Í gegnum tíðina og sl. aldir hefur læknisfræðin ásamt almennri velferð, ráðið mestu um aðgerðir gegn sjúkdómum okkar mannanna. Frumkvöðlastarfsemi (m.a. lyfjaiðnaðurinn) og vísindin ráðið för. Hér á landi fyrst með stofnun Landlæknisembættisins fyrir 265 árum. Stofnanir hafa orðið til og heilbrigðisstéttum fjölgað. Úrræði til lækninga og skilningur á forvörnum aukist mikið. Fyrir ekki svo löngu töldum við okkur Íslendinga vera fremst meðal þjóða í veitingu heilbrigðisþjónustu og viðmiðið var eins og best þekktist annars staðar. Þetta hefur mikið breyst sl. áratugi, jafnvel þótt ungbarnadauði hér á landi telst enn með þeim minnsta í heiminum.

Bólusetningar hefur verið hornsteinn í baráttunni við plágur og farsóttir. Sífellt fleiri bóluefni koma á markað. Í grunninn byggjast þau öll á því sama að kynna líkamann og ónæmiskerfinu okkar fyrir hugsanlegum skæðum smitvöldum. Kúabólusetning reið á vaðið sem vörn gegn bólusótt upp úr aldarmótunum 1800. Þetta var í raun fyrir tíma ónæmisvísindanna en þegar menn settu saman rökhyggju og lýðheilsumarkmið. Í dag er hinsvegar mikill uppgangur í efasemdahyggju gagnvart lýðheilsuþekkingu og ónæmisaðgerðum. Í raun gegn jafnvel lýðheilsumarkmiðum fyrri alda og sem á rætur í sjálflægri öfgahyggju stjórnmálanna. Þegar stjórnsýslan sjálf er tekin jafnvel fram yfir vísindi læknisfræðinnar. Þekkingar sem allt hefur byggst á til dagsins í dag.

Á Íslandi hefur stjórnsýslan líka haft tilburði til að skapar sér meira vald á kostnað fagmennsku læknisfræðinnar. Hef áður rætt um hlutverk Sóttvarnaráðs í heimsfaraldri Covid19 á blogginu mínu og þegar segja má að æðsta fagráð stjórnsýslunnar var gert óvirkt. Valdir aðilar og sem vissulega voru sérfræðingar á vissum sviðum smitsjúkdómafræðinnar, en voru stjórnvöldum þóknanleg, látin ráða för. Unnið var að nýju sóttvarnarfrumvarpi í marga mánuði 2020 og þar sem síðan svokölluð Farsóttanefnd átti að koma í stað hlutverks Sóttvarnaráðs Íslands. Unnið á bak við tjöldin og án vitneskju margra sem þó áttu sæti í lögbundnu Sóttvarnaráði. Undirritaður þar á meðal, tilnefndur af Læknafélagi Íslands til samtals 8 ára (4 ár í senn) og sem undraðist í Covid19 heimsfaraldrinum um vanvirkni ráðsins (lítið kallað saman og þá helst bara til upplýsinga um stöðu mála). Nýja sóttvarnafrumvarpið gerði enda ráð fyrir að sóttvarnalæknir yrði beint skipaður af ráðherra en ekki sem starfsmaður Landlæknisembættisins. Aðrir í ráðinu yrðu enda skipaðir af stjórnsýslunni og ráðherrum, þar með taldir landlæknir og lækningaforstjóri Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins. Sem sagt innra stjórnsýsluráð og þar sem almennu fagfólki og læknum er skipt út miðað við lagaákvæði í dag um Sóttvarnaráð Íslands. Aðgerðir um sóttvarnir þannig sett beint undir hið pólitískt vald.

Í Svíþjóð hefur vakið mikla athygli að sl. misseri hefur læknum verið skipt út fyrir aðra fagaðila þegar kemur að ákvörðunum um sóttvarnaraðgerðir hverskonar. Prófessor Magnus Gisslén state-epidemiolog Svíþjóðar sá sig knúinn til að segja starfi sínu lausu af þessari ástæðu. Að klínísk þekking og reynsla í smitsjúkdómum skipti minna máli en almenn stjórnsýslu- og lýðsheilsufræði, í besta falli.

