Gosmengunin yfir höfuðborginni um daginn

Nú að hausti megum við búa daglangt við gosmengun víða um land og enginn veit hver þróunin verður í meiri eldsumbrotunum norðan Vatnajökuls og í Bárðarbungu. Móðuharðindin í lok 18 aldar urðu til eftir ekki alls ólíka atburðarrás og líkleg er þessa daganna, þótt vesöldin hafi þá verið mikið meiri. Bólusótt (stórabóla) lá afar þungt á þjóðinni að viðbættri mikilli gosmengun um land allt. Áhrif bólusóttarinnar einnar á 18 öld er mikið vanmetin í Íslandssögunni, en hún átti áður ríkan þátt í endalokum þjóðveldisins á þrettándu öld. Hún dróg einfaldlega svo úr viðnámsþrótti þjóðarinnar að henni var nauðsynlegt að ganga erlendu valdi á hönd.

Talið er að allt að fimmtungur þjóðarinnar hafi látist í móðuharðindunum einum. Hörmungarnar urðu meðal annars til þess að Íslandi var einna fyrst þjóða í heiminum skaffað bóluefni (kúabólusmitefni) sem nýttist til bólusetninga geng bólusóttinni. Danski kóngurinn sá þannig aumur á Íslendingum og sem voru á góðri leið með að þurrkast út sem þjóð og sem vissulega var undir forsjá hans. Bólusetningin, nýleg stofnun Landlæknisembættisins og menntun læknisefna nokkrum áratugum áður svo og menntun ljósmæðra síðar, snarbætti heilsuástand þjóðarinnar. Aldrei í Íslandssögunni hefur verið gert jafn þýðingamikið átak í lýðheilsumálum og sem snarlækkaði afar háan ungbarnadauða. Á landi þar sem áður mátti reikna með að aðeins um fjórðungur barna næði fullorðinsárum.

Margir samverkandi þættir auk bólusóttar og gosmóðu voru að verki sem sköpuðu þær hörmungar sem móðuharðindin reyndust. Mikill kuldi og léleg loftgæði juku t.d. á tíðni hverdagslegra sýkinga, ekki síst lungnabólgu. Sýklalyfin voru eingin. Flensufaraldrar gengu reglulega yfir og dánartíðni af völdum lungnabólgu gat verið allt að þriðjungur. Berklafaraldur í lok 19 aldar og upphafi 20. aldar og sem var miklu skæðari á íslandi en í nágrannalöndum okkar tók líka sinn toll í íslenska manntalinu. Fátækt var enda mikil og húsakynni oft léleg. Því má segja að samanburður hvað gerst getur nú ef verstu spár ganga etir með Ebóluna, móðuharðindi og fimbulkulda, sé ekki að fullu réttlætanlegur. Eða hvað? Ebólan í dag er miklu meiri drepsótt en stórabólan var og þar sem ekkert bóluefni er enn í augnsýn. Enginn veit með vissu hve gosmengunin getur orðið mikil. Heilbrigðiskerfið er afar illa í stakk búið að mæta aukinni þjónustuþörf og húsakynnin víða léleg eins og á Landspítalanum. Margir eru reyndar þegar hættir að treysta á vísindin og farnir að halla sér að kukli, hjávísindum og allskyns gagnslausum skyndikúrum gegn vanheilsu sinni og sem reyndar mest er auglýst í fjölmiðlum þessa daganna. Þar sem gróðahyggja sumra hefur tekið völdin hjá auðtrúa þjóð og almenningur er oft afar illa upplýstur.

Margir gleyma að allskonar aðrir faraldrar en ebólan nú hafa verið nærtækir lengi og sem geta með stuttum fyrirvara breyst í drepsóttir. Fuglaflensa eða heimsfaraldur inflúensu getur brotist út með stuttum fyrirvara og sýklalyfjaónæmir sýklar eru þegar eru farnir að herja á okkur, en sem geta aukist með t.d. óheftum innflutningi á erlendu kjöti og landbúnaðarafurðum. Samfélagsmósar og spítalamósar eru að verða daglegt brauð hér á landi, þótt töluvert sé enn að þeir hafi náð sömu útbreiðslu og víða erlendis. Lungnabólgubakterína (pneumókokkar) og aðrir algengir sýklar eru að verða ónæmir gegn hefðbundnum sýklalyfjum. Allt vegna ofnotkunar okkar á sýklalyfjum sl. áratugi í samfélaginu og landbúnaði erlendis. Allt algengir sýklar í umhverfinu sem afar erfitt getur verið að meðhöndla með sýklalyfjum þegar mest á reynir og þeir ónæmir fyrir lyfjunum okkar. Helsta læknisvopninu okkar sem standa vaktina. Hvað er þá til ráða?

Afleiðingar af Spænsku veikinni hér á landi fyrir einni öld þegar engin bóluefni voru til staðar og jafnvel svínaflensunnar fyrir 5 árum, er áminning um hvernig venjuleg inflúensa getur hagað sér í verstu tilfellunum hjá hverju og einu okkar. Þegar óheftir bólgustormar herja á lungu, bein og vöðva á miðjum vetri, eins og hendi sé veifað. Mæðuharðindi fyrir þá sem lenda í. Eldra fólki og sjúklingum með langvinna sjúkdóma er því sérstaklega ráðlagt að láta bólusetja sig á hverju hausti gegn árlegri inflúensu. Eins er mælt með að verðandi mæður fái bólusetningu. Það er ekki síst til að verja ungbarnið, í meðgöngunni og fyrst eftir fæðinguna. Í Bandaríkjunum er einnig mælt með að öll ungbörn frá 6 mánaða aldri fái inflúensubólusetningu að hausti, enda engin bólusetning sem kemur jafn oft í veg fyrir slæmar loftvegsýkingar og fylgisýkingar á veturna en einmitt inflúensubólusetningin.

Við getum verið heppin og komist gegnum veturinn án sérstakra ráðstafana. Þegar blika er á lofti í lýðheilsumálunum og gosskýin hrannast upp, er rétt að sýna ábyrgð og fyrirhyggjusemi. Stjórnvöld þurfa að vinna á vandamálunum þar sem þau eiga upptök og stuðla að því að lágmarka hugsanlegan skaða. Rót ebólunnar er enn sem komið er fyrst og fremst í Afríku og sem mest vantar aðstoðina. Aðeins tímaspursmál er hinsvegar hvenær fyrsta smitið berst til Íslands og því eins gott að undirbúa ráðstafanir hér á landi í tíma.

Heilbrigðiskerfið allt verður að styrkja og það er á ábyrgð stjórnvalda að verja landið eins og kostur er fyrir næmum sjúkdómum. Hver og einn einstaklingur þarf hins vegar að sýna almenna skynsemi og ábyrgð í sínum forvörnum og sinna. Meðal annars með bólusetningu nú fyrir því líklegasta í vetur, flensunni.