Flestir líta á gott fæði fyrst og fremst út frá næringargildi og ferskleika. Það væri svo sem í lagi ef passað væri líka upp á fjölbreytileikann. Vítamín og alls konar lífræn bætiefni í grænmeti, ávöxtum og jurtum, sem líkaminn þarf til daglegrar viðgerða og enduruppbyggingar, í samspili við ónæmiskerfið. Eins gegn árásum óæskilegra örveira og mengunarefna sem við vitum ekki alltaf hvaðan eru upprunnin. Við getum að vissu leyti reyst okkar eigin eldveggi í nánari tengslum við næringuna og umhverfið.

Við þurfum að hafa áhyggjur af ýmsum tilbúnum efnum og sem við sjálf framleiðum í iðnaði, en sem safnast geta fyrir í okkur og umhverfinu. T.d. þrávirk lífræn efni eins og  PFC (PFSA) efnin og hormónalíku plastefnin (hormónahermar). Eins allskonar rykefni og örefnin (nano products) sem eru svo lítil að þau ná að smygla sér inn í frumurnar eins og Trójuhestar. Sama á við um skordýraeitur, sýklalyf, rotvarnarefni og ýmsa vaxtarhvetjandi hormóna í matvælum. Efni sem berast m.a. í okkur með kjöti, af  misvel þekktum uppruna erlendis frá. Þriðjungur krabbameina er auk þess talin tengjast slæmu fæðuvali eingöngu, of miklum hvítri sykri og fitu.

Uppsöfnun á ýmsum þrávirkum lífrænum efnum í náttúrunni er stöðugt að aukast. PFC (PFSA) efnin hafa verið til umræðu sl tvo áratugi. Þau eru mikið notuð innan á skyndibitapakkningar allskonar og sem teflonhúð á eldhúsáhöldum vegna vatns- og fitufælinna eiginleika. Efni sem líklega geta bælt ónæmiskerfi barna og okkar sjálfra. Eins er um að ræða öll hormónalíku plastefnin (þalöt) sem líkt geta eftir hormónum í verkun (hormónahermar). Efni sem notuð eru sem mýkingarefni í allskonar leikföngum, plastumbúðum og áhöldum tengt matargerð, en borist geta auðveldlega í okkur gegnum húð, mat og drykk. Efni sem m.a. draga úr frjósemi dýra og manna, og flýtir kynþroska unglingsstúlkna. Verst hvað öll þessi þrávirku efni eru mörg og að þeim skuli alltaf vera að fjölga.

Fæði sem í daglegu tali hefur verið kallað erlendis „functional food“ inniheldur hins vegar meira af allskonar lífrænum efnum til verndar. Efni sem virka gegn oxun og þránun próteina í frumunum okkar og á erfðaefninu sem öllu stjórnar. Oxunin er nefnilega stöðugt að verki og óumflýjanleg, ekkert ólíkt og þegar fita þránar og járn ryðgar. Eins á heildrænt fæði að tryggja hagstæðari gerla fyrir flóruna okkar sem hafa skaddast einhverja hluta vegna, eins og t.d. við sýklalyfjainntöku. Gerla sem hægt er að taka inn sem „probiotics“ í stöðluðu magni. Allt til að bæta það sem á vantar í fæðunni okkar.

Ljósefni sem ég vil svo kalla (phytochemicals), eru sérstök náttúruefni úr jurtaríkinu og sem ekki eru skilgreind sem vítamín eða næringarefni til brennslu eða próteinuppbyggingar, en jafn mikilvæg fyrir okkur á allt annan hátt. Efni sem gefa jurtum sína einstöku eiginleika, tengt lit og lykt. Fyrir utan oft afoxandi eiginleika eru þau talin hafa hvert um sig sína sérstöku eiginleika m.a. til verndar skemmdum á erfðaefninu.

Vítamín, önnur afoxunarefni, steinefni og flóknir efnaferlar með ljósefnunum vernda okkur þannig gegn oxun, hrörnun og öldrun. Þegar alvarleg veikindi herja eða við höfum borðað skemmdan mat. T.d. brenndan/grillaðan og sem eykur þá myndun frírra stakeinda (radíkala) og oxun frumna. Sambærilegt og þegar járn ryðgar.

Íslensku tómatarnir eru hlaðnir æskilegum ljósefnum. Eins mætti telja gullinrót (curcumin öðru nafni turmeric), chilli pipar, engiferrót, hvítlauk, sojabaunir, brokkolí, jafnvel kál, vínber, hunang, grænt te og kaffi. Listinn er í raun miklu lengri. Einna mest vitum við um áhrif gullinrótarinnar. Hugsanlega sem vernd gegn elliglöpum og Alzheimer´s sjúkdómnum. Jafnvel sem hluta krabbameinsmeðferðar og þegar hvað mikilvægast er að byggja hratt upp, það sem rifið hefur verið niður.

Ljósefnin í breiðari skilningi gætu þannig verið svarið til að styrkja ónæmiskerfið sem mest gegn sýkingum, hrörnun, krabbameinum og ófrjósemi.  Gegn þá Trjóuhestunum nútímans að einhverju leiti, ásamt auðvitað almennt heilbrigðum lífstíl. (Styttri útgáfa af greininni var upphaflega birt í helgarblaði DV, 22.11.2013 og á blogginu mínu)

 https://blog.dv.is/…/brunavarnir-okkar-og-ljosefnin-godu/  https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/09/15/grindhvalir-og-haettuleg-spilliefni/

Um árið var mikið talað um að styrkja “brothættar byggðir” til að tryggja að land héldist í byggð. Í því fellst mikil menningarleg verðmæti og þar sem saga okkar allra á oft rætur. Þrátt fyrir miklu meiri umferð tengt ferðamönnum og þungaflutningum gegnum héruð, hefur víða hallað stöðugt undan fæti og þótt íbúar geri sitt besta til atvinnusköpunar og í frumkvöðlastarfi í heimabyggð. Öryggisleysi tengt skertri heilbrigðisþjónustu og möguleikanum á öruggum sjúkraflutningum er víða mjög ábótavant og sem samfélagsumræða þessa daganna ber með sér. Skertar flugsamgöngur og lélegir eða jafnvel stórskemmdir vegir lýsa augljósu hættuástandi, ekki síst þegar mest á reynir í lífi okkar og við þurfum hjálp til að komast í öruggt var t.d. vegna bráðra veikinda eða slysa.

