Fyrir rúmlega áratug gekk ég ásamt konu minni, dóttur, vinum og nokkrum útlendingum svokallaðan Öskjuveg með Ferðafélagi Akureyrar, undir farastjórn Ingvars Teitssonar, læknis. Rúmlega vikuferð frá Herðubreiðarlindum, suðvestur í Bræðrafell, upp í Öskju og um árfarvegi Jökulsár á Fjöllum austan við og að lokum norður og niður í Svartárkot, innsta bæ Bárðardals. Gist var í Þorsteinsskála, Bræðrafelli, Dreka, Dyngjufelli og Botnum. Ein af mörgum gönguferðum um ævina og sem allar hafa verið svo gefandi, þótt ólíkar séu. Oft andlegur efniviður í málverk hugans og sem breytt getur nútíð og þátíð í nýja vídd. Skynjun sem er oft er erfitt að túlka vegna fátæktar í orðræðunni, en sem nú er tilefni til upprifjunar vegna yfirvofandi ógnar í Bárðarbungu og svæðinu öllu norðan við. Við hamfaraflóð sem breitt getur ásjónu svæðisins komandi ár eða varanlega við hraunflóð. Dæmigert fyrir land sem enn er í mótun og viðkvæmt á flestan hátt og ekkert er gefið eftir, nema ef væri möguleiki á ljúfum endurminningum. Ferðasaga sem áður var skrifuð í tilefni af forsetaframboði Ara Trausta fyrir tveimur árum, um mikilvægi góðrar leiðsagnar fyrir land og þjóð.

Líkt og í lífinu, getur augnablik á göngu í hrjóstugu íslensku landslagi verið óútreiknanlegt, ekki síst norðan jökla. Öll víðáttan kallar á sterkar tilfinningar. Fjöllin og jökultindarnir í fjaska og sjóðheitur sumarvindinn sem þú finnur reyndar best inni á beru hálendinu, sem og eins ísköldu rigningunni sem þvær þér um vangann.  Jökulár, svartir sandar og illvígt apalhraun yfir að fara. Bak við svarta gljáandi klöpp eða litskrúðugt bergið er alltaf eitthvað nýtt að sjá, framandi, en samt svo kunnuglegt sem þekkir aðeins landið. Í ferðahópi með útlendingum sem við viljum getað deilt landinu okkar með, því eingin þjóð er eyland.

Á tveimur fyrstu dagleiðunum var gengið í þetta sinn frá Herðubreiðarlindum og yfir í hina öskugráu Öskju. Þar sem síðan var hægt að baða sig í heitu og djúpbláu gígvatninu í Víti. Degi síðar var gengið eftir kolsvörtum líflausum jökulsandi austan Öskju, eins og hann hefur alltfaf verið og áður en nokkurt líf varð til. Allt þar til komið er að hundruðára gömlum jökuluppsprettum frá m.a. Bárabungu, 50 kílómetrum sunnar, sem nú er lindarvatn og ölkeldur og vatnið tærara en nokkuð annað. Í Hvannalindum þar sem fagurgrænar hvannir ná að vaxa eins og lítil pálmatré í íslenskri eyðimörk, en þar sem sumarið varir aðeins í nokkrar vikur. Og rétt áður en vatnið seytlar upp úr svörtum sandinum, má sjá stakt blóm. Hvaðan það í ósköpunum kemur, eitt lítið hvítt blóm með græna vanga, er hulin ráðgáta nema þú þekkir landið þitt og lífsviljann sem að baki býr. Uppsprettur síðan allt niður í þingeysku dalina sem smá saman verða grænni og grösugri eftir sem neðar dregur og líf í öllum myndum verður augljósara.

