tick borne encephalitis (TBE), algengri veiruheilabólgu sem þar er landlæg. Sýking sem berst með biti skógarmítla (Ixodes ricinus) sem þar er algengur eins og víða annars staðar í Evrópu. Alvarlegur smitsjúkdómur og algengur á síðustu árum ekki síst í mið-Evrópu og sums staðar í Skandinavíu og sem ég skrifaði fyrst um fyrir 2 árum síðan. Þúsundir slíkra sýkinga verður nú vart á hverju sumri í Evrópu og hundruðir bera þess aldrei bætur og sumir deyja.
Í fyrrasumar þegar ég var sem oftar í heimsókn í Stokkhólmi, var frétt í sænska Dagblaðinu um að fjórða hvert barn sem kæmi á bráðamóttökuna í Huddinge vegna taugaeinkenna, tengdist TBE. Foreldrar voru því hvattir til að láta bólusetja börnin sín gegn veirunni. Heilbrigðisyfirvöld treystu á fyrirhyggju einstaklingsins og fjárráð hvað forvarnir og bólusetningar gegn þessum vágesti viðkom og sem ekki er hægt að útrýma með hjarðónæmi mannfólksins. Komið var upp bráðabirgðaaðstöðu til bólusetninga í stórmörkuðum til að auka aðgang almennings sem best að bólusetningunum. Félitlum og saklausum Íslendingum samt til lítils gagns sem eru á faraldsfæti eða brottfluttir, og sem oftast hafa getað treyst á sem næst ókeypis bólusetningar hér á landi.
Skógarmítill (Ixodes ricinus)
Þannig reynist sannleikurinn stundum eins og í vísindaskáldsögu eða skulum við heldur segja hryllingssögu. Þegar eitt lítið skordýrabit getur haft slíkar afleiðingar í för með sér. Í nágranalöndunum leynast þannig hættulegir smitsjúkdómar sem allt of margir vita ekkert um, en sem á ákveðnum svæðum má jafnvel kalla faraldra eða plágur. Miðað við umfangið og afleiðingarnar fyndist manni reyndar að bjóða ætti upp á ókeypis bólusetningar gegn TBE og spara þannig þjóðfélaginu mikinn heilbrigðiskostnað síðar og örorku margra sem af smitunum getur leitt.
Skógarmítilinn er náskildur lundarlúsinni okkar illskeyttu. Aðeins er farið að bera á skógarmítlum hér á landi og líklegt að þeim eigi eftir að fjölga með tímanum, ekki síst þar sem þeir geta auðveldlega borist með farfuglum til landsins. Skógarmítillar eru annars algengir víða um heim, en ólíkt er hvaða smitefni þeir geta borið með sér eftir heimsálfunum. Skógarmítlarnir lifa aðallega í hávöxnu grasi og í skó- og kjarrlendi, þar sem þeir bíða færis að geta bitið dýr með heitt blóð, ekki síst nagdýr og elgi sem bera bera síðan með sér mítlana, jafnvel hunda og ketti. Eins fólk á göngu úti í nátttúrunni eða sem umgengst dýrin á einhvern hátt. Hlýnandi veðri og meiri raka er oft kennt um aukna útbreiðslu á mítlunum í seinni tíð en bitin eru algengari seinni part sumars, þegar hitinn er hvað mestur og mítlarnir verða blóðþyrstir.
Tilfelli TBE síðustu ár kringum Stokkhólm, mynd frá sænska sóttvarnarlæknisembættinu (SLL). Til viðbótar bættust tæplega 288 tilfelli við sumarið 2012 í Svíþjóð allri og er aukningin 60% miðað við skráð tilfelli 2010.
