Það fer þó aldrei svo að það verði afgangur á  IceSave uppgjörinu ef meira fæst við sölu fyrirtækja í Bretlandi svo sem Iceland Foods verslunarkeðjunnar. Fyrirtæki sem ber nafn okkar sem ætlar þegar allt kemur til alls e.t.v. að bjarga okkur úr snörunni. En það er verra ef búið verður að hengja sökudólginn þegar til uppgjörsins kemur þar sem samningaleiðinni var hafnað með dómi þjóðarinnar. Hagstæður dómur þjóðanna sem minni líkur eru á að verði en meiri, verður þá líka lítils virði þegar hann loks kemur. Klárum því málið strax með handarbandi eins og góðra manna er siður og njótum ávinningsins síðar.

Í versta falli verður greiðslan eins og stöðumælasekt fyrir að leggja vitlaust, sekt fyrir of hraðan akstur eða að hafa keyra á móti rauðu ljósi, miðað við allt sem á undan er gengið. Áminning að passa okkur betur næst. Að minnsta kosti fer maður ekki að þrasa við stöðumælavörðinn ef maður hefur lagt vitlaust. Maður borgar þegjandi og bítur á jaxlinn. Kostnaðurinn, ef maður borgar strax, er að minnsta kosti ekkert á við það sem hann getur orðið síðar. Samfélagsleg refsing fyrir að hafa brotið aðeins af sér. Sama á við þjóð meðal þjóða. Þegar að við vitum að við gerðum ekki alveg rétt eða sváfum á verðinum. Því segi ég hiklaust „já“ í þjóðaratkvæðisgreiðslunni á laugardaginn.

Í dag, 7. apríl er alþjóðadagur Alþjóðlegu heilbrigðisstofnunarinnar (WHO) sem tileinkar daginn í ár baráttunni gegn sýklalyfjaónæminu og óskynsamlegri notkun sýklalyfja. Heilbrigðisógn sem stofnunin telur með þeim mestu í heiminum. Sennilega ættum við Íslendingar að halda meira upp á daginn en nágranaþjóðirnar og reyndar tileinka heilan mánuð, aprílmánuð ár hvert árvekninni, ekki veitir af. Ekki síst úti í þjóðfélaginu þar sem tilefnið er miklu meira og vandamálið stærra en í flestum löndum sem við viljum bera okkur saman við og má segja á vissan hátt að sé lyfjamengun sem eyðileggi okkar nánasta umhverfi, flóruna okkar sjálfra. Tugir barna sem þurfa að leggjast á sjúkrahús til að fá sýklalyf í æð eða vöðva, jafnvel í hverjum mánuði þar sem hæstu skammtar breiðvirkasta sýklalyfsins sem völ er á í inntökuformi dugar ekki. Meðferð sem í dag er ráðlögð við alvarlegum eyrnabólgusýkingum á heimilum vegna sýklalyfjaónæmis. Algengar sýkingar barna sem áður var auðvelt að meðhöndla, þegar sýklalyfin virkuðu vel.

Frá 15. mars sl. hefur legið fyrir erindi með skriflegri fyrirspurn til velferðarráðherra frá Siv Friðleifsdóttur alþingismanni, sem snýr nákvæmlega að íslenska vandanum. Það hefði verið gott og upplýsandi fyrir umræðuna á Íslandi í dag að svör væru komin við fyrirspurninni, þótt ekki væri nema í tilefni dagsins. Velferðarráðherra, Guðbjartur Hannesson skrifar reyndar grein í Fréttablaðið í morgun þar sem hann vekur athygli á deginum en gerir allt of lítið úr vandanum á Íslandi að mínu mati og þar sem allt samráð vantar við heilsugæsluna í landinu.

1). Hvenær má vænta þess að hafnar verði bólusetningar ungbarna gegn pneumókokkum, sem m.a. valda eyrnabólgum? 
2). Stendur til að bólusetja öll börn þriggja ára og yngri gegn pneumókokkasýkingum til að ná fyrr fram svokölluðum jákvæðum hjarðáhrifum og til að gæta jafnræðis meðal ungbarna, en nú þegar óska margir foreldrar eftir bólusetningunni á eigin kostnað? Ef svo er ekki, hvers vegna? 
3). Hefur verið reiknað út hve hagkvæm slík hjarðáhrif gætu verið? 
4). Telur ráðherra að flýta þurfi bólusetningunni vegna aðstæðna hér á landi, svo sem alvarlegs sýklalyfjaónæmis sem einkum er á höfuðborgarsvæðinu? 
5). Hve mörgum börnum hefur á liðnu ári þurft að gefa stærstu skammta breiðvirkra sýklalyfja sem völ er á í inntökuformi og hve mörg börn hafa verið lögð inn á spítala til sýklalyfjameðferðar í æð eða vöðva með sterkustu lyfjum sem völ er á til meðferðar á slæmum eyrnabólgum þar sem önnur lyf hafa ekki virkað? 
6). Telur ráðherra að mikil notkun sýklalyfja við eyrnabólgum ungbarna á Íslandi tengist verklagi í heilsugæslunni og miklu álagi á vaktþjónustuna og barnalæknavaktina vegna undirmönnunar lækna í heilsugæslunni? 
7). Verður haft samráð við heilsugæsluna við undirbúning bólusetninganna og verður hafið kynningar- og fræðsluátak fyrir lækna og foreldra um skynsamlega og markvissa notkun sýklalyfja samfara góðu hjarðónæmi barna gegn pneumókokkum þegar bólusetningarnar hefjast?

