Moskítóflugan, sem ekki finnst á Íslandi ennþá

Á sama tíma og ný blóðsuga, lúsmý, gerir mönnum og dýrum lífið leitt á Íslandi rifjast upp saga sem tengist annarri blóðsugu, moskítóflugunni, en sem hefur ekki enn tekið sér bólfestu hér á landi, einhverja hluta vegna. Lítil fluga sem náði að smita unga stúlku á Haítí upphaflega af fílaveiki fyrir rúmum þremur áratugum, en sem greindist hér á landi um hásumar 2-3 árum seinna og þegar ég var unglæknir á gamla góða Landakoti. Sagan var þó upphaflega fyrst sögð eftir jarðskjálftana og hamfarirnar á Haítí 2010 og þar sem starfsmenn Bráðamóttöku LSH tóku meðal annars þátt í hjálparstarfi.

Sagan markast af gerðum okkar mannanna og náttúruhamförum. Sumar þjóðir hafa farið afar illa út úr samskiptum við aðrar þjóðir í aldanna rás. Ein slík er Haítí sem Spánverjar lögð eign sína á um miðja 15 öld og kölluðu hana Hispaníólu og sem síðar varð að þrælanýlenda Evrópuþjóða. Englendingar, Frakkar og Hollendingar voru stórtækastir og fluttu þangað milljónir Afríkubúa nauðuga yfir hafið. Afkomendur þrælanna blönduðust síðan innfæddum á Haíti með tímanum.

Sigðkornablóðleysi (Sickle Cell Anemia) á Haítí er einmitt erfðablóðsjúkdómur sem á upptök sín í Afríku, en sem varð fljótt mjög algengur meðal eyjaskeggja á Haítí. Arfblendnir einstaklingar geta lifað nokkuð eðlilegu lífi en þola illa alvarlegar sýkingar og hita. Rauðu blóðkornin geta þá hlaupið í kekki, stíflað æðar og sprengt þær. Því er mikilvægara að meðhöndla undirliggjandi sýkingar eins fljótt og hægt er.

Litla stúlkan frá Haíti var um 7-8 ára gömul, nýkomin til Íslands í stutta heimsókn með kanadískri fósturfjölskyldu sinni. Hún var innlögð vegna hita, en vitað var að hún væri með sigkornablóðleysi og það aðalástæðan fyrir innlögninni á Landarkot. Þröstur Laxdal barnalæknir var þar ábyrgur læknir sem tók við henni. Þegar við Íslendingarnir vorum síðan að smásjáskoða blóðið úr henni til að fræðast og sjá hvernig rauðu blóðkornin skryppu saman við súrefnisskort og sem er einkennandi próf sem hægt er að gera hjá þeim sem eru grunaðir um blóðsjúkdóminn í arfblendnu formi, var erfitt að fá fókus og rauðu blóðkornin virtust öll á „iði“. Við betri athugun og minni lýsingu, kom í ljós að blóðdropinn undir glerinu var fullur af lirfum og sem litu út eins og lítil síli og sem sópuðu til blóðkornunum á glerinu.

Nú voru góð ráð dýr og Dr. Sigurður Richter, dýrafræðingur á Keldum kallaður til, til að reyna greina fyrirbærið fyrir okkur. Út frá myndum í skordýraatlas sem hann kom með sér, var hægt að greina Wuncheria Bancrofti lirfar. Hann veldur einmitt ormaveiki sem kölluð er „fílaveiki“ (elephantosis) og sem reyndar tveir aðrir skyldir ormar geta einnig valdið. Móðurormarnir geta orðið allt að 10 cm. langir og stíflað sogæðkerfið. Þannig valdið miklum og krónískum bjúg þannig að útlimir aflagast og jafnvel margfaldast að ummáli með tímanum og sem fílaveiki ber nafn sitt af.

Litla stúlkan okkar var einmeitt með vægan „fílafót“ á hægri ganglim. Við ómskoðun sáust síðan móðurormar, í náranum, við ósæð hjartans sem olli þrengslum og hjartaóhljóði við hjartahlustun og við lifrarósæðina. Það sem vantaði til að smit gæti átt sér stað manna á milli voru hins vegar moskító flugurnar. Flugan er millihýsill fyrir þroska lirfanna og sem geta síðan smitast til annarra þegar lirfan hefur náð kynþroska og flugan stingur aftur. Liftími ormsins í líkama mannsins er síðan ca 1-2 ár og sennilega var stúlkan þannig langt komin með sína ormaveiki miðað við umfang ormaveikinnar í líkama hennar. Á Íslandi rugluðust hins vegar lifrurnar í sumarbirtunni okkar og voru aðgengilegar í blóðdropum allan sólarhringinn. Í heimkynnum sínum ganga lirfurnar hins vegar úr sogæðakerfinu og í blóðrás í sólarupprás og við sólarlag og sem er sá tími sem moskítóflugan stingur helst.

Við þessum sjúkdóm var hins vegar ekkert að gera. Ormana og lirfurnar á þessu stigi má ekki drepa með lyfjum vegna hættu á ofnæmissjokki og þegar þá mikið magn af framandi próteinum frá ormum og lirfum leysast snögglega upp í blóðinu. Meðferð stúlkunnar hér á landi snerist hins vegar að slæmri þvagfærasýkingu sem hún greindist með og sem var aðalástæðan fyrir hitatoppunum. Auk framangreindra sjúkdóma var stúlkan með ýmsa aðra króníska sjúkdóma.

Tilfellið minnti mann á áþreifanlegan hátt  á erfiða sjúkdóma sem eru okkur hér norður á hjara veraldar framandi. Í dag snýst umræðan hér á landi og mörgum vestrænum löndum hins vegar oft meira um oflækningar, sjúkt heilbrigðiskerfi og ofnotkun lyfja. Mikið er lífsins gæðunum misskipt milli landa og sennilega væri vestrænum löndum betra að fara sér eitthvað hægar og a.m.k. reyna að koma í veg fyrir heimatilbúnu heilbrigðisvandamálin.

Mér er ekki kunnugt um að fílaveiki hafi greinst hér á landi fyrr eða síðar, þótt áætlað sé að allt að 120 milljónir manna séu smitaðir og sýktir úti í hinum stóra heimi. Ekki má heldur gleyma þeim aragrúa annarra sníkjudýrasjúkdóma og smitsjúkdóma sem lönd eins og Haítí eiga við að glíma, ofan á aðrar hörmungar. Saga af Litlu stúlkunni frá Haítí á Íslandi er góð áminning um þessa hluti, en sem af þessu tilefni tengist aðeins tiltölulega saklausu lúsmýi.