Lömb og hross í haga og birkigrænir lundir. Ganga sem endar í stígum og þar sem að lokum má sjá sveitabæi. Gangan okkar er á enda eftir sjö frábæra sumardaga. Ganga sem gaf okkur sýnishorn á því hvernig jörð og líf verður til, og allt þar á milli. Nákvæmlega þetta sérstaka samband sem er svo dæmigert fyrir íslenska nátttúru. Vegna þess hvað við Íslendingar eru heppnir þrátt fyrir allt. En um leið áminning um viðkvæmt samband, ekki síst á tímum náttúruhamfara, og lífsneista lítillar þjóðar sem aldrei má fórna fyrir skammtímagróða.

Nú hefur verið ákveðið að sameina starfsemi 11 heilbrigðisstofnana á Vestfjörðum, Norðurlandi og Suðurlandi í þrjár stórar verkeiningar, en sem mælst hefur illa fyrir hjá þeim sem vel þekkja til. Sameining læknavaktar t.d. á Búðardal og Hólmavík er fáránleg hugmynd, þar sem einni og sami læknirinn þarf að geta sinnt vitjunum innan úr Ísafjarðadjúpi og upp í Bröttubrekku. Samnýting mannafla og vakta á ólíkum stöðum eru einmitt helstu rök stjórnvalda fyrir sameiningu stofnana og að því sem kallað er hagræðingu í rekstri. Í landi þar sem minna er varið til heilbrigðismála en hjá nágranaþjóðunum og spara á enn meira.

Á höfuðborgarsvæðinu þar sem heilsugæslan öll hefur verið beint undir einum hatti Heilbrigðisráðuneytisins sl. áratug (HH) (reyndar stendur HH fyrir Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins), hefur þjónustan að ýmsu leiti verið mun óaðgengilegri en úti á landi og þar sem hún hefur fengið að vera sjálfstæðari í minni einingum. Sú bitra reynsla ætti að vera eitthvað til að læra af. Þar sem markmið var upphaflega að hagræða í rekstri og efla stjórnun, en sem hefur síðan grafið henni gröf. Ef Akureyringar gráta vegna þess að þar vantar nú 6 lækna eins og nýlega var í fréttum, að þá mega höfuðborgarbúar öskra eftir hjálpinni. Þar vantar nú yfir 60 heimilislækna og mikill atgerfisflótti brostinn á meðal þeirra sem enn eru starfandi. Nú er svo komið að sumar heilsugæslustöðvar eru vart mannaðar læknum lengur.

Ekki er lengur boðið upp á næturvaktir heimilislækna á nóttunni á höfuðborgarsvæðinu og vaktin í Kjósinni og Þingvallasveit er í uppnámi þar sem til stendur að leggja niður vaktþjónustuna í Mosfellsbæ á kvöldin og um helgar nú í haust, en sú stöð heyrir einmitt undir hatt HH. Niðurskurður hefur ríkt ár eftir ár í heilsugæslunni og laun skert. Biðraðir eru víða út á götur við skyndimóttökur og bráðamóttöku Landspítala-Háskólasjúkrahús. Nýjar byggingar og voldugar stjórnsýslustofnanir í henni Reykjavík segja þannig ekki alla söguna og þegar innviðina vantar og samvinnu við sjálfa grasrótina sem vinna eiga verkin.

Umræða um yfirfulla bráðamóttöku háskólasjúkrahússins og margfalt álag á læknamóttökur á kvöldin og um helgar, hefur vakið upp áleitnar spurningar um gæði og skipulag heilbrigðisþjónustunnar á höfuðborgarsvæðinu og sem stjórnvöld hafa átt erfitt með að svara fyrir. Stærsti hluti erindanna ættu að sjálfsögðu að eiga heima í heilsugæslunni á daginn og skilvirkari heilbrigðisþjónustu eins og klínískar leiðbeiningar gera ráð fyrir. Eins til mikils sparnaðar fyrir ríkið, til lengri tíma litið. Umræða um þessi alvöru lýðheilsutengd mál eru miklu meira áberandi í flestum fjölmiðlum erlendis en hér heima sem velta sér mest upp úr tískukúrum og er það sennilega ein skýringin á því að heilbrigðisyfirvöld leika lausum hala eftir geðþóttaákvörðunum stjórnmálamanna og sem auk þess helst vilja einkavæða nú allt.

