Stokkhólmur, 2014

í Læknablaðinu sá ég viðtal við gamlan kunningja, lækni sem ég starfaði með á Barnadeild Hringsins um 1980 og sem var að láta nú af störfum, rúmlega sjötugur. Hann fór þar yfir farinn veg og minntist sérstaklega með hlýjum orðum á gömlu lærifeður sína, sérstaklega þá sem störfuðu á barnadeild LSH. Fannst þeir hafa tekið sér ótrúlega vel sem kandídat á sínum tíma og sem varð til þess að línurnar í hans sérnámi voru lagðar fyrir framtíðina. Ég kynntist aðeins sumum af þeim gömlu höfðingjum sem hann nefndi, en starfaði sjálfur sem kandídat m.a. undir hans umsjón. Eins og hann nefndi og sem varð honum eitt dýrlegasta veganestið, góð virðing og traust gagnvart sjúklingnum, tel ég að sama skapi hafa verið mitt mikilvægasta veganestið í læknisfræðinni. Góð tengsl við sjúklinginn og hans aðstanendur. Þótt hugurinn væri mest tengt barnalækningum í þá daga og sem ég starfði við á ólíkum starfssviðum í 2 ár, m.a. á Landakoti, varð úr að ég varð heimilislæknir.

Í dag þegar þetta er skrifað datt upp á skjáinn minn 10 ára gömul meðfylgjandi mynd sem tekin var í Svíþjóð. Það sem heillaði mig og sem ég man svo vel etir, var litafegurðin, gamalt fallegt hús, gömul tré og gróðurinn sem skartaði  þar nýjum haustlitum. Gamalt og gott en samt nýtt. Ég hef lengi heillast af sögu læknisfræðinnar og hvað menn gátu oft gert mikið úr litlu. Traust almennings á læknisfræðina þótt oft væri lítið til ráða. Hvað síðan margt breytist í nálgun læknisfræðinnar til eiginlegra lækninga og sem jafnvel fer stundum í hringinn í kringum sjálfan sig. Mitt rannsóknaverkefni til doktorsnáms síðan var í vissum skilningi oflækningar og þegar sýklalyf eru ofnotuð jafnvel til skaða fyrir einstaklinginn og ekki síst samfélagið allt. Forfaðir minn Ari Arason, læknir var einn af fyrstu læknum Norðurlands og fékk það hlutskipti að berjast m.a. við bólusóttina með bólusetningum (kúabóluefni). Bólusetningin var skráð í kirkjubækurnar, enda flestir bólusóttir þegar þeir sóttu kirkju. Átakið sem hann og samtímalæknar um landið á þessum tíma upp úr aldarmótunum 1800 er oft talið stærsta lýðheilsusátak Íslandssögunnar í unnum mannárum talið. Eins kennsla um mikilvægi hreinlætis, ekki síst í fæðingaraðstoð. Upphaf síðar kennslu kvenna í yfirsetufræðum og fæðingarhjálp almennt og sem var upphaf ljósmæðrakennslu hér á landi. Mitt rannsóknasvið var þegar við læknarnir gerum um of, hans strfssvið, oft mikið úr litlu.

Þegar maður lítur yfir farinn veg, hefur margt breytst í læknisfræðinni, sérstaklega hvað varðar lýðheilsusjúkdómanna. Sannleikurinn er ekki svart eða hvítur. Gráa svæðið á milli alltaf mikilvægara eða skulum við segja litrófið allt. Þar sem nándin og fræðslan skipta oft mestu máli. Til að fyrirbyggja sjúkdóma og til að bæta heilsu. Læknisfræðin í dag á t.d. eingin lyf sem eru beinlínis er græðandi, nokkuð sem gamla læknisfræðin í jafnvel þúsundir ára hafði  reynt að tileinka sér og sótt í kraft til líkamans sjálfs (sjálfbærni hans eins og annarra dýrategunda í eðlulegu umhverfi), náttúrinnar sjálfrar og plönturíkisins. Forskriftarbækur var þeirra tíma lyfjafræði, allt eftir staðháttum. Nokkuð sem lyfjafyrirtæki samtímans hafa ekki lagt mikið upp úr að rannsaka með dýrum klínískum rannsóknum. Enda markmiðið að framleiða lyf sem græða má sem mest á og sem hefta eiga að geta allt mögulegt. Sannarlega samt oft mjög öflug lyf eins og t.d. svokölluð líftækni- og krabbameinslyf. Gömul góð ódýr lyf sem sum byggja á gömlu læknisfræðin hins vegar oft hætt framleiðslu á. Lyfjaskortur síðan á mörgum ódýrum en lífsnauðsynlegum lyfjum í dag mjög algengur vegna markaðslögmála verslunarinnar.