Víða um landið er sjúkrahúsþjónusta ekki lengur til staðar og sem kallar á enn fleiri sjúkraflutninga landshorna á milli, ekki síst til Reykjavíkur og nágrennis. Einn sjúkraflutningur af Ströndum getur hiklaust t.d. tekið 8 klst. 250 km hvor leið frá og til Hólmavíkur. Ekkert sjúkraflug er í boði og flugvöllurinn löngu ónýtur. Vegirnir síðan eins og þeir eru og sem takmarkar öruggan akstur, sérstaklega forgangsakstur.

Stundum þarf að fara lengri leið -Suður-Strandaveg- og síðan yfir Holtavörðuheiði og sem lengir þá leiðina suður um 80 km. Þá leið fara þungaflutningarnir í dag frá Ísafirði og Suðurfjörðum Vestfjarða vegna stórskemmdra vega á Vesturlandi og aðeins tímaspursmál hvenær sá vegur eyðileggst einnig. Stundum þarf  að fara í slysaútkall inn í Djúp enda Ísafjörður í 250 km. fjarlægð frá Hólmavík. Eins stundum norður í Árneshrepp, 100 km frá Hólmavík, ekki ósjaldan tengt ferðafólki. Reyndar er sjúkraflugvöllur á Gjögri. Samkvæmt almannavá er eins viðbragð frá Hólmavík í Reykhólahrepp ásamt með Búðardal og um alla Austur-Barðastrandasýslu. Aðeins einn sjúkrabíll í héraðinu öllu og einn læknir, en enginn hjúkrunarfræðingur. Sjúkrahúsið sem áður var starfrækt á Hólmavík er í dag aðeins öldrunarstofnun og þar sem ekki er lengur hægt að leggja inn sjúklinga, jafnvel yfir blánóttina.

Þegar ég byrjaði læknisstörf á Hólmavík í afleysingum fyrir rúmum aldarfjórðungi var íbúatalan áþekk og hún er í dag, en umferðin hins vegar nú margföld um héraðið og þungaflutningar með fisk suður sömuleiðis. Fyrstu árin var starfrækt sjúkrahúsaþjónusta og eins var föst viðvera hjúkrunarfræðings og jafnvel meinatæknis. Þjónusta í almennri móttöku á heilsugælustöðunni hefur þó alla tíð verið stöðug og eins föst viðvera sjúkraliða. Sjúkraflugvöllur var nothæfur allra fyrstu árin mín á Hólmavík. Þyrlur Landhelgisgæslunnar, 2-3, vissulega en til staðar og þegar veður og aðstæður/ísing leyfa. Þær hafa oft bjargað miklu. Sjúkraflutningar með sjúkrabílnum suður hafa hins vegar verið vel yfir 100 á ári – allt að þriðja hvern dag. Þá enginn sjúkrabíll í héraði á meðan og stundum enginn læknir – í allt að 6-8 tíma (reyndar stundum reynt að fá sjúkrabíl á móti sunnan frá). Ekki má heldur gleyma mikilvægu hlutverki björgunarsveitarinnar Dagrenningar á Hólmavík og Bjargar á Drangsnesi.

Hvers eiga brothættar byggðir eins og Strandir að gjalda og þegar nú jafnvel eina flutningsleiðin með sjúklinga suður er um sundurbrotna vegi og sem er þungaflutningum og lélegu viðhaldi fyrst og fremst um að kenna? Hvað má síðan ganga langt í að skera niður sjálfa heilbrigðisþjónustuna og þegar jafnvel líf okkar er í veði?

Undanfarin misseri hefur verið mikið fjallað um þá ógn sem samfélaginu öllu stafar af vaxandi sýklalyfjaónæmi helstu sýkingavalda mannsins og sem oft eru sameiginlegar bakteríur í flóru manna og dýra (svokallaðar súnur). Colibakteríur og klasakokkar eru nærtækastar. Vandamálið er víða úti í heimi orðið ískyggilegt og víða orðið erfitt og kostnaðarsamt að meðhöndla venjulegar sýkingar eins og t.d. þvagfærasýkingar og sárasýkingar sem þessar hættulegu flórubakteríur geta valdið. Sett hefur verið í gang mikil og kostnaðarsöm áætlun hjá embætti sóttvarna- og landlæknis vegna þessarar lýðheilsuógnar næstu 5 árin (kostnaðaráætlun samtals um 1.7 milljarður króna). Markmiðið er að fylgjast náið með þróuninni og hvetja um leið til skynsamlegrar sýklalyfjanotkunar meðal manna og dýra. Eins með tilliti til hreinlætis og alm. nánara eftirliti með landbúnaðarvörum. Hvetja til góðra hreinlætisvenja tengt erlendum ferðamönnum (þar með talið WC hreinlæti og aðgát varðandi ófullnægjandi fráveita skolps). Sama á við með ráðleggingar fyrir Íslendinga sem dvalist hafa í löndum þar sem sýklalyfjaónæmar sýkingar eru landlægar. Veruleg áhætta er að þeir geti borið með sér heim sýklalyfjaónæmar colibakteríur. Sú ógn sem sýklalyfjaónæmi veldur í dag var til umfjöllunar á nýlegum Læknadögum í Hörpu einn formiðdaginn. Þar kom fram að áætlað er að heildarkostnaður vegna sýklalyfjaónæmis næsta áratuginn í flestum löndum fari vel yfir kostnað vegna krabbameinsmeðferða og fleiri dauðsföll megi þá rekja til slíkra sýkinga en vegna krabbameina. Áætlað er í dag að allt að 5 milljónir sjúklinga deyi árlega vegna ófullnægjandi sýklalyfjameðferðar tengt sýklalyfjaónæmi. Fleiri en dóu t.d. í heimsfarldri Covid19. Því er til mikils að vinna.