En hverjir eru raunhæfir mælikvarðar í dag á því að við höfum verið á vitlausri vegferð og forgangsraðað rangt í heilbrigðiskerfinu? Aðrir mælikvarðar en langlífi og sem tekur mannsaldur að breyta. Mælikvarðar sem sýna leikbrot á klínískum alþjóðlegum leiðbeiningum og sem endurspegla miklu betur vandann en þær heilsuhagtölur sem við miðum gjarnan allt við á hátíðisdögum. Leikbrot sem sýna ekki aðeins vitlausar áherslur í stjórnun, heldur vísbendingar um alvarlegar langtímaafleiðingar og mælast munu í verri lýðheilsuhagtölum í framtíðinni.

NOKKRAR STAÐREYNDIR:

1) Mikil notkun sýklalyfja á Íslandi, einkum meðal barna og sem búið er að skapa sérstöðu í sýklalyfjaónæmi helsta sýkingarvalds þeirra, pneumókokkanna, og stór hluti þeirra ónæmur fyrir algengustu sýklalyfjunum. Þar sem flestum erindum veikra barna er sinnt á bráðamóttökum í stað heildstæðrar heilsugæslu eins og alþjóðlegar klínískar ráðleggingar gera ráð fyrir og farið er strangt eftir í nágranalöndunum. Sýklalyfjaónæmi er stöðugt að verða heilbrigðiskerfinu dýrara og erfiðar gengur að ráða niðurlögum alvarlegra sýkinga. Þróun sem m.a. Alþjóða heilbrigðisstofnunin (WHO)er búin að vera lengi við, eða í meira en tvo áratugi og ástæðurnar vel rannsakaðar hér á landi, án þess að gripið hafi verið til viðeigandi úrbóta í skipulagi þjónustunnar.

2) Mikil notkun svefnlyfja eða yfir 8 milljón svefnskammtar á ári. Þegar þjóðin er látin sofa í stað þess að halda vöku sinni og árvekni. Miklu meiri notkun en á hinum Norðurlöndunum og lyfjaendurnýjanir gerðar hálf vélrænar í stað augliti til auglits við lækni eða sálfræðing.

3) Mikil vöntun á geðhjálp og sálfræðiþjónustu. Mikil notkun kvíða- og þunglyndislyfja og meiri en á hinum Norðurlöndunum er að hluta orsökuð þar sem vöntun er á þessari hjálp. Þunglyndi sem að lokum er algengasta orsök örorku í landinu.

4) Mikið álag á bráðþjónustuna, eða allt að áttfalt miðað við hjá nágranaþjóðunum. Þangað sem við sækjum skyndilausnir í stað varanlegri lausna og eftirfylgd með einkennum eins og heilsugæslan á að bjóða upp á. Glundroðastig skapast endurtekið á sjálfri Slysa- og bráðamóttöku háskólasjúkrahússins vegna ofálagsins. Næturvakt heilsugæslunnar á höfuðborgarsvæðinu var hins vegar lögð niður fyrir um 3 árum og fólki bent á að koma bara beint á háskólasjúkrahúsið.

Ábendingar til að því er virðist blindra og stefnulausra stjórnvalda, eru miklu fleiri en þessar fjórar, sem hafa lengi verið mjög sýnilegar og bent hefur verið endurtekið á, m.a. með bréfi til heilbrigðisráðherra og heilbrigðisnefndar Alþingis fyrir 5 árum. Álags- og hættueinkenni í grunni heilbrigðisþjónustunnar sem heilbrigðisyfirvöld ættu fyrir löngu að vera búin að bregðast við og þegar sjá mátti í hvað stefndi. Enn ekki ein stuna á þeim bænum, hvað þá að bréfum væri svarað. Undirritaður sem á að heita klínískur dósent við HH hefur heldur ekki fengið svo mikið sem einn fund með stjórnendum um málefni heilsugæslunnar, þau 4 ár sem hann hefur verið skipaður.