Ekkert er meira rætt þessa daganna en kosningarnar á laugardaginn. Já eða Nei. Úrslit sem geta skipt þjóðina afskaplega miklu máli. Jafnvel hvort búandi verði hér á landi við nútímaleg lífkjör á allra næstu árum. Réttlætiskennd og þjóðarstolt blandast þó inn í umræðuna og sitt sýnist hverjum. Þrátt fyrir allan undirbúninginn og umræðuna síðastliðna mánuði virðast tilfinningarnar ætla að ráða mestu á lokametrunum og margir sveiflast til og frá, eftir stemmningunni hverju sinni. Mál sem fyrir nokkrum vikum síðan flestir voru orðnir hundleiðir á og gátu ekki nefnt á nafn, ógrátandi. Sanngirniskrafa unga fólksins sem var alsaklaust af þessu öllu saman er þó auðvitað auðskilin. Það fólk verður að minnsta kosti ekki kallað óreiðufólk í þessu samhengi, hvað sem segja má um okkur hin og hvað sem síðar verður.

Sjálf var þjóðin eins og unglingur þegar meintir atburðir áttu sér stað, skjótráð og oft klaufaleg, sem þjóð meðal þjóða. Er nú er komið að uppgjörinu við umheiminn og þjóðin verður að taka sameiginlega ábyrgð, kynslóð með kynslóð. Meta það besta í stöðunni. Þjóðin hefur líka fullorðnast, skulum við vona af raunum sínum. Nú er fyrst og fremst spurt hvort við séum menn eða mýs. Hvort við séum ábyrg og nógu huguð til að taka á vandanum saman.

Annar hundurinn minn heitir eftir skugganum og er kolsvartur labrador, en hið besta skinn. Unglingur reyndar í hundaárum og kann ekki fótum sínum forráð þótt sterkur sé. Fer fram úr sér og er oft ansi fótvaltur, ólíkt gömlu íslensku tíkinni minni, henni Trýnu. Það versta er að ef hann kemst í skít að þá á hann það til að velta sér upp úr honum. Árátta sem einkennir marga hunda, sennilega til að þeir samlagist umhverfinu sínu og öðrum hundum betur við ákveðnar aðstæður. Ekkert óeðli og sem er auðleyst með hundaþvotti. Staðreyndir verða hins vegar ekki þvegnar úr sögunni. Þær eru eins og skugginn okkar, elta okkur hvert sem við förum, hversu hratt sem við hlaupum.

Á löngum og dimmum vetri eru skuggarnir oft ansi langir og stundum hrollvekjandi. Ekki síður skuggar okkar sjálfra, blandaðir sögu þjóðarinnar og stundum slæmra endurminninga. Á björtum vordegi eru skuggarnir hins vegar styttri og að lokum hverfa þeir nánast í birtu hásumarsins. En skugginn hverfur þó aldrei alveg og er alltaf spegilmynd okkar sjálfa, misjafn eftir aðstæðum. Látum nú skuggann okkar verða sem minnstan, verum jákvæð og segjum Já, á laugardaginn.

Töluverð umræða var hér á blogginu og í fjölmiðlum fyrir nokkrum vikum síðan um hvort lögleiða eigi notkun hjólahjálma fyrir fullorðna eins og börn eða ekki. Hluti hjólreiðarmanna og jafnvel félagasamtök sem þeir skipa, hefur hins vegar barist einharðlega gegn slíkri lögleiðingu sem þeir telja forræðishyggju og skapa gerviöryggi í umferðinni. Bílstjórar taki jafnvel minna tillit til þeirra. Virðist þeim nokkuð ágengt að tefja málið endalaust í stjórnkerfinu og vísa m.a. til lítillar notkunar hjálma hjá sjálfri hjólaþjóðinni Danmörku, máli sínu til stuðnings. Þjóð þar sem nánast allir hjóla frá blautu barnsbeini og hjólabrautir út um allt. Ólíkar aðstæður og eru hér á landi þar sem margir óvinar fara beint út á göturnar á hverju vori, ekki síst börnin okkar. Hjólin sjálf oft líka ryðguð og stirð eftir alla inniveruna í vetur eins og eigendurnir. Nú kemur hins vegar í ljós samkvæmt síðustu tíðindum að Danir vilja líka verja heilann sinn, þótt síhjólandi séu allt árið um kring.