Íslendingar hafa áður kynnst faraldri sýklalyfjaónæmra pneumokokka sem eru algengustu bakteríurnar sem valda hættulegum öndunarfærasýkingum og jafnvel blóðeitrunum. Slíkur fjölónæmur stofn var landlægur hér á landi um aldarmótin síðustu, sennilega upprunin frá Spáni og mikið átak gert til að sporna gegn dreifingu þessara sýkla meðal barna sérsstaklega. Stærsti áhættuþátturinn á að fá þessar bakteríur voru nýlegir sýklalyfjakúrar (antimicrobial pressure og selection á flórunni okkar). Síðar komu bóluefnin okkur til hjálpar og flest börn fá í dag ungbarnabólusetningunum. Eins var mikil hvatning að draga úr ónauðsynlegri sýklalyfjanotkun. Sýklalyfjakúrar geta stokkað upp í flórunni okkar og greiða þá um leið aðstæður fyrir sýklalyfjaónæma stofnum að dafna. Taka sér þannig bólfestu ef hún er á annað borð í umhverfinu, t.d. matvælum með snertismiti. Þetta á sérstklega við um þarmabakteríurnar- colibakteríurnar. Þær sem eru fyrir (okkar flóra) verja okkur þannig á vissan hátt gegn nýrri flóru. Nýir óþekktir stofnar valda einning oft meiri ursla eins og við þekkjum tengt svokölluðum ferðamannaniðurgangi. Varðandi sýklalyfjaónæmið að þá erum við hins vegar að tala oft um erfiðar tilfallandi sýkingar löngu seinna. Eins geta genabútar frá þessum sýklalyfjaónæmu stofnum fluttst til annarra colibakteria og sem þá verða líka sýklalyfjaþolnar (horizonal gene transfer). Afskaplega erfitt getur verið að losna við þessar bakteríur alveg úr líkamanum/görninni ef þær á annað borð berast þangað og þar sem þær geta legið í dvala, mánuðum og árum saman og þótt góða flóran okkar nái að dafna aftur að mestu leiti.

Sömu grunnlögmál gilda með dreifingu flestra sýklalyfjaþolinni baktería og ef þær hafa á annað borð hafa myndast með genabreytiningum einhversstaðar í heiminum. Mest þar sem sýklalyfjanotkuni er mest. Ekki er séð fram á að ný sýklalyf komi á markað sem breytt getur stöðunni ferkar en sl. áratugi. Sl. ár hefur sýklalyfjaónæmum colibakteríum fjölgað mjög, ár frá ári víðast hvar. Líkur eru á að vandinn sé að hluta til a.m.k. tilkominn hér á landi vegna innflutnings á erlendum landbúnaðarvörum, einkum kjöti, en líka grænmeti og þar sem jarðvegur er víða sýktur af þessum ónæmu colibakteríum. Uppsprettuna má að öllum líkindum f.o.f. rekja til landbúnaðar þar sem sýklalyf hafa verið mikið notuð til dýraeldis gegnum tíðina. Óhjákvæmilega smitast þessar sýklalyfjaþolnu coligerlar alltaf eitthvað í sláturkjöt þegar dýrinu er slátrað og jafnvel þótt hreinlætis sé vel gætt við slátrun. Sumir áætla að allt að helmingur sláturkjöts innihaldi eitthvað af súnubakteríum og þá einkum colibakteríum. Þessar bakteríur lifa vel flutninga landa á milli og jafnvel þótt frosið sé. Óhjákvæmilega smitast þessar bakteríur síðan alltaf eitthvað í nærliggjandi kjötvörur, í flutningi og í verslunum. Síðan á hendur okkar og barna t.d. í eldhúsinu heima eða jafnvel úr margnota innkaupapokanum vegna lekra umbúða gegnum tíðina. Hingað til hafa upprunavottorð og eftirlit hjá MAST því miður einskorðast að mestu við matareitrunarbakteríur (kamphylobakter og salmonellu) og sem líka geta verið fjölónæmar fyrir sýklalyfjum.

Þar sem flestar colibakteriur eru ekki matareitrunarbakteríur valda þær oftast ekki sýkingum byrjun eins og áður sagði nema þá etv. tímabundnum ferðamannaniðurgangi og ef colibakteríurnar eru mjög ólíkar okkar eigin. Þær blandast flórunni okkar í görnum. Liggja jafnvel þöglar ásamt öðrum colibakteríum mánuðum og jafnvel árum saman. Einn góðan veðurdag geta þær náð sér á strik og eru þá oft valdandi að algengum þvagfæra eða iðrasýkingum hverskonar. ESBL – (extended spectrum beta-lactamase) er þannig fjölónæm colibakteria, þ.e. ónæm fyrir a.m.k. þremur sýklalyfjaflokkum, sem stöðugt er á uppleið í íslensku samfélagi og veldur miklum aukakostnaði. M.a. endurteknum, erfiðum og dýrum sýklalyfjameðferðum (í allt að 10% blóðsýkinga á Íslandi í dag og sem var mjög sjaldgæfar fyrir áratug). Enn sem komið er hafa ESBL bakteríur lítið smitast í íslensk sláturdýr sem betur fer samkvæmt úttekt MAST 2024 eða um 1.4% (væntanlega frá mönnum eða með fóðri). Stundum geta þessar bakteríur verið nær alónæmar, t.d. svokallaðar CPO colibakteríur/ ESBL-CARBA (carbapenemase producing organisms). Slíkar sýkingar eru jafnvel orðnar þær algengustu í erfiðum blóðsýkingum manna í sumum löndum og sem rekja má upphaflega til landbúnaðar í viðkomandi landi. Sýklalyfjaónæmi fyrir hinum ýmsu einstaka sýklalyfjaflokki er annað vaxandi vandamál og sem tengist sennilega meira okkar eigin sýklalyfjanotkun almennt séð.