Ég hef fyrir löngu talið þörf á sérstakri rannsóknanefnd til að skilgreina vandamál íslenska heilbrigðiskerfisins og sem ég hef oft skrifað um. Vanda sem á rætur að rekja til lélegrar yfirstjórnar heilbrigðismála hér á landi um árabil og geðþóttaákvarðana stjórnmálamanna. Aðallega þó til að meta hvar mest þörf er á úrbótum strax í dag til að koma í veg fyrir meiri skaða en orðið hefur og sem mun taka áratugi að laga. Lýðheilsan er í veði og margra milljarða sparnaður á ári fæst auk þess með bættri heilsu landans. Vel skipulagða nærþjónustu þeirra sem vinna verkin.

Viðtal um efnið í Þættinum Reykjavík síðdegis 15.7.2014  http://www.visir.is/section/MEDIA98&fileid=CLP28349

Nýr og gamall brjóstapúði (PIP)

Endurbirti hér bloggfærslu úr blogginu mínu hjá DV, Tifandi tímabombur,  þar sem ég hef áður fjallað um skild mál á Eyjunni sl. ár, í umræðunni um sýklalyfjaónæmi og sýkingarhættu tengt notkun aðskotahluta hverskonar, í okkur og á og mikið er nú í tísku. Tilbúið heilbrigðisvandamál tengt einni mestri heilbrigðisógn samtímans.

Í umræðunni um lífstílstengda sjúkdóma, gleymist oftast að minnast á þá sem snúa mest að afleiðingum gerða okkar sjálfra og áráttu í að vilja breyta sífellt útlitinu með allskonar róttækum inngripum. Á sama tíma og vaxandi þekking er um áhrif spilliefna á lífríkið, hefur notkun litarefna, þungmálama og þrávirkra lífrænna efna aldrei verið meiri í okkar nærumhverfi, mikið tengt snyrti- og fegrunarvörum, litarefnum og íhlutum, í okkur og á. Og á sama tíma og Alþjóða heilbrigðisstofnunin (WHO) telur vaxandi sýklalyfjaónæmi vera eina mestu heilbrigðisógn samtímans og að við verðum að fara mikið betur með sýklalyfin, er notkun húð- og slímhúðarglingurs ásamt brjóstapúðum aldrei meiri og þar sem oft þarf að grípa til sýklalyfja. Þegar er oft erfitt að meðhöndla fylgisýkingarnar og þegar lyfin eru hætt að virka, hvað þá í framtíðinni.

Rauður tattoolitur í eitlum

Í dag er hins vegar mikill samfélagslegur þrýstingur á útlitið og kynímyndina, tengt tísku og jafnvel klámvæðingu. Yngri kynslóðin vill líka oft marka sér sína sérstöðu, út fyrir ystu nöf gamalla gilda. Hlutir jafnvel teknir upp úr ævafornri menningu og, trúarbrögðum, sem allir virðist mega afbaka og túlka að vild. Húðflúr (tattoo), hringjaskraut (piercings) hverskonar undir húð og á, jafnvel á kynfæri, í munn og tungu. Bilið milli læknisfræði og útlitsdýrkun, atvinnuskapandi iðnaðar og lýtalækninga þar sem brjóstapúðar (implants) koma mest við sögu, hefur aldrei verið minna en í dag.