Á aðeins 2 árum hefur hlutfall fullorðinna sem nota hjólahjálma aukist um 10% og nota nú um 25% fullorðinna hjálma að staðaldri í Danmörku en árið 1993 var hlutfallið aðeins um 4%. Þetta eru gleðilegar fréttir enda hafa rannsóknir í Danmörku sýnt að fækka megi verulega alvarlegum heilaáverkum fullorðinna, eða um allt að helming með því einu að nota hjólahjálma. Þetta kom fram í fréttum danska umferðarráðsins, Rådet for Sikker Trafik sem birt var á netsíðu DK í fyrradag. Meiri skilningi almennings á slysavörnum og betri hönnun á hjálmunum sjálfum er þakkaður þessi árangur. Árangur sem ætti að vera efasemdamönnum á Íslandi sem kalla hjálmana jafnvel óþarfa frauðköggul á hausinn, kærkomin vitneskja.

Það er ekki bara mál einstaklings sem verður fyrir höfuðhöggi ef hjólreiðarmaður dettur óvarinn á hausinn og heilaskaði hlýst af, heldur þjóðfélagsins alls. Því þarf að lögleiða hjólahjálmanotkun sem fyrst á sama hátt og bílbelti voru lögleidd hér á landi 1981 þannig að eingum „detti í hug“ að setjast á hjól án þess að láta á sig hjálm. Látum skynsemina ráða og sýnum börnum okkar gott fordæmi. Það hlýtur að vera skylda okkar allra að forðast alvarleg hjólaslys eins og hægt er. Á sama tíma og við viljum stuðla að meiri hjólreiðum og betra umferðaröryggi allra vegfarenda á Íslandi.

Vegna umræðu minnar í síðasta pistli um áhrif stress og streitu og viðbragða, m.a. viðtals við mig Í Bítið í morgun finnst mér rétt að taka saman umræðuna sem hefur verið um þessi og tengd mál hér á blogginu mínu. Vonandi einhverjum til betri glöggvunar og skilnings á vandamálinu. Á tímanum sem við nú lifum þegar við vitum jafnvel ekki í hvorn fótinn við eigum að stíga.

Samanburður er sennilega aldrei mikilvægari við fortíðina en einmitt nú og að við fáum svar við spurningum eins og, hvað mega breytingar á þjóðfélagi ganga hratt fyrir sig án þess að grunngildum sé fórnað? Hraði og streita er þannig sennilega undirrót flest þess sem aflaga hefur farið í okkar þjóðfélagi. Og þegar við ráðum ekki lengur við hraðann að þá sköpum við bara okkar eigin leiðir sem því miður hafa orðið okkur oftar en ekki  til skammar. Nema við viðurkennum að Íslendingar séu einfaldlega öðruvísi, hvatvís og ofvirk þjóð sem þurfi þá á hjálp að halda. Svör sem þurfti rannsóknaskýrslu Alþingis og tvo þjóðfundi til að svara og nú stjórnlagaráð og Landsdóm til að úrskurða um.

Sennilega þó eitthvað þarna á milli sem gaman verður að velta fyrir sér næstu misseri og koma með tillögur um hvað betur má fara í þjóðfélaginu og hvernig við ætlum að rækta garðinn okkar í framhaldinu. Sjálfur velti ég líka því fyrir mér hvort vöntun á trú, sé ekki einmitt eitt af því mikilvægasta sem hefur farið forgörðum hjá okkur, enda fátt meira til mótvægis stressi og streitu en innri sálarró sem kemur ekki alltaf af sjálfu sér.

Mikið hefur verið rætt um það hvað við getum gert til að bæta heilsu okkar og líðan, ekki síst á krepputímum þegar tengsl líkama og sálar eru aldrei nátengdari. Ekki síst þar sem í nútíma þjóðfélagi má tengja flesta sjúkdóma við stress. Skortur á tíma og mikið álag má segja að sé faraldur 21. aldar enda hraði grundvöllur flestra tækninýjunga. Tölvuvæðing og að allt eigi að vera auðfengið, fljótt og skjótt. Talað hefur verið jafnvel um tölvukynslóðina m.a. í háskólasamfélaginu á Íslandi um þá sem fæddust á níunda áratugnum og eru nánast stöðugt nettengdir við lófatölvurnar sínar.

Afköst okkar í vinnunni eiga líka að vera meiri með vaxandi arðsemiskröfu. Ekki síst í vaxandi kreppu eins og hjá okkur þar sem launin hafa lækkað um helming á aðeins 2 árum hjá þeim sem eru þó eru svo heppnir að hafa vinnu. Þeir hinu sömu verða nú að leggja harðar að sér og vinna lengur sé þess nokkur kostur vegna mikilla skulda heimilanna. Heimila sem þó eru tæknilega mörg gjaldþrota í dag. Gjaldþrota eins og sjálf gullgæs Reykvíkinga, Orkuveitan sem áður malaði gull en mergsýgur nú orkuna úr höfuðborgarbúum og skólakerfi barnanna okkar í staðinn.