Enginn veit hvað átt hefur fyrr en misst hefur. Íslendingar hafa verið það lánsamir að hafa getað notað mjög lítið af sýklalyfjum í landbúnaði alla tíð og meðal þess sem nú best gerist í heiminum. Veðurfar, hreint vatna og önnur skilyrði hafa gefið þessi skilyrði auk þess að við höfum ekki notað sýklalyf til að auka sláturþyngd dýra sem víða er gert erlendis (oft í fóður). Það er því virkilega dapurlegt til þess að hugsa að við flytjum nú inn þetta vandamáli nánast tilbúið og óheft bakdyraleiðina til landsins  með innflutningi á oft vafasömum erlendum landbúnaðarvörum. A.m.k. án nægjanlegs eftirlits á landamærunum. Þannig í bakgarðana okkar að lokum, garnirnar, og þar sem þessar sýklalyfjaónæmu colibakteríur fá að blómstra og bíða síns tækifæris að valda sýkingum. Samlíkingin er stundum góð við lúpínufaraldurinn um land allt eftir að hafa fengið að berast í skrautgarðana okkar í byrjun, fyrst í þéttbýlinu. Vissulega er lúpínan sem slík ekki „ónæm“ fyrir sýklalyfjum, en samsvörunin er hvernig húr getur rutt öðrum flórugróðri úr vegi. Miklu hættulegra er auðvitað þegar um er að ræða okkar eigin nærflóru. Klasakokkar, MÓSAR geta líka smitast með hráu kjöti og mörg dæmi eru um, m.a. með erlendu svínakjöri. Sú klasakokkabaktería fær stundum kjölfestu í nefinu okkar. Sárasýkingar af þeirra völdum getur verið mjög alvarleg og stunum illmeðhöndlanlegar. Að láta sér síðan detta í hug byggja risa kjötvinnslu inn í miðri íbúðabyggð er óskiljanleg ákvörun skipulagsyfirvalda. Mengunarþættir geta verið mýmargir í nærumhverfinu fyrir utan sálræna heilsuspillingu og vöntunar á fallegu umhverfi og sólarbirtu sem umræðan hefur að mestu snúist um.

Vonandi verður í náinni framtíð miklu meira eftirlit á íslensku landamærunum gagnvart þessum innflutningi á dýra-manna súnum með matvælum. Samtök verslunar og þjónustu hefur samt haft hvað minnstar áhyggjur af þessari lýðheilsuógn sem engu að síður beinist nú að okkur eins og flestum þjóðum. Sérfræðingar sem best þekkja til telja að eigi að verjast eins og hverri annarri náttúruvá. Umræðan hefur varla komist að heldur hjá t.d. RÚV ohf. og sem hefur mestar tekjur af auglýsingum frá samtökum verslunarinnar. Endurtekið þannig blásið á eina mestu lýðheilsuvá samtímans að mati flestra alþjóðlegra heilbrigðisstofna og látið markaðslögmálin ein ráða för. Lítil pólitísk mótstaða var eins t.d. þegar EFTA löggjöfin/dómstólinn var látin ráða á Íslandi 2017 samkvæmt ESB ákvörðunum og venjum. Sameiginlegur markaður landa á milli í Evrópu, án hafta, og í engu litið til sérstöðu Íslands og sem átti svo mikið að verja. vegna legu sinnar og góðs íslensks landbúnaðar. Að fá að halda íslensku nærflórunni sem mest í friði.

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2024/02/24/vaxandi-syklalyfjaonaemi-bakteria-i-sameiginlegri-floru-manna-og-slaturdyra-a-islandi/

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2023/03/11/thu-uppsker-eins-og-thu-sair/

Við segjum stundum börnum ævintýri og hvernig konungssonurinn leystist úr álögum þegar prinsessan kyssti dauða svaninn í sögunni um Dimmalimm. Ekki það að í dag væru sennilega aldrei skrifuð ævintýri eins og Muggur gerði þegar hann skrifaði eitt frægasta ævintýri nokkurs Íslendings, Dimmalimm (1921). Sagan segir að hann hafi hugsað sér svaninn sem tákngerving íslensku þjóðarinnar sem var undir álögum Dana og kossinn hafi verið sjálfstæðisbarátta okkar Íslendinga og sigur til fullveldis, þótt opinbera sagan hafi átt sér einfaldari skýringar enda Muggur búsettur í Danmörku. Enginn myndi heldur þora að kissa dauðan fugl í dag af hræðslu við að smitast af fuglaflensu.

H3N2 stofninn (vetrarinflúensan sem nú er í gangi) er mjög smitnæmur sjúkdómur milli manna, og inflúensan almennt eins meðal anarra dýra. Erfitt er að fullyrða um smitmöguleika milli þessara lífvera sín á milli. Frá mönnum í dýr eða öfugt, frá t.d. fuglum og köttum í menn. Oft þarf aðeins litla genabreytingu/stökkbreytingu (antigen drift or shift) svo það verði. Oftast er manneskjan lokahlekkurinn meðal spendýra. Svínainflúensan 2009 (N1H1 – sami grunnstofn og olli spænskuveikinni 2018) er talin mögulega  kominn frá svínum – áður etv. frá fuglum og í svínin. Út braust heimsfaraldur þannig þegar svínainflúensustofninn hafði undirgengist „antigen drift“ og fór þá að vera mjög smitnæmur milli manna. Nýir stofnar geta eins alltaf komið upp og sagan sannar.

Fuglaflensustofninn nú er að stofni H5N5 og sem ekki hefur greinst í köttum áður í heiminum, fyrr en nú á Íslandi fyrir jól og aftur nú nýlega. Sá stofn hefur heldur enn sem komið er ekki orðið smitnæmur milli manna. Það gæti gerst með meiri breytinu antingen shift- þ.e. stökkbreytingu væntanlega -eða með samblandi erfðaefnis veira sem sýkt hefur einstakling á sama tíma, þ.e. vetrarflensunni (H3N2) og fuglaflensusmiti (H5N5)
Fólk getur orðið mjög alvarlega veikt ef smitast beint frá fugli eða ketti sem er alltaf möguleiki þótt ólíklegt sé að það smit dreifist milli manna í byrjun. Dánarhlutfall er þá allt að 50%!