Það hefur verið mikil reynsla að fylgjast með breytinum á lyfjamarkaðnum sl. hálfa öld. Undralyfin koma hvert af öðru og sem eru kölluð allskonar töfranöfnum eins og t.d. svokölluð efnaskiptalyf sem tekin eru við offitu og sykursýki í dag og eiga að breyta hegðun okkar. Eins öll nýju geðlyfin eins og ADHD lyfin. Stundum meira gegn einkennum og vanda, en raunverlulegum sjúkdómum sem samt hafa fengið greiningaskilmerki sjúkdóma svo hægt sé að skrifa þau út á markað. Kvíði/þunglyndi er til að mynda orðinn algengur fylgikvilli nútímalífs og sem kallar á lyfjameðferð í mörgum tilvikum og sálfræðihjálp jafnvel vanfengin. Á síðari árum svo þróun að flokka okkur eftir erfðum með jafnvel óforspurðum genarannsókum, frekar en með t.t. umhverfiserfðafræðilegri nálgun og sem mestu ræður um hvaða gluggar eru opnaðir eða lokaðir í erfðamengi okkar. Þannig til að stuðla að bættri lýðheilsu allra með almennri og einstaklingsmiðaðri ráðgjöf, frekar en hræðsluáróðri og kollvarpað getur lífinu ef forskrift genanna er ekki á besta máta.

Nútíminn hefur enda alið af sér ótal lífsstílssjúkdóma sem leysa á með lyfjum, frekar en vinna á grunnorsökinni. Tímaleysið alltaf meira, ekkert síður hjá læknum og heilbrigðisstarfsfólki almennt, en almenningi. Rafræn tjáning og samskipti sífellt meiri en tjáning augnliti til augnlits. Sennilega er samvera og tími með skjólstæðingi þess sem maður saknar orðið mest og sem upphaflega dró mann að starfinu. Gervigreindin síðan skammt undan og stöðug rafræn skilaboð að vinna meira í tölvunni. Útbruni meðal heilbrigðisstarfsfólk, ekki síst hjúkrunarfæðinga og lækna er síðan mikill.

Mitt það mikilvægasta í starfi er að þykja vænt um það og sem læknisfræðin sannarlega býður upp á. Meta líka breytingar og getað speglað í fortíðinni. Margar breytingar líka til góðs og aukin þekking á gangi sjúkdóma. Aukið skyn á því sem maður telur mikilvægast og að fá tækifæri til að miðla þekkingu sinni til annarra. Einn mikilvægasta þekkingin kemur enda af reynslunni, helst á sem ólíkustu sviðum læknisfræðinnar. Gerir hana um leið svo miklu skemmtilegri og skýrari, heildrænni og með meiri yfirsýn. Aukin næmni á vandamálin. Starfskraftur sem brennur enn fyrir starfi sínu, þótt fullorðinn sé og nálgast svokallaðan eftirlífeyrisaldur, er þannig mjög mikilvægur heilbrigðiskerfinu öllu. Því þegar hann hættir störfum, nýtur hans ekki lengur við..nema þá til skrifa auðvitað. Fyrir unglækna eru þetta held ég mikilvæg skilaboð, að vera meðvitaður um sífellda þróun fagsins og möguleikann á að móta það á sem bestan veg. Vonandi eins fyrir þá sem yngri eru að meta reynslu þeirra eldri og forðast mistök í skipulagningu heilbrigðiskerfisins og sem við sjáum svo víða í dag. Millistjórnendur geta síðan valið að taka mark síðan á þeim sem ofar sitja í stjórnsýslunni, eða auðvitað berjast með og í grasrótinni.