Mítlaheilabólgan TBE, er af völdum svokallaðs flavivirus og sem er náskyldur hinni illræmdu Gulusótt (Yellow fever) og skógarmítlar bera með sér í munnvatninu. Talið er að um 3000 tilfelli af TBE komi upp árlega í Evrópu allri utan Rússlands þar sem tilfellin eru mun algengari. Síðastliðin ár hafa nokkur hundruð tilfella greinst í Svíþjóð á hverju sumri, flest á Stokkhólmssvæðinu eins og meðfylgjandi mynd frá sænska sóttvarnarlæknisembættinu (SLL) í fyrra ber með sér. Tilfellin eru mun algengari en t.d. alvarleg tilfelli af völdum mislinga og sem mikið hefur verið rætt um í Evrópu, tengt mikilvægi ókeypis bólusettningar til sem flestra, til að ná hjarðónæminu (herd immunity) sem bestu og líkja má við eldvegg. Mikilvægur veggur þegar virusar smitast auðveldlega á milli manna, en ekki frá bjöllum í menn.
Ekkert er þó síður mikilvægt að huga að bólusetningu gegn TBE ef maður hugar að ferðalögum á þær slóðir sem skógarmítilinn er algengur og TBE landlægur, eins og áður sagði. Engin virk lyfjameðferð er til gegn TBE smiti. Í fyrstu er um inflúensulík einkenni að ræða eftir að hafa tekið smit TBE veirunnar, 1-2 vikum eftir bit mítils, oft með háum hita, sárum höfuðverk og miklum beinverkjum. Jafnvel krömpum og þar sem heilabólgueinkennin geta leitt til dauða í allt að 2% tilvika. Í allt að 30% tilfella verða hins vegar um langvinn einkenni að ræða með mikilli þreytu, minnistruflunum og jafnvel lömunum. Þótt stofninn á Norðurlöndum valdi síður mjög alvarlegustu einkennunum í bráðafasanum en sá sem fyrirfinnst víða í Austurlöndum fjær, að þá eru langvinnu einkennin þeimur algengari.
Bóluefnið sem hefur verið notað á Norðurlöndum til að verjast TBE er FSME-IMMUN vaccine (FSME-IMMUN junior fyrir börn) og samanstendur af þremur bólusetningum, en strax eftir tvær bólusetningar er komin yfir 90% vörn. Mælt er með bólusetningu 2-3 vikum fyrir brottför á svæði þar sem hætta er á smiti og annarri bólusetningu þá rétt fyrir brottför. Þriðju sprautuna síðan 6-12 mánuðum síðar. Hver sprauta kostar um 10 þúsund krónur svo kostnaður fyrir hvern og einn er umtalsverður. Síðan er mælt með einni endurbólusetningu á 3-5 ára fresti, sérstaklega hjá þeim sem eldri eru (>60 ára). Ekki er talin ástæða að bólusetju börn undir eins árs aldri.
Tilfelli LYME sjúkdómsins í Noregi eftir svæðum 2006-2010
LYME SJÚKDÓMURINN
En til að gera málið enn flóknara að þá er líka um annan smitvald að ræða sem berst með biti skógarmítlanna og sem er algengari þótt hann sé ekki eins alvarlegur. Bakteríusýking sem einnig getur valdið síðkominni heilabólgu auk langvinnrar liðagigtar (Lyme disease). Lúmskur smit- og gigtsjúkdómur sem sífellt er að verða algengari í hinum vestræna heimi. Á Norðurlöndunum greinast á annað þúsund tilfella á ári og 2011 greindust 24.000 ný tilfelli í Bandaríkjunum einum.
Borrelíósa (Borrelia burgdorferi) er bakterían sem þarna er sökudólgurinn. Hún veldur fyrst húðsýkingu, en síðar, jafnvel mörgum vikum, langvinnri heila- og taugabólgu með síþreytueinkennum og höfuðverkjum. Húðsýkingin er oft auðþekkt á rauðum hringlaga þrota í húðinni þar sem svo annar hringur myndast utan um, svokallaður flökkuroði (erythema migrans) eða „Bull´s eye“. Síðar getur Borrelíósan valdið alvarlegum síðkomnum bandvefs- og taugasjúkdóm með því að trufla sjálfsofnæmiskerfið, en „Lyme liðagigtin“ var fyrst skilgreind í tengslum við þessa sýkingu fyrir aðeins nokkrum áratugum síðan (1976).