Nú bíðum við eftir endanlegri stofngreiningu á inflúensunni sem drepur gæsirnar í Vatnsmýrinni – Væntanlega H5N5 og hefur fyrir verið að greinast hér á landi einkum í gæsum og álftum í vetur og því vonandi sami stofninn. Sá stofn er hinsvegar einnig farinn að smita ketti hér á landi sem er einstakt á heimsvísu og því mögulegt að fari að styttast í mannainflúensu og þar með nýjum heimsfarldri (ólíkt verður samt að teljast að það gerist á litla Íslandi, en maður veit ekki!) Og eins og áður sagði hefur H5N5 stofninn ekki greinst í köttum annar staðar í heiminum, sem nánr tiltekið er með mótefnavakan N5 og sem er mjög sérstakt.

Ráðlegg því fólki sem er með veikan kött á heimilinu og sem haft hefur áður frjálsa útigöngu, en sem fær síðan ILI (inflúenslík einkenni) að það láti taka PCR póf (svipað og gert var í Covid19 faraldrinum). Svar gæti verið komið degi síðar. Eins er auðvitað skynsamlegar að hefta frjálsa útigöngu katta tímabundið strax eins og reyndar yfirvöld mæla með í dag.

https://www.cdc.gov/flu-in-animals/index.html

Fuglaflensur og uppruni kjötsins

Fáfræði almennings þegar kemur að vitneskju um rétta lyfjanotkun er mikil hér á landi og krafan á bráðalausnir er meiri en í nágranalöndunum. Skortur á heilsugæsluþjónustu á daginn, en áhersla á skyndiþjónustu og lausnir í apótekunum á kvöldin ræður þar miklu um. Allskyns kúrar þrífast sem og pýramídasölukerfi þar sem maður er settur á mann og sem skýrir ágengnina í sölumennskunni. Sem oft eru í besta falli peningaplokk, en í versta falli hættulegt kukl. Skrifað grein fyrir áratug um sölu lausasölulyfja apótekanna og þar sem allt stendur við það sama í dag.   https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2014/01/24/virusar-i-apotekinu/   Mitt doktorsnám var gæðaþróunarverkefni í skynsamlegri notkun lyfja og voru sýklalyf sérstaklega fyrir valinu og þar sem mátti meta samfélagslegar afleiðingar ofnotkunar. Mikilvægast var að ræða kosti og galla lyfjameðferðar áður en hún hæfist miðað við sjúkdómsástand og einkenni. Fræðsla um eigið heilbrigði og forvarnir var mikilvægt. Standa átti vörð um of mikil áhrif auglýsinga á lyfjamarkaði og í fjölmiðlum.

Lyfjafræðingar sækjast nú í vaxandi mæli að leysa af hólmi heilsugæslulækna og afgreiða lyfin án aðkomu lækna. Þekking í sjúkdómafræði hins vegar lítil sem engin á þeim bæ. Söluhagnaðarvon ræður mestu og þar sem þeir vilja ávísa lyfjum um leið og þeir selja. Ýmislegt getur fylgt með í kaupunum að ósk viðskiptavinarins. Nýlega birti heilbrigðisráðuneytið á síðu sinni innan stjórnarráðsins, skýrslu starfshóps á vegum heilbrigðisráðuneytis sem er ætlað að vera stöðumat á lyfjafræðilegri þjónustu íslenskra apóteka, svokölluð „hvítbók“. https://samradapi.island.is/api/Documents/43ff6389-3db6-ef11-9bc8-005056bcce7e

Þar er rætt m.a að það skuli stefnt að meiri samvinnu og ráðgjöf við lækna og um skerpingu á mikilvægi fræðslu um lausasölulyf sem er gott. Eins nú með innleiðingu miðlægs lyfjakorts og þar sem skráning á lyfjum er sú sama í heilsufarssjúkraská einstaklings og á lyfjalista apótekanna. Lyf eru þar flokkuð sem föst lyf og sem má endurnýja eftir þörfum, en helst með aðkomu læknis álega eða sem lyfjakúrar sem ekki eru endurnýjanleg nema eftir nýtt læknisfræðilegt mat. Eins svokölluð PN lyf og sem má leysa út aftur og aftur við ákveðnar skilgreindar aðstæður.

Lyfjafræðingar fá heimild til að ávísa ákveðnum lyfjum og apótek verða fyrsti viðkomustaður í veikindum samkvæmt tillögunum. Formaður Lyfjafræðingafélagsins segir lyfjafræðinga í apótekum lengi hafa beðið eftir þessu. Í fyrsta áfanga sem getur hafist strax eru lagðar til ýmsar breytingar sem sagðar eru myndu stuðla að meiri skilvirkni í heilbrigðiskerfinu, til að mynda með því að veita lyfjafræðingum heimild til að ávísa ákveðnum lyfjum fyrir minniháttar heilsufarsvandamál og endurnýja lyfjaávísanir. Í öðrum áfanga, sem á að hefjast innan þriggja ára, er lagt til að lyfjafræðingum verði heimilt að endurnýja lyfjaávísanir og að þeim verði veitt heimild til útgáfu lyfjaávísunar í neyðartilfellum. Í þriðja fasa eiga apótek til dæmis að verða fyrsti viðkomustaður, til að létta álag á heilsugæslu og bráðadeildum.

Margir læknar misstu hökuna í gólfið eins og Már Egilsson heilsulæknir lýsir í grein sinni á Vísi um helgina. Sér í lagi við lestur svokallaðs „þriðja áfanga“ í skýrslunnar. Ekki er einungis tekið skref aftur á bak þegar kemur að hagsmunaárekstrum, heldur einnig gert lítið úr kröfum á menntun og reynslu sem þarf til að greina og meðhöndla sjúkdóma. https://www.visir.is/g/20242663608d/lyfsalar-og-heilbrigdisraduneyti-i-bergmalshelli-

Enginn læknir var hafður með í starfshópi heilbrigðisráðuneytisins við gerð hvítbókarinnar svokölluðu..!!