Foreldrar, ekki síst ungir foreldrar fara síst varhluta af stressinu og álaginu í dag. Sama kynslóð og reyndar týndist að stórum hluta í Finnlandi vegna streitu foreldranna í kreppunni þar á áttunda áratug síðustu aldar. Sama hætta er nú á Íslandi ef ekki er rétt staðið að málum hjá yngstu börnunum sem fædd eru á nýrri tækniöld. Síðustu fréttir að tryggja eigi öllum framhaldsskólanemum rétt til skólasetu næsta skólaár er auðvitað skref í rétta átt en ekki má gleyma yngstu börnum með sínar þarfir sem eru nú í mestri hættu á að týnast.

Einn alvarlegastur áhættuþáttur hjartasjúkdóma (hækkaður blóðþrýstingur og hjartsláttur) er streitan sem auk þess leiðir af sér átraskanir, verri matavenjur og skyndibitamenningu. Offita er mest áberandi birtingarmynd þess ástands þar sem við Íslendingar eru fremstir í flokki, meðal feitustu þjóða Evrópu í dag og þúsundir barna eiga við að stríða. Streitan er síður eins sýnilegur áhættuþáttur annarra alvarlegra sjúkdóma svo sem heilablóðfalls, skertu ónæmiskerfi og sýkingartilhneyingu, meltingartruflana, lélegri tannheilsu, svefntruflana, kynlífstruflana, þrálátra verkja, þunglyndis, námsörðugleika og jafnvel krabbameins. Af allt of mörgu er að taka og sem hægt er að gera skil í þessum pistli en sem ég geri ef til vill síðar.

Gagnvart börnunum verð ég þó að nefna augljósar staðreyndir sem því miður virðist mörgum huldar. Óþarfa lyfjanotkun og skyndilausnir sem hafa alvarleg áhrif á heilsu ungra barna á Íslandi og eru afleiðingar lífshátta okkar eins og offita og tannskemmdir meðal þeirra. Ef foreldrar mega ekki vera að því að vera heima með veikt barn eykst t.d. þrýstingur á þessar lausnir svo sem óþarfa sýklalyfjameðferð sem síðan leiðir af sér aukna sýkingartíðni og vanþrif. Alvarlegast þó þróun alvarlegs sýklalyfjaónæmis fyrir allt þjóðfélagið og sem er talið vera meðal mestu heilbrigðisógna framtíðar að mati Alþjóðlegu heilbrigðisstofnunarinnar (WHO). Ástand sem kemur sér verst þegar mest á reynir, ekki síst hjá börnum og gamla fólkinu.

Miklu síðar koma alvarleg geðræn áhrif þó fram hjá börnunum sem eru ung í dag, eins og sýndi sig af reynslu Finna í kreppunni þeirra á áttunda áratug síðustu aldar. Þar sem streita og óhamingja foreldra í kreppu var stærsti áhættuþáttur geðraskana unglinga síðar, barna sem gleymdust og týndust. Ekki má heldur gleyma öllum þeim börnum sem búa við ofbeldi hverskonar, ekki síst á heimilum og markar þau fyrir lífið. Afleiðingar sem koma hvergi betur fram en í lífstílssjúkdómunum svokölluðu og sállíkamlegum einkennum sem þegar eru svo einkennandi fyrir nútíma þjóðfélag.

Fyrir þremur árum, vorið fyrir hrun, var ég beðinn að taka þátt í málþingi Foreldrafélags Vesturbæjar í Reykjavík og kynna rannsóknir mínar og félaga um sýklalyfjanotkun ungbarna, sýkingar og þróun sýklalyfjaónæmis meðal helstu sýkingarvalda þeirra. Sólveig Eiríksdóttir (Solla græna) ræddi matarvenjur barna og hollustu. Hafliði Kristinsson fjölskylduráðgjafi ræddi helstu félagsleg vandamál skólabarnanna, tengsl við fjölskyldulífið og leiðtogahlutverk foreldra. Samnefnari niðurstaðna okkar þriggja kom okkur öllum jafnt á óvart. Niðurstöðurnar sjálfar voru þó lélegt fæði skólabarna og skyndibitamenning, mikið stress og álag barna og foreldra þeirra og mikið sýklalyfjaónæmi og há sýkingartilhneying. Samnefnarinn og orsökina sjálfa töldum við hins vegar öll þrjú ásamt frábærum fundarstjórnanda, Kristjáni Emil Jónassyni (Heilsa 107 og Fjárhagur 107), vera tímaleysið og stress í nútíma þjóðfélagi sem bregðast yrði gegn með öllum ráðum.