Íhlutir og aðskotahlutir hverskonar bera alltaf með sér mikla sýkingahættu. Brjóstapúðarnir sem þúsundir íslenskra kvenna bera nú undir húð af öllum gerðum geta valdið alvarlegum sýkingum auk annarra fylgikvilla. Lækningavara sem upphaflega þróaðist vegna neyð sjúklinga, meðfæddra líkamsgalla eða afleiðinga sjúkdóma eins og krabbameins sem hægt var að bæta að einhverju marki, en sem síðar eru oftast notaðir í allt öðrum tilgangi. Húðsýkingar sem tengjast minni inngripum í húð eða slímhúðum eingöngu með hringjum og öðru glingri eru þó miklu miklu algengari. Oft í kringum viðkvæmustu líkamspartana.

Eyrnadjásn og sýking í eyrum

Mörg dæmi eru í dag um alvarlegar afleiðingar sýkinga frá slíkum smáhlutum í húð og sem auk þess geta síðan valdið drepi í aðliggjandi vef eins blóðvana brjósk eyrna. Afleiðingar aðgerða og líkamlegra íhlutana sem gerðar eru í stórum stíl á snyrtistofum út í bæ, jafnvel hjá litlum börnum. En þegar lífshættulegustu blóðsýkingarnar verða, verður að treysta á hátæknislæknisfræðina, bráðadeildir, sjúkrahúsin og sterkustu sýklalyfin sem völ er á hverju sinni, í æð eða vöðva. Hvergi annars staðar en eins og á aðskotahlutum geta sýklar blómstrað, oft löngu áður en sýkingar verður vart og sem myndað hafa þá oft svokölluð bú (biofilmur) sem er samfélag baktería. Bakteríurnar, m.a. hinir illræmdu MÓSAR, hafa þá oft verkaskiptingu sín á milli, eins og maurar í mauraþúfu. Að lokum ráðast þær til atlögu gegn hýslinum gegnum blóðrásina, á okkur sjálf á örlagastundu.

Hver má ásættanlegur fórnarkostnaður þessara íhluta vera í framtíðinni? PIP málið fræga sýndi að allar gerðir brjóstapúða verða að sjálfsköpuðu lýðheilsuvandamáli. Mikill aukinn kostnaður fyrir heilbrigiskerfið sjálft að lokum, sem þegar er farið að sligast af öðrum lífsstílssjúkdómum? Hvar liggja síðan endanleg mörk læknisfræðinnar eins og við höfum skilgreint hana hingað til og þess sem hefur ekkert með líkn eða lækningu að gera? Hver verður máttur vísindanna í náinni framtíð að finna ný lyf og inngrip við öllum aukaverkunum sem upp geta komið með óþarfa íhlutum í líkamann eftir því sem árin líða? Hver er ábyrgð fjölmiðlanna sem markaðssetja ímyndina oft m.a. með svokölluðum raunveruleikaþáttum? Hver er t.d. ábyrgð fjölmiðla hér á landi sem beinlínis auglýstu nauðsyn aðgerða á brjóstum ungra kvenna fyrir alþjóð eftir fyrsta barn fyrir nokkrum árum? Ekki einu sinni, heldur í framhaldsþáttum á fréttatengdu efni í þáttunum „Ísland í dag“.

http://www.visir.is/section/MEDIA98&fileid=CLP15489

Skógarmítillinn í henni Ídu um páskana

Snemma í vor var rætt við Erling Ólafsson, skordýrafræðing sem oftar á Bylgjunni, og nú um nýjan landnema, skógarmítlana illræmdu og sem ég skrifaði síðast um sl. sumar og rétt er að rifja upp af þessu tilefni. Mikil umræða er um þessi máli í Skandínavíu og málið mér líka skylt vegna eigin kynna, nú síðast um páskana. Gæludýr, svo sem hundar eru t.d.mikið bitnir af mítlum í suður-Svíþjóð og þurfti sonur minn að ná einum slíkum úr feldi hundsins síns og sem mynd að ofan er af, henni Ídu.