Með hvítbókinni svokölluðu á að notfæra sér helbrennt heilbrigðiskerfi og “moka öskunni í eldinn”, í stað þess að slökkva elda. Ofnotkun margra lyfja, ekki síst lausasölulyfja hefur verið stór hluti oflækninga í dag. Nú á síðan að bæta í og gefa lyfjafræðingum möguleika á að reka eigin heilsugæslu innan apótekanna, skrifa út lyfseðla og selja síðan lyfin sjálfir. Söluhagnaðardrifinn markaður sem kann ekki góðri lukku að stýra fyrir lýðheilsuna og þar sem söluaðilinn, apótekarinn, er beggja vegna borðs. Gjaldfelling læknisfræðinnar á Íslandi að mínu mati, sér í lagi hvað lyflæknisfræðina varðar. Kannski eitthvað í ætt við grasalækningarnar forðum og þegar hver var oft sjálfum sér næstur með lyfjablöndur hverskonar.

Á Plaza de Espana 26.5 2024

Flestir í dag setja vindmyllur í samhengi við hugmyndir um að virkja eða ekki vindinn, til raforkuframleiðslu og sitt sýnist hverjum með tilliti til efnahagslegrar hagkvæmni annars vegar og land- og náttúruspjalla á víðlendum landsins, hins vegar. Tálsýn eða raunveruleikinn? Sennilega er skáldsagan frá 16 öld um riddarann Don Kíkóta á Spáni frægust fyrir árangursleysis hugsjónamanns á Spáni. Í persónu hans og fylgisveins, Sansjó Pansa, kristallast andstæður hugsjóna og veruleika, sannleika og tálsýnar, glópsku og skynsemi, listar og lífs. Barátta og elja Kíkóta má líka að sumu leiti túlka sem baráttu velviljaðs einstaklings gegn póltísku valdi eins og þeir blása hverju sinni. Meðfylgjandi mynd af styttunni af Kíkóta og fylgisveini tók ég í Madrid sl. sumar og þegar ég átti þar leið um á Plaza de España. Fann þar fyrir sterkum vindblæ og um leið hugrænni tengingu.

Alla mína starfstíð sem læknir hef ég fundið fyrir blæstri frá vanköntum í íslenska heilbrigðiskerfinu. Framan af var ég samt bjartsýnn á að flest mætti bæta með árunum og heimilislæknisfræðin varð fyrir valinu sem mín sérgrein. Álagið í vinnunni var mikið og vaktirnar margar, en sérgreinin ung og setti sér metnaðarfull markmið til framtiðar eins og marklýsing sérfræðináms í heimilislækningum bar með sér. Sat þá í stjórn FÍH og var virkilega stolltur af framsýninni. Gleðin stóð þó ekki lengi enda baráttan fljótt meiri varnarbarátta en framsókn. Breyttu litlu þótt ég stundaði gæðarannsókn m.a. í ávísanavenjum lækna í yfir áratug og sem að lokum var mitt doktorsverkefni. Niðurstöðurnar þóttu þó merkilegar og birtust í víðlesnum læknatímaritum um allan heim. Sumir telja að aðrar þjóðir gætu margt lært af reynslu íslendinga í þessum efnum og sem skilað gæti heilbrigðiskerfum miklu hagræði og lækkað heilbrigðiskostnað. Samdar voru jafnvel nýjar erlendar klínískar leiðbeiningar sem tóku tillit til rannsóknanna á Íslandi. Önnur gleðistund í starfsferlinum og fljótlega á eftir var ég líka skipaður klínískur dósent og tilnefndur sem fulltrúi LÍ í Sóttvarnaráð Íslands í tæp tvö kjörtímabil, skipaður af heilbrigðisráðherra.

Samhliða störfum í heilsugæslu á höfuðborgarsvæðinu og úti á landi, starfaði ég í um 40 ár á BMT LSH. Brann fyrir faginu og þar sem áskornair voru miklar. Fljótlega snerust hugrenningar mínar í vaxandi mæli um það sem miður fór í heilbrigðiskerfinu, yfirflæði og vöntun á þjónustu hverskonar. Öldrunarmálin og þjónustu við geðsjúka vó þar þungt. Lengi framan starfsævinni af taldi ég þó að starfsreynsla mín og þekking hlyti að ráða einhverju um framvindu úrbóta. Að stjórnvöld tækju mark á skoðunum, myndaðar af reynslu úr grastótinni. Að stjórnvöld væru að minnsta kosti tilbúin að hlusta. Það var minn misskilningur. Þau hafa aldrei viljað hlusta á einstaka raddir úr grasrótinni til stefnumótunar. Sama hver á í hlut og sérstaklega ef raddirnar gagnrýna fyrirliggjandi stefnumótun. Ekki einu sinni svarað neyðarópum, ekki svarað bréfum eða öðrum skilaboðum um viðtal. Vindhögg af minni hálfu?

Fyrir rúmum áratug fór ég virkilega að verða svartsýnn. Ég virtist alltaf vera að berjast við vindmillur og þótt ég teldi ekki vindmilluspaðana dreka eins og Don Kíkóte á sínum verstu stundum. Álagið í móttöku og yfirflæðið á BMT jókst stöðugt og starfsfólk þurfti einfaldlega að hlaupa hraðar. Löngu fyrirséð vöntun á lofuðum úrbótum t.d. í öldruna-og geðheilbrigðismálum og þjónustan bara versnaði ár frá ári. Jafnvel ríkisfjölmiðillinn RÚV ohf. virtist vera sem öxull í vélvirki vindmillanna og sem blés gagnrýnisröddum á haf út. Ekki vantaði þó loforðflaum hinna ýmsu stjórnmálaflokka fyrir einstakar alþingiskosningar gegnum árin, en sem féllu síðan í dúnalogn gleymskunnar.