Skortur á tíma með börnunum okkar endurspeglaðist þannig vel í helstu meinum þeirra, jafnvel í blússandi góðæri. Samhljóma niðurstaða sem við fengum eftir að hafa nálgast vandamálin úr þremur ólíkum áttum og án fyrirfram gefins samráðs sem annars einkenndi allt okkar samfélag í meintu góðæri. Skortur á tíma var ekki það sem við fyrirfram lögðum upp með en sem að lokum skýrði flest vandamálin sem við stöndum frammi fyrir í dag, hvort heldur er varðar líkamlega heilsu eða andlega. Það að eyða tíma með börnunum sínum og ræða t.d. matargerð og hollustu skiptir meira máli en það sem endilega lagt er fyrir þau á borðið hverju sinni. Sama má segja ef þeim líður illa hvort heldur er sálarlega eða vegna líkamlegra kvilla sem læknast af sjálfu sér eins og kvefsýkingar. Samveran og að gefa sér góðan tíma með hvort öðru skiptir mestu máli. Sjá MYNDBAND og kynningu http://heilsa107.blog.is/blog/heilsa107/

Viðtal við mig um efnið á Bylgjunni, Í bítið 4.apríl 2011

Sjá viðtal við Elizabeth Blackburn í Kastljósi um áhrif stress á litningna okkar og öldrun 27.6.2011

Síðasti mánuður, mars 2011 hefur verið með afbrigðum viðburðarríkur. Helst ber að nefna fréttir af hörmungunum í Japan þar sem talið er að allt að 30.000 manns hafi farist og eignartjón þar gríðarlegt. Heimsfréttir sem snerta okkur bæði beint og óbeint. Kjarnorkuógn í ofanálag sem virðist engan enda ætla að taka og mikil óvissa á margan hátt um varanlegar afleiðingar fyrir jafnvel alla heimsbyggðina. Ekki síður auðvitað hvað varðar uppbyggingu þjóðfélagsins hjá góðum vinum okkar sem búa svo langt suður í höfum.

Söfnun til bágstaddra í Japan sem Rauði krossinn á Íslandi stendur fyrir mætti ganga betur. Ýmsir frumkvöðlar í japanskri list og tækni hafa þó minnt á sig og japanska menningu. Upp úr stendur stendur eins og svo oft áður einstaklingsframtakið. Í vikunni rann allur ágóði eins besta Sushi staðar okkar hér á landi, suZushii í Kringlunni óskiptur til Rauða krossins, heilar 600.000 kr þar sem starfsfólkið gaf líka vinnuna sína. Skorað var á aðra japanska veitingastaði að gera slíkt sama. Staði sem fær okkur til að hugsa um leið og við njótum eins af því besta sem við fáum. Þar sem hver biti er eins og lítill moli frá Japan. Önnur fyrirtæki, ekki síst þau sem tengjast Japan á einn eða annan hátt ættu að sýna frumkvæði með frumlegri söfnun í apríl.

Á sama tíma og hamfarirnar áttu sér stað stóð yfir mottumarsinn hjá okkur Íslendingum. Átak Krabbameinsfélags Íslands sem var góð áminning um að halda árveknini, okkur „til handa“, og safna fé til góðra hluta í baráttunni við krabbamein. Krabbamein sem hvergi verða algengari en í geislvirku umhverfi sem við Íslendingar erum svo  rækilega minnt á og hvað við eigum gott og að geta treyst á sjálfbæra og endurnýtanlega orku. Þrjátíumilljónir söfnuðust til átaksins hér heima sem verður að teljast góður árangur. En miklu meira átak þarf fyrir alla þá sem eru í mesti áhættu í Japan. Krabbameinsátak á heimsvísu. Ég var að sumu leiti feginn að sleppt var að hafa sjónvarpsdagskrá tileinkað okkar litla átaki í ár. Aðrar hörmungar skyggðu svo mikið á, og nú síðast líka stríð í Líbíu sem við Íslendingar erum óbeinir þátttakendur að, hvað sem hver segir, hvort sem okkur líkar betur eða verr. Þar sem margir hafa látist og munu deyja og kveljast af okkar og annrra þjóða völdum.

Ég tók samt heilshugar þátt í mottumarsinum í ár. Ég keypti reyndar mína „einstöku mottu“, eina staka gólfmottu í Príusinn minn. Mottu sem var á 25% afslætti tileinkað mottumarsinum og að sjálfsögðu var hægt að fá staka mottu þar sem mig vantaði aðeins eina. Umhverfisvernd eru greinilega höfð að leiðarljósi hjá japanska framleiðandanum Toyota. Nokkuð sem önnur bifreiðarumboð mega taka sér til fyrirmyndar sem selja alltaf motturnar í pörum. Og þar kom enn eitt stigið fyrir vini mína í Japan.

Höldum áfram að marsera í apríl og söfnum meira fyrir Japan og sýnum betur vinahug okkar til japönsku þjóðarinnar.

Lóan er komin að kveða burt snjóinn,
að kveða burt leiðindin, það getur hún.
Hún hefur sagt mér, að senn komi spóinn,
sólskin í dali og blómstur í tún.
Hún hefir sagt mér til syndanna minna,
ég sofi of mikið og vinni ekki hót.
Hún hefir sagt mér að vakna og vinna
og vonglaður taka nú sumrinu mót. (Páll Ólafsson 1827-1905)

Það eru alltaf ákveðin kaflaskil þegar vorfuglarnir láta sjá sig á vorin. Tjaldurinn kom í Mosó í vikunni og heyrst hefur í lóu úti í móa. Í kyrrðinni og rökkrinu sem ennþá er á kvöldin. Síðustu snjóskaflarnir að bráðna í Hamrahlíðarbjörgunum og mávurinn, vargurinn sá, löngu farinn að láta að sér kveða með kvaki snemma á morgnana. Allt hljóð sem vekja mann til lífsins og umhugsunar.