Fyrir tveimur árum var hjá mér íslensk kona á stofunni sem var fædd og uppalin í Eistlandi, en sem hugði nú mörgum árum síðar, að heimsækja æskuslóðirnar ásamt barninu sínu. Hún heyrði hins vegar frá ættingjum og vinum, að ekki væri vogandi að koma að sumri til í heimsókn nema að vera bólusettur gegn Tick borne encephalitis (TBE), algengri veiruheilabólgu sem þar er landlæg. Sýking sem berst með biti skógarmítla (Ixodes ricinus) sem þar er algengur eins og víða annars staðar í Evrópu. Alvarlegur smitsjúkdómur og algengur á síðustu árum ekki síst í mið-Evrópu og sums staðar í Skandinavíu og sem ég skrifaði fyrst um fyrir 2 árum síðan. Þúsundir slíkra sýkinga verður nú vart á hverju sumri í Evrópu og hundruðir bera þess aldrei bætur og sumir deyja.

Þegar ég var í heimsókn í Stokkhólmi stuttu síðar, var frétt í sænska Dagblaðinu um að fjórða hvert barn sem kæmi á bráðamóttökuna í Huddinge vegna taugaeinkenna, tengdist TBE. Foreldrar voru því hvattir til að láta bólusetja börnin sín gegn veirunni. Heilbrigðisyfirvöld treystu á fyrirhyggju einstaklingsins og fjárráð hvað forvarnir og bólusetningar gegn þessum vágesti viðkom og sem ekki er hægt að útrýma með hjarðónæmi mannfólksins. Komið var upp bráðabirgðaaðstöðu til bólusetninga í stórmörkuðum til að auka aðgang almennings sem best að bólusetningunum. Félitlum og saklausum Íslendingum samt til lítils gagns sem eru á faraldsfæti eða brottfluttir, og sem oftast hafa getað treyst á sem næst ókeypis bólusetningar hér á landi.

Skógarmítill (Ixodes ricinus)

Þannig reynist sannleikurinn stundum eins og í vísindaskáldsögu eða skulum við heldur segja hryllingssögu. Þegar eitt lítið skordýrabit getur haft slíkar afleiðingar í för með sér. Í nágranalöndunum leynast þannig hættulegir smitsjúkdómar sem allt of margir vita ekkert um, en sem á ákveðnum svæðum má jafnvel kalla faraldra eða plágur. Miðað við umfangið og afleiðingarnar fyndist manni reyndar að bjóða ætti upp á ókeypis bólusetningar gegn TBE og spara þannig þjóðfélaginu mikinn heilbrigðiskostnað síðar og örorku margra sem af smitunum getur leitt.

Skógarmítilinn er náskildur lundarlúsinni okkar illskeyttu. Aðeins er farið að bera á skógarmítlum hér á landi og líklegt að þeim eigi eftir að fjölga með tímanum, ekki síst þar sem þeir geta auðveldlega borist með farfuglum til landsins. Skógarmítillar eru annars algengir víða um heim, en ólíkt er hvaða smitefni þeir geta borið með sér eftir heimsálfunum. Skógarmítlarnir lifa aðallega í hávöxnu grasi og í skó- og kjarrlendi, þar sem þeir bíða færis að geta bitið dýr með heitt blóð, ekki síst nagdýr og elgi sem bera bera síðan með sér mítlana, jafnvel hunda og ketti. Eins fólk á göngu úti í nátttúrunni eða sem umgengst dýrin á einhvern hátt. Hlýnandi veðri og meiri raka er oft kennt um aukna útbreiðslu á mítlunum í seinni tíð en bitin eru algengari seinni part sumars, þegar hitinn er hvað mestur og mítlarnir verða blóðþyrstir.