Sjúkrastofnun Hólmavíkur, febrúar 2024

Stöðugt þarf maður samt að minna sig á gildi sitt í heildarmyndinni. Stundum getur það verið sárt. Það sem hefur gefið mér mest og ég stöðugt minntur á, eru samt alltaf mannlegu tengslin og vinnátta jafnvel við manneskjuna, frekar en sjúklinginn. Eitthvað sem eflist með hverju starfsárinu. Stundum meira í hlutverki leiðbeinanda/fræðara og stuðningsaðila en samkvæmt hreinni læknisfræði eins og hún er marklögð á hverjum tíma. Samtalsmeðferð er einn þýðingarmesti partur í heimilislæknisfræðinni. Vísindaþátttaka í þessu öllu saman er engu að síður dýrmætur skóli. Góðir leiðbeinendur eru þar mikilvægastir. Niðurstöður rannsókna leiða síðan til breytinga til góðs og ögunar í starfi. Sama má segja um möguleikann á að fá að kynnast sem mest ólíkum starfsstöðum lækninga á góðum stöðum í kerfinu, enda eins og áður segir ekki allt á bókina lært. Reynsla sem kallar samt á mikla vinnu og viðveru á vinnustað og sjúkrahúsum. Kostar hins vegar og oft mikla fjarveru frá fjölskyldu sem miklu betur hefur tekist að samræma í dag en fyrir nokkrum áratugum. Eins með möguleikum á að breytingum, tilfærslum á starfsstöðum. Mín reynsla a.m.k. til 40 ára af vinnu á BMT LSH, áður Slysa- og bráðamóttöku Landspítalans samfara heimilislæknastörfum hefur þannig verið mér ómetanleg í starfi, ekki síst í dreifbýlinu. Á sama tíma og sérhæfing í læknisfræðinni er samt alltaf að aukast og hver og einn læknir á að eiga sinn fasta samanstað í kerfinu.

Símenntun er mikilvæg til að deila þekkingu, ekki síst milli kynslóða og vísindasviða. Vísinda og greinaskrif ekkert síður. Greinaskrif með að markmiði að fræða almenning út frá bestu þekkingu og reynslu höfundar, einnig. Þannig varð til sú dægrastytting að ég fór að blogga fyrir 15 árum. Allt tengt fræðslu og upplýsingum til almennings en eins stjórnsýsluleg gagnrýni á heilbrigðiskerfið. Margt sem tengist þróun sem var andstæð minni reynslu og sýn. Réttri forgangsröðun í heilbrigðiskerfinu og að vel sé farið með fjármagn. Eins ferðapistlar utan úr heimi og sem gaf manni oft aðra sýn en sem maður hefur hér heima.

Eins jafnvel um bolabrögð og lögbrot samkvæmt gildandi íslenskum lögum eins og samráðsleysi stjórnvalda var við Sóttvarnaráð Íslands í heimsfaraldri Covid19 og ég hef áður gert grein fyrir. Eins með tilliti til breytingatilburða með nýjum Sóttvarnalögum og þar sem sjónarmið heimilislæknisins eru gjaldfelld. Gengið var allt of langt með heftingu á tjáningarfrelsi með (skyndi) þjóðaröryggisnefnd ríkisstjórnarinnar um falsfréttaflutning. Þar sem jekki var hlutað á vísindamenn og lækna sem vel áttu að þekkja til út frá reynslunni. Ríkisfjölmiðillinn RÚV ohf. var nýttur sem stjórntæki stjórnvalda til að móta skoðanir almennings. Langtímaskaðinn og tapað fjármagn til skynsamlegra fjárfestinga fær sagan ein að dæma um og alltaf er að koma betur í ljós t.d. í staðarvali á nýja þjóðarsjúkrahúsinu á Hringbrautarlóð. Stærstu og dýrustu skipulagsmistökum Íslandssögunnar að mínu mati.

Lífið, fjölskyldan og starfið, lífsskoðanir og reynsla, gleði og særindi, allt er þetta nátengt að lokum og litið er yfir farinn veg. Sennilega hef ég verið heppinn, og svo sannarlega sé ég ekki eftir neinu. Sárast er aðeins að sjá afleiðingar slæmrar stjórnsýslu og stjórnunar í heilbrigðiskefinu og sem koma hefði mátt í veg fyrir. Auðvitað nálgast allir sitt og læknisfræðina á sínum forsendum með gott eitt í huga. Allir gera sín mistök, líka ég, en flestir reyna sitt besta. Sannleikurinn er ekki heldur svartur eða hvítur eins og áður segir, heldur meira í lit. Stjórnsýslan og pólitíkin lýtur hins vegar sínum eigin lögmálum.