Ef bara lóan gæti nú kveðið burt leiðindi umræðunnar í dag og sem sennilega hefur aldrei verið meiri nú rétt fyrir kosningar um „mál málanna“. Mál sem þjóðin ætti að geta verið búin að segja skilið við fyrir löngu, eins og annarra þjóða er siður. En hlustum á kveðskap fuglanna okkar. Okkur hættir nefnilega til að sökkva allt of mikið niður í dægurþrasið og sjáum þá ekki heildarmyndina. Mynd dagsins sem vorfuglarnir okkar reyna eftir fremsta megni að benda okkur á með kvakinu sínu og söng.

Hver kafli í lífinu er eins og ein árstíð. Hver kafli með atburði sem standa upp úr, hver á sinn hátt. Og sagan heldur áfram sem spennuskáldsaga eða sem ljóð. Okkar er auðvitað valið að ákveðnu marki enda skrifum við sjálf þessa sögu. Oft verður mér hugsað til þess þegar skjólstæðingar mínir sem jafnvel eru komnir vel á miðjan aldur segjast vilja geta byrjað upp á nýtt. Eftirsjá yfir því liðna og jafnvel ósk um eilífa æsku í stað þess að njóta reynslunnar og gera bara betur, í næsta kafla.

Sjúkdómavæðingin er líka hluti af þessu öllu og þar sem við læknarnir ásamt lyfjaiðnaðinum ekki saklausir að hafa átt þátt í að skapa. Aðra veröld sem ruglar fólk í rýminu. Meðal annars að ætla að greina hið ómögulega og leita allra leiða til að segja okkur með örlítilli vissu í hvaða áhættu við kunnum að vera. Jafnvel með inngripsmiklum aðferðum sem skemma lífgæði okkar. Bara til vera viss sem svo þegar allt kemur til alls skiptir ekki máli en elur á ótta og hræðslu. Í stað þess að lifa eins og okkur er einum lagið, vitum best og gerum best, með góðri ráðgjöf. Okkar er valið.

Eitt sinn fyrir mörgum árum var ég og vinur minn sem einnig er heimilislæknir og reyndur sveitalæknir að ræða álagið á Slysa- og bráðamóttökunni á Borgarspítala sem þá var og hét. Tilefnið var tengt viðhorfum einstaka kollega í húsinu sem fannst vinnan sem við sinntum á gólfinu ekki mjög merkileg vísindi. Þangað kom samt slasað fólk og sjúkt í þeim tilgangi einum að fá greiningu og meðferð við bráðum vanda, hvort sem hann síðar reyndist alvarlegur eða ekki. Sameiginleg niðurstaða okkar eftir vaktina sem var mjög erilsöm, var að það væri í raun bara til einn grunnur í læknisfræðinni og hún endurspeglaðist nákvæmlega í deildinni okkar. Að geta sjúkdómsgreint, læknað og hjálpað fólki í neyð eftir bestu þekkingu, daginn þegar fólkð sjálft óskaði eftir og þurfti mest á hjálpinni að halda. Ummæli sem ég hef gjarnan eftir þegar ég ræði grunnnám í læknisfræði við nemendur mína.

Lífið þarf ekki að vera flókið og mikilvægast að lifa einn dag í einu og taka því sem að höndum ber. Sumir dagar eru góðir, aðrir slæmir. Síst af öllu viljum við lifa leiðinlegu lífi. Í dag er þjóðin sjúk, leitar eftir hjálp og þarf á bráðalækningu að halda. „Björgum þjóðinni“ og losum hana við „Icesave“ eins og við kunnum best. Nú er tækifærið til að kveða burt leiðindin með vorboðanum ljúfa og horfa með glaðlegri augum til framtíðarinnar.

Í góðærinu töldum við Íslendingar að okkur væru allir vegir færir. Við ofmátum verðleika okkar heldur betur og eftirleikinn þekkja flestir. Miklu meira var að baki því sem afvega fór en rannsóknarskýrsla Alþingis sagði ein til um. Á flestum sviðum þjóðlífsins í dag má sjá hvað hefði mátt fara betur ef skynsamlega hefði verið að málum staðið. Grunngildin og skynsemin látin ráða. Þetta á ekki síst við um skipulag heilbrigðismála og uppbyggingu heilsugæslu á höfuðborgarsvæðinu.

Í myndlíkingu má líkja stjórnsýslunni við glerhýsi þar sem gegnsæið og birtan á að vera allsráðandi. Auðvelt að líta bæði inn og út. Ekki þó eins og glerhús eins og sést á meðfylgjandi mynd, innantómt og kalt, engan veginn í takt við umhverfið og virðist bíða þess eins að brotna. Stjórnsýslan þarf meira að vera eins og gróðurhús, hlýtt og sem hlúir að lífi innan dyra um leið og það verndar og heldur kulda og ógnum utan dyra. Eins og heilsugæslustöðvar fullar af mannlífi og vel hæfu starfsfólki á öllum sviðum heilsugæslu.