Bara í Noregi er áætlað að milli 2-3000 smitist og þar af um 10% alvarlega og eigi á hættu að bera með sér Lyme sjúkdóminn. Sjúkdómur sem hugsanlega getur orðið líka landlægur á Íslandi í framtíðinni, enda borrelíósa greinst hér á landi á síðustu árum. Lyme sjúkdómurinn hefur hins vegar greinst hjá yfir 100 Íslendingum sem nær allir hafa smitast erlendis upphaflega. Sýkingu af völdum borrelíósa bakteríunnar er miklilvægt að bregðast tímalega við með sýklalyfjagjöf og sem fyrst ef húðsýkingar verður vart. En íbúar svæðanna sem í hlut eiga treysta hins vegar í vaxandi mæli á bólusetningu í framtíðinni, á svipaða hátt og gegn TBE. Þannig mætti líka komast hjá óþarfa sýklalyfjnotkun því oft eru gefin sýklalyf af minnsta tilefni ef grunur vaknar um húðsýkingar tengt allskonar skordýrabitum á sumrin.
Flökkuroði (erythema migrans) eða „Bull´s eye“ vegna Borellíósu sýkingar
Fæst blóðbit skógarmítla leiða þó til sýkinga, TBE eða Borrelíósis, (<1% mítlanna sýktir, misjafnt eftir svæðum) og töluverðan tíma getur tekið fyrir meinvaldana að komist frá munni mítilsins í blóðrás. Mítillinn fær samt oft góðan tíma í friði því hann deyfir húðina meðan hann grefur sig inn til að ná til blóðæðar. Best er því að leita af sér allan grun og leita mítla með því að skoða vel húðina, ekki síst á börnum og ef viðkomandi hefur verið úti í náttúrunni, í háu grasi eða kjarri.
Hálf-inngrafna mítla er óalgengt að sjá á læknamóttökum hér á landi hjá ferðafólki, svipað og sjá má á efstu myndinni. Helst þarf ákveðnar tengur til að klemma ofan við munn mítilsins um leið og hann er dreginn út, til að koma í veg fyrir að munninnihald hans spýtist í bitsárið og valdi frekari sýkingu og eitrun. Svipaðar aðferðir og þegar fjarlægja þarf Lundalúsina og sem er jafnvel talin geta borið með sér borrelíósu. Reyndar er gamalt húsráð að bera feiti yfir lúsina svo henni liggi við köfnun og sleppir hún þá oft takinu.
(Víða erlendis var áður hægt að fá bólusetningu gegn Borrelíósu (Lyme sjúkdómnum) undir heitinu (LYMErix) en það bóluefni er nú víða í afskráningu vegna lélegrar virkni og hugsanlegra aukaverkana.)
ROCKY MOUNTAIN SPOTTED FEVER (Klettafjallasóttsýki)
Rickettsia helvetica er síðan önnur baktería sem nú (sumar 2013) hefur fundist í allt að 10 prósent skógarmítla í Svíþjóð og sem getur líka valdið eins og TBE og Borrelia heila- og taugabólgu. Náskild bakería, Rickettsia rickettsii, og sem veldur líka alvarlegum smitsjúkdóm með liðagigt og sérstökum útbrotum sem kalaður er, Rocky Mountain Spotted Fever. Einkennin geta m.a. verið skyndileg úttauga- og andlitslömun eða heyrnleysi, jafnvel án annrra. Hugsanlega líka nú hér á landi og þar sem skógarmítillinn er farinn að dreifa sér. Einkennin ætti því að meðhöndla strax með ákveðnum sýklalyfjum (tetracýklín) og mæla síðan mótefni fyrir veirunni í blóði sem fyrst.
Skógarmítill breiðist um Ísland, http://www.feykir.is/archives/38231
http://www.cdc.gov/lyme/index.html
http://www.expressen.se/nyheter/ny-fastingbakterie-kan-gora-dig-dov/
http://www.cdc.gov/rmsf/
Frétt í norska Dagbladet um Borrelíosu og TBE, http://www.dagbladet.no/2012/06/01/nyheter/flatt/flattsykdom/borrelia/tbe/21883219/
NEO, enn ein bakterían sem smitast með skógarmítlum, frétt í sænska Aftonbladet, http://www.aftonbladet.se/nyheter/article15070895.ab
Vilhjálmur Ari Arason