Um þessar hugmyndir mínar hef ég skifað hundruð greina á blogginu mínu á gömlu Eyjunni. Mín vindhögg en sem voru engu að síður viðleitni til málsins. Allar verstu spár sem þar koma fram hafa því miður rætts. Í læknaeiðnum sverjum við þess heit að ganga ekki framhjá sjúklingi í neyð. Sama hlýtur að eiga við um heilbrigðiskerfið okkar og sem í dag er líklega stærsti og sjúkasti sjúklingur okkar allra. Engu breytir þar um að enn Í DAG er ungbarnadauði á Íslandi hvað lægstur í heiminum og langlífi þjóðarinnar telst gott. Þegar svo ráðherra vildi síðan ekki einu sinni hlusta á sína skipaða fulltrúa í sínu æðsta ráði sóttvarna landsins, Sóttvarnaráði Íslands, í heimsfaraldri Covid19 2020-2022, var nóg komið. Ráð sem ráðherra bar að leita til, til ráðgjar í stefnumótun sóttvarna hverju sinni samkvæmt stjórnsýslulögum. Þegar slagorð stjórnvalda var samt sem áður “gerum þetta saman”. Undirritaður sagði sig því frá ráðinu. Millistjórnendur í stjórnsýslupíramídanum, oftast með pólitíska tengingu að ofan, vildu bara fá að ráða í skjóli ráðherra. Vindmillurnar voru þannig ósigrandi!

Ég vildi samt óska að komandi kosningar snúist ekki enn einu sinni bara um vindmillur og að íslensk stjórnsýslulög fái a.m.k. haldið. Að lýðræðið viðhaldi sér ekki eingöngu með pólitískum vindblæstri á Íslandi. Stundum veit ég ekki heldur hvar setja á skilgreininguna milli vindhögga frá vindmillunum og sem fanga þig og þeirra sem jafnvel tengjast spillingaróveðri. Annars ætti samtalið, og sem er heilsugæslunni og bráðaþjónustunni heilagast gagnvart sínum skjólstæðingum, að vera sterkasta vopnið gegn vindgustri stjórnsýslunnar. En ef til vill verður annars bara sagan að dæma um Don Kíkóta heilkennið hjá okkur sumum í dag. Um tálsýnina eða raunveruleikann?

https://salvor.blog.is/blog/salvor/entry/2171761/

Gegnum aldirnar hefur pneumókokkalungnabólga verið ein algengasta dánarorsök aldraða. Eftir heimsfaraldur Covid19 sl. ár og hvatningu til endurtekinna bólusetninga ásamt árlegri inflúensubólusetningu, eru margir búnir að gleyma einni mikilvægustu bólusetningunni fyrir aldraða og sem er einmitt pneumókokkabólusetningin. Lungnabólga af völdum pneumókokka er algengasta og alvarlegasta afleiðing allra slæmra lungnapesta, þó sérstaklega tengt Inflúensu og jafnvel Covid19.

Landlæknisembættið mælir með pneumókokkabólusetningu (svokölluð lungnabólgubólusetning) eftir 60 ára aldur og sem þarf að endurtakast helst á 5 ára fresti. Ráðlögð bólusetning er fyrr hjá sjúklingum með undirliggjandi alvarlega lungnasjúkdóma og aðra langvinna sjúkdóma og ónæmisbælingu. Á síðu Landlæknis er í dag mælt með fjölsykursbóluefninu Pneumovax (PCV23) sem fyrsta val (virkar ágætlega gegn 90% algengustu stofna pneumókokka sem valda sýkingum) og sem kostar um 6000 krónur. Í sumum tilvikum af læknisráði er frekar ráðlögð bólusetning með próteinbundnu bóluefni sem er virkara og langvinnara gegn alvarlegum ífarandi sýkingum en fjölsykursbóluefnið (Prevnar20, áður Apexxnar) og sem er svipað að gerð og börnum er gefið í ungbarnabólusetningunum undir 2 ára aldri. Þau bóluefni eru yfir helmingi dýrari en í vissum tilvikum er hægt að sækja um svokallað lyfjakort hjá lækni til niðurgreiðslu. Fjölsykursbóluefni eru ekki gefin ef áður hefur verið gefið próteinbundið bóluefni.

Spurning er hvort PCV23 (Pneumovax) ætti ekki að vera frítt fyrir þá sem eru í áhættuhópum á Íslandi. Í Danmörku, 2020-2023, var bóluefnið gefið frítt fyrir 65 ára og eldri með Inflúensu- og Covid19 bólusetningunum með mjög góðum árangri. Lungnalæknar þar vilja áfram slíka tilhögun og reiknað hefur verið út að PCV23 lungnabólgubólusetningin ein og sér fækkað innlögum á sjúkrahús vegna lungnabólgu aldraða um 30% og dauðsföllum um 40%.

Áður hefur verið sýnt fram á mikinn árangur með pneumókokkabólusetningum meðal barna sem byrjað var á á Íslandi 2011, Gangvart alvarlegum miðeyrnabólgum, lungnasýkingum og blóðeitrunum. Vonast var til að verulega væri hægt að draga úr sýklalyfjanotkun barna vegna miðeyrnabólgu sérstaklega og sem er algengasta ástæða sýklalyfjaávísana barna á Íslandi. Erlendar rannsóknir höfðu sýnt upp undir 70% minnkun á sýklalyfjanotkun vegna þeirra tilvika.

Reyndin var reyndar ekki nærri eins góð hér á landi, og þar sem skýringa var að leita í almennum sýklalyfjaávísanavenjum lækna í heilbrigðiskerfinu. Íslendingar nota þannig sýklalyf almennt mest allra á Norðurlöndum og hefur svo verið lengi.

Lungnabólgubólusetning aldraða ætti að minnka þörf á sýklalyfjum eins og barna og sem er út af fyrir sig mikið þjóðþrifamál í heimi vaxandi sýklalyfjaónæmis helstu sýkingarvalda mannsins. Ónæmi gegn vörnum sem bóluefnin framkallar, er hins vegar ekki til, en því þarf að viðhalda. Hér erum við fyrst og fremst að huga um eign vörnum gegn alvarlegum smitsjúkdómi.

Hólmavíkurkvöldkyrrð um daginn – ein útsöluverslun ÁTVR á staðnum.