Smitsjúkdómafræðin á sér margar klínískar hliðar og almenna læknisfræðin ekkert síður. Heilsugæslan er metin sem fyrsti viðkomustaður fyrir lýðsjúkdómanna og heilsugæslulæknirinn, oft með sérþekkingu í  algengustu smitsjúkdómum, því í burðarhlutverki lækninga. Eins þarf að samræma aðgerðir og inngrip svo ekki komi til misvægis við aðra sjúkdóma og þjónustu. Forgangsraða þarf svo mörgu í heilbrigðiskerfinu og tryggja að sóttvarnir samlagist almennri og einstaklingsviðmiðaðri þjónustuþörf. Ekkert síður út frá sál- og félagslegum sjónarmiðum. Slík sérþekking ætti því að vera æðstu stjórnvöldum þóknanleg þegar ráðist er til aðgerða framtíðarinnar. Nýtt frumvarp á Alþingi um ný Sóttvarnarlög í stað þeirra eldri, miða ekki að þessu markmiði og ef fagfélög heilbrigðisstétta fá ekki að koma að málum. Hið pólitíska vald hverju sinni á ekki að þurfa að stefna lýðheilsumarkmiðum okkar í hugsanlegan í voða.

Í öll þau ár sem ég átti sæti í Sóttvarnaráði Íslands (tilnefndur af LÍ og skipaður af heilbrigðisráðherra, 4 ár í senn) var fjallað um nauðsynlegar sóttvarnaraðgerðir hverju sinni. Þar á meðal nýjar bólusetningar fyrir börnum og fullorðna, bólusetningar gegn HPV (krabbameinum), átök gegn sýklalyfjaónæmi, lifrarbólgu og kynsjúkdómum. Ég sá mig hins vegar knúinn að að segja mig frá ráðinu (apríl 2021) vegna stjórnsýslubrota er varðaði hlutverk ráðsins samkvæmt gildandi lögum. Heimsfaraldur veiru er kallaðist Covid19 og þá var ráðið allt í einu ekki þess virði að leita yrði með ákvarðanir um sóttvarnaaðgerðir í landinu!. Ekki einu sinni ráðherra heilbrigðismála sá ástæðu til að leita til síns eigin fagráðs í eitt einasta skipti!

Miklar áskoranir eru framundan er varðar nýjar mögulegar bólusetningar. Jafnvel nú gegn sjúkdómum sem alla jöfnu flokkuðust undir almenna lýðheilsusjúkdóma og krabbamein.  Nýtt bóluefni gegn hlaupabóluveiru fullorðinna og sem auk beltarósar (ristils) getur valdið alvarlegum æðabólgum. Nýtt bóluefni (Shingrix) hefur sýnt sig getað fækkað alvarlegum hjartasjúkdómum og heilaslögum um 23% og nýjar rannsóknir benda jafnvel til að draga megi úr elliglöpum vegna Alzheimersjúkdóms ef gefin eru tímalega. Bólusetning og ef aðgengilegt, kostar hins vegar um 120.000 fyrir einstaklinginn og því spurning um hver eigi að bera kostnaðinn. Einstaklingurinn eða ríkið? Sama má eins auðvitað segja aðrar bólusetningar aldraða eins og lungnabólgubólusetningu sem einstaklingurinn borgar í dag úr eigin vasa, misdýr eftir gæðum og endingu. Lífsstíllinn er auðvitað samt, eins og alltaf, mikilvægastur og á okkar eignin ábyrgð. Læknisfræðin hjálpar hins vegar og skilur grunninn best þegar sjúkdómarnir nálgast.

Um ofangreind mál auk margra annarra er snúa að sóttvörnum hverskonar í framtíðinni er mikilvægt að sem flestar heilbrigðisstéttir komi að málum, ekki síst læknar. Mikilvægi forgangsröðunar á fjármagni til mikilvægustu heilbrigðismálanna er undir. Sóttvarnir dagsins snúa orðið að flestum líkamlegum lýðheilsusjúkdómunum okkar. Blikur eru samt á lofti og sem dæmin sanna t.d. í Bandaríkjunum, að vísindin og fagþekkingin eigi undir högg að sækja af hendi stjórnvalda. Núverandi drög (frá 2021) að Nýjum Sóttvarnalögum fyrir Ísland þarfnast endurskoðunar að mínu mati fyrir komandi afgreiðslu á Alþingi í vetur. Sérstaklega vil ég nefna aðild almennra lækna (tilnefnda af Læknafélagi Íslands) að Farsóttanefndinni svokölluðu og sem annars er að fullu stjórnskipuð í frumvarpsdrögunum, án tilnefninga fagfélaga heilbrigðisstétta. Og af hverju í ósköpunum er lagt til að nú verði sóttvarnarlæknir ráðinn/skipaður beint undir heilbrigðisráðherra (pólitískt vald) í stað að hann fái áfram að vera embættislæknir Landlæknis? Jú, til að gera pólitískt vald ráðherra sterkara í sóttvörnum landsins!