Hann er kaldur þessi heimur ekki síst á landinu bláa. Heimur þar sem sagan getur líka endað illa, ólíkt því sem gerist í flestum ævintýrum sem við höfum lesið. Og því miður ekki eins og í martröð sem tekur enda og allt verður eins og áður. Hrunið varð samt til þess að opna augu okkar. Jafnvel eins og syndaraflausn og maður fór að skilja hlutina betur og smá saman losnaði maður við vonda bragðið sem hafði ágerst með árunum á tungunni. Bragð sem ég kannaðist fyrst við eftir að hafa verið ótuktarlegur við leikfélagana í gamla daga. Maður vissi einfaldlega að maður hafði ekki breytt rétt, heldur illa.

Í mörg ár, mörgum árum síðar eftir 5 ára sérfræðinám í heimilislækningum, barðist ég við félaga mína að fá þær fáu heimilislæknastöður sem auglýstar voru lausar á höfuðborgarsvæðinu. Ég sótti alls um 10 stöður á nokkrum árum áður en ég var svo heppinn að fá eina. Í millitíðinni hafði ég ásamt félaga mínum boðist jafnvel að koma á fót einkarekinni stöð fyrir það hverfi sem var á nokkurrar heimilislæknaþjónustu í Reykjavík, í Heima- og Vogahverfinu. Umsókn sem tekin var með vandlætingu og hálfgerðum skömmum fyrir að dirfast að troðast inn á svið stjórnsýslunnar sem henni var ætlað að sinna. Í upphafi góðærisins svokallaðs þar sem þjóðfélagið virtist ekki hafa þörf fyrir heimilislækna. Á þeim tíma sem minnstu munaði að ég færi að starfa við aðra sérgrein innan læknisfræðinnar eins og sumir félaga minna gerðu. Sérgreinar sem voru meira í tísku. Þá var ég reyndar ekki með vont bragð í munni heldur aðallega kökk í hálsi. Og nú um 20 árum síðar vantar um 50 heimilislækna á höfuðborgarsvæðið.

Heimilislæknaþjónustuna var litið á sem afgangsstærð í heilbrigðiskerfinu, sérstaklega hér á höfuðborgarsvæðinu. Öll áhersla var lögð á frjálst aðgengi að sérfræðiþjónustunni í hinum ýmsu öðrum sérfræðigreinum læknisfræðinnar. Hvaða sérfræðingur sem var fyrir utan sérfræðing í heimilislækningum gat opnað stofu og reikning við Tryggingastofnun Íslands og hafið stofurekstur. Litið var á heimilislækningarnar sem „almenna“ læknaþjónustu sem væri hægt að nálgast nánast hvar sem var. Samningur Tryggingastofnunar við heimilislækna var aðeins einskorðaður við lítinn hóp heimilislækna sem voru svo lánsamir að hafa starfað lengi á stofu sem einyrkjar, leifar frá þeim tíma sem var fyrir komu heilsugæslustöðvanna.

Heimilislæknarnir þurftu síðan sjálfur að berjast fyrir tilverurétt sínum og fóru í raun í „tvö stríð“ til að reyna að koma vitinu í stjórnvöld. Það fyrra var svokallað „tilvísunarstríð“ þar sem fyrrverandi heilbrigðisráðherra, Sighvatur Björgvinsson vildi leggja áherslu á hvar eðlilegast væri að vegferð sjúklinga um heilbrigðiskerfið hæfist. Eins og reyndar í öllum öðrum löndum í kringum okkur. Það var blásið niður enda mættu hugmyndirnar kröftugri andstöðu annarra sérfræðinga sem áttu allt sitt undir stofurekstri. Seinna stríðið snerist einfaldlega að fá sömu kjör og aðrir opinberir læknar á sjúkrahúsunum með sambærilega menntun og möguleika á að starfa við önnur rekstarform en hið opinbera eins og aðrir læknar. Samningar sem að lokum náðust og áttu að opna möguleika á nýjum sóknarfærum í heilsugæslunni árið örlagaríka, 2008. Leikur sem því miður kom of seint og ríkið fallið á tíma.

Í dag er ástandið ískyggilegt og það vantar ekki bara eins og áður segir um 50 heimilislækna á höfuðborgarsvæðið. Aldurssamsetning læknahópsins sem starfar í dag við heimilislækningar á höfuðborgarsvæðinu er slík að það þarf 7 nýja lækna á ári, næstu 10 árin til að halda í horfinu. Læknar sem engan veginn eru til og sérnám í heimilislækningum tekur a.m.k. 4-6 ár. Alvarlegast í stöðunni nú er að samningar við aðra sérfræðinga er ekki í augsýn og þeir því samningslausir frá næstu mánaðarmótum. Og ennþá er ósamið um kvöld- og helgarvaktir heimilislækna á höfuðborgarsvæðinu, sjálfa Lænavaktina.