Nú er mikið rætt frjálsari aðgang að áfengi gegnum netverslanir, jafnvel í matvörubúðirnar, á sama tíma og töluverðar skerðingar hafa verið viðhafðar að aðgengi að öðrum ávana og fíkniefnum. Margir vilja takmarka aðgengið þar enn meira, lýðheilsunnar vegna og vegna hættu á ofnotkun. Það má vel velta fyrir sér eðlismuninum á áfengisvímu og áhrifum slævandi vímuefna. Hver er t.d. skilgreindur eðlismunur á áhrifum af einni töflu af Valíum/Stesolid og einu glasi af sterkri áfengisblöndu eða tveim bjórum? Af hverju eru höfð ströng skilyrði með lyfjaávísunum á sama tíma og ef svo að segja afgreiða má jafnvel ótakmarkað magn af áfengi í matvöruverslunum? Til að fá endurnýjuð flest lyf getur sjúklingur oft óskað eftir endurnýjun gegnum Heilsuveru, en þar sem ávanabindandi og sterk verkjalyf eru undanskilin. Til þess þarf viðtal við lækni. Í dag getur hver sem er sótt um afgreiðslu áfengis gegnum netverslanir og nú jafnvel sótt í matvöruverslun og ef hann hefur aldur til. Til að fá afgreidd lyf með slævandi verkun, svefnlyf og sterk verkjalyf, og örvandi ADHD lyfin, þarf alltaf lyfseðil frá lækni og afgreiðsla er eingöngu gegnum apótek sem hafa lyfsöluleyfi. Vegna meiri og vaxandi notkunar á þessum lyfjum, meira en í nágrannalöndunum, er stefnt að minnka notkunina með meiri fræðslu heilbrigðisstarfsfólks og ráðleggingum í apótekum- með átaki sem kallað er LYF ÁN SKAÐA og töluvert hefur verið í fréttum.

Áfengi er sennilega eitt mesta böl samtímans þótt öll vímuefni (ekkert síst þau ólöglegu) séu í vaxandi mikið þjóðfélagsvandamál, félagslega og heilbrigðislega. Tölur frá SÁÁ og Vogi benda til aukins fjölda sjúklinga sem leita þarf sér aðstoðar við vímuefnavanda, þó ekki síst vegna áfengisvandans. Dagdrykkju eldra fólks er þar ekki síst um að kenna og eins „normaliseringu“ áfengisdrykku almennings. Margir búnir að brenna allar brýr að baki sér og sumum vart bjargandi nema með lágmarks áframhaldandi lyfjaskömmtum eða með svokallaðri skaðaminnkandi meðferð. Færa má góð rök fyrir því að allar takmarkanir á sölu áfengis hafi skaðaminnkandi áhrif í för með sér.

Áfengisvandinn er mikill á Íslandi í dag, hverjar svo sem ástæðurnar eru. Sífellt fleiri á fullorðinsárum verða skaðanum að bráð með miklu heilsutapi. Til skamms tíma var hins vegar neysla léttvína og bjórs með því minnst þekkist meðal Evrópuþjóða. í dag stefnum við sennilega að norðurlandameti eins og staðreyndin er með ávanabindandi lyf. Það er væntanlega til einhvers að vinna að forðast þá stöðu. Árleg áfengisneysla hefur minnkað um hálfan lítra á einstakling í Evrópusambandslöndum frá 2010 til 2020 en á Íslandi hefur hún aukist um 0,6 lítra (DV 15.4.2024).

Sölutölur hafa bent til þess að við erum nú á pari við hinar Norðurlandaþjóðirnar í áfengissölu að Danmörku undanskildari. Að vilja frjálsrar verslunar á að reyna að auka söluna með afnámi einkasöluleyfis ÁTVR. Ekki af mannkærleika heldur vegna gróðasjónamiða. Erlendar netverslanir, jafnvel dótturfélög innlendra aðila hafa verið með áfengisölu hér á landi um árabil með póstsendingum og íslensku birgðarhaldi. Efitir á að setja í lög í ljósi regluverks ESB/EB hvernig þessu verður háttað hér á landi í ljósi þess að ÁTVR hefur eitt verið með einkasöluleyfið gegnum verslanir þess. Færa má góð rök fyrir að með þeirri einokun sé að minnsta kosti lágmarks söluhefting á áfengi, lýðheilusmarkmiðanna vegna.

Maður spyr sig líka, af hverju eru sum lyf lyfsöluskyld með kröfu um læknisávísun og síðan afgreiðslu í apótekum þegar gera á áfengissölu frjálsa í dag. Á áfengi virkilega að skilgreina í dag sem eðlilega neysluvöru sem hægt er að nálgast í matvöruverslunum, ekki sem vímuefni sem það sannarlega er og ákveðin lög gilda um? Hver á þá aðgangur almennings að vera að öðrum sambærilegum vímuefnum og áfengið er og sem flestir eru sammála um að þurfi að takmarka sem mest? Vilja matvöruverslanir afgreiða þau líka án hafta? Ef grundvöllur bregst á rekstri ÁTVR í þeirri mynd sem við þekkjum í dag, taka almennir verslunareigendur alfarið glaðir við keflinu og sem sennilega er lokatakmark þeirra í dag.

„Snúið huganum að því, hvort þið viljið halda áfram að neyta áfengra drykkja, hvort sem það mun vera til hagsmuna eða tjóns fyrir þjóðina, að áfengir drykkir eru hafðir á boðstólnum í vörubúðum og gesthúsum handa hverjum sem hafa vill. Ef gagnsemi áfengis væri meira en tjónið, sem að því hlýst, þá væri það gott og blessað og þá ætti að hafa það til sölu í hverri sveit. En nú hefir því verið haldið fram hér á landi í mörg ár að aðalútkoman af áhrifum áfengis á þjóðina er annars vegar stóreflis bein fjáreyðsla, hins vegar líftjón margra manna og heilsuspjöll á sál og líkama“. (Guðmundur Björnsson, landlæknir árið 1900  Áfengi í vörubúðum og gesthúsum.

Menn og konur hljóta að sjá í hvað stefnir ef sala áfengis verður gefin frjáls í næstu kjörbúð, jafnhliða sælgætinu og gosinu, þar sem við erum margfaldir Norðurlandameistarar í neyslu. Eða þá jafnvel með afgreiðslu áfengis í stað vandaðra blómvanda í blómabúðunum, kannski með einni sölnaðri rós á útsöluverði á flöskunni.