Löngum hefur maður furðað sig á ráðaleysi stjórnvalda að klára ekki uppbyggingu heilsugæsluþjónustu höfuðborgarsvæðisins í tíma, þegar vita mátti í hvaða ástand stefndi og brautryðjendurnir ennþá til staðar. Að stjórnvöld skyldu ekki vera í jarðsambandi við grasrótina. Sjálfur var maður þó farinn að efast og jafnvel halda að íslenska undrið tæki öllu öðru fram í heiminum og ekki yrði þörf fyrir heimilislækna á Íslandi, ólíkt öllum öðrum löndum. Í staðin áttu m.a. stórbrotnar hugmyndir um heilsutengda ferðaþjónustu að leysa allan vanda og að hægt væri að selja heilsuna eins og hverja aðra markaðsvöru á markaðsvirði. Hugmyndir sem því miður ríkja ennþá daginn í dag hjá allt of mörgum. Lyfja- og rannsóknakostnaður löngu kominn úr böndunum sem virtist ekki skipta neinu máli fyrir svo ríka þjóð sem við töldum okkur vera, en vorum ekki.

Í dag sjá stjórnvöld í fyrsta skipti hvar skórinn kreppir mest í heilbrigðiskerfinu. En það er ansi seint í rassinn gripið, ekki síst þar sem landsflótti er nú skollin á meðal lækna og allir samningar í uppnámi. Nú í fyrsta sinn í langan tíma verður erfitt að halda uppi lágmarks heilbrigðisþjónustu á landinu. Og draumurinn var því miður ekki slæm martröð heldur blákaldur veruleiki sem var svo mörgum hulinn og er jafnvel enn. Draumur sem endaði eftir allt saman eins og í versta ævintýri.

En við erum þó að minnsta kosti vöknuð og ég er hvorki með vont bragð í munni né kökk í hálsi lengur. En ég sorgmætur yfir því hvernig komið er fyrir heilsugæslunni í landinu.

Hver kannast ekki við þessa mynd af grátandi dreng sem einhvern veginn virðist ekki vera dæmigerður Íslendingur? Birtingarmynd sem er ósönn en hangir samt uppi á vegg á mörgum íslenskum heimilum, eða að gerði að minnsta kosti. Ekki einu sinni augu drengsins gráta þótt listamanninum hafi tekist vel að mála gervitár á fallega vanga hans. Mynd sem var seld í öllum kaupfélögunum landsins. Ef til vill var það vegna þess hve landið var kalt og harðbýlt að við þurftum að láta minna okkur á tilfinningar sem bærðust innra með okkur, en voru frosnar.

Sorgin er þó alltaf söm við sig hvar sem er í heiminum og ef til vill helgaði tilgangurinn meðalið hjá kaupfélagsstjóranum að vekja okkur til umhugsunar um að það sé allt í lagi að sýna tilfinningarnar af og til, og gráta. Angurværð og sakleysi er þó nær stemmningunni sem myndin sýnir og minnir á svo margt annað sem sagt var og gert. Ósönn mynd engu að síður, en íslensk. Mynd sem ég undir öðrum kringumstæðum ímynda mér að ætti frekar heima upp á vegg á Spáni, í Frakklandi eða jafnvel einhversstaðar í Rómönsku-Ameríku þar sem íbúarnir líkjast meira drengnum á myndinni. Þjóðum sem eiga sér tilfinningaþrúgnar sögur þar sem stríð eru jafnvel ennþá háð. Grátur almennings raunverulegur og hversdagslegur. Mynd sem einhverja hluta vegna hitti samt svo vel í mark á heimilum hér á Íslandi og passaði vel á stofuvegginn.

Nú er jörðin á fróni hins vegar farin að þiðna og fjöllin gráta með vatnsflaumi og leysingum. Raunveruleg mynd sem ég tók  í dag. Jafnvel snjóskaflarnir líta út eins og frosnir gráttaumar á vöngum hlíðanna. Sönn mynd en ekki sorgleg. Þetta er Ísland í dag og græðlingarnir farnir að skjótast upp úr gulum grassverðinum frá því í fyrra. Mynd sem minnir á liðna tíð en um leið vorið, tíma vonarinnar sem framundan er.  Og almenningur grætur ekki, hann bítur á jaxlinn og bölvar í hljóði. Hann vill frekar borga skuldirnar sínar en eiga inni greiða hjá Kaupfélaginu.

Íbúarnir verða nú að herða upp hugann til að klára dæmið. Á sama hátt og við höfum alltaf  gert. Nú leggjum við því tilfinningasemina aðeins til hliðar í nokkur ár og látum engan pranga inn á okkur óraunverulegri mynd til að hengja uppi á vegg í stofunni heima. Ekki aftur. Ef við þurfum á einhverri mynd að halda að þá er það mynd af landnemunum forðum. Hinum sönnu víkingum sem kunnu ekki að gráta og borguðu það sem þeim bar, með góðu eða illu. Og byrjuðu upp á nýtt á landinu góða.