MÍTLAHEILABÓLGAN TBE

Mítlaheilabólgan TBE, er af völdum svokallaðs flavivirus og sem er náskyldur hinni illræmdu Gulusótt (Yellow fever) og skógarmítlar bera með sér í munnvatninu. Talið er að um 3000 tilfelli af TBE komi upp árlega í Evrópu allri utan Rússlands þar sem tilfellin eru mun algengari. Síðastliðin ár hafa nokkur hundruð tilfella greinst í Svíþjóð á hverju sumri, flest á Stokkhólmssvæðinu eins og meðfylgjandi mynd frá sænska sóttvarnarlæknisembættinu (SLL) í fyrra ber með sér. Tilfellin eru mun algengari en t.d. alvarleg tilfelli af völdum mislinga og sem mikið hefur verið rætt um í Evrópu, tengt mikilvægi ókeypis bólusettningar til sem flestra, til að ná hjarðónæminu (herd immunity) sem bestu og líkja má við eldvegg. Mikilvægur veggur þegar virusar smitast auðveldlega á milli manna, en ekki frá bjöllum í menn.

Ekkert er þó síður mikilvægt að huga að bólusetningu gegn TBE ef maður hugar að ferðalögum á þær slóðir sem skógarmítilinn er algengur og TBE landlægur, eins og áður sagði. Engin virk lyfjameðferð er til gegn TBE smiti. Í fyrstu er um inflúensulík einkenni að ræða eftir að hafa tekið smit TBE veirunnar, 1-2 vikum eftir bit mítils, oft með háum hita, sárum höfuðverk og miklum beinverkjum. Jafnvel krömpum og þar sem heilabólgueinkennin geta leitt til dauða í allt að 2% tilvika. Í allt að 30% tilfella verða hins vegar um langvinn einkenni að ræða með mikilli þreytu, minnistruflunum og jafnvel lömunum. Þótt stofninn á Norðurlöndum valdi síður mjög alvarlegustu einkennunum í bráðafasanum en sá sem fyrirfinnst víða í Austurlöndum fjær, að þá eru langvinnu einkennin þeimur algengari.

Bóluefnið sem hefur verið notað á Norðurlöndum til að verjast TBE er FSME-IMMUN vaccine (FSME-IMMUN junior fyrir börn) og samanstendur af þremur bólusetningum, en strax eftir tvær bólusetningar er komin yfir 90% vörn. Mælt er með bólusetningu 2-3 vikum fyrir brottför á svæði þar sem hætta er á smiti og annarri bólusetningu þá rétt fyrir brottför. Þriðju sprautuna síðan 6-12 mánuðum síðar. Hver sprauta kostar um 10 þúsund krónur svo kostnaður fyrir hvern og einn er umtalsverður. Síðan er mælt með einni endurbólusetningu á 3-5 ára fresti, sérstaklega hjá þeim sem eldri eru (>60 ára). Ekki er talin ástæða að bólusetju börn undir eins árs aldri.
Tilfelli LYME sjúkdómsins í Noregi eftir svæðum 2006-2010

LYME SJÚKDÓMURINN

En til að gera málið enn flóknara að þá er líka um annan smitvald að ræða sem berst með biti skógarmítlanna og sem er algengari þótt hann sé ekki eins alvarlegur. Bakteríusýking sem einnig getur valdið síðkominni heilabólgu auk langvinnrar liðagigtar (Lyme disease). Lúmskur smit- og gigtsjúkdómur sem sífellt er að verða algengari í hinum vestræna heimi. Á Norðurlöndunum greinast á annað þúsund tilfella á ári og 2011 greindust 24.000 ný tilfelli í Bandaríkjunum einum.

Flökkuroði (erythema migrans) eða „Bull´s eye“ vegna Borellíósu sýkingar

Borrelíósa (Borrelia burgdorferi) er bakterían sem þarna er sökudólgurinn. Hún veldur fyrst húðsýkingu, en síðar, jafnvel mörgum vikum, langvinnri heila- og taugabólgu með síþreytueinkennum og höfuðverkjum. Húðsýkingin er oft auðþekkt á rauðum hringlaga þrota í húðinni þar sem svo annar hringur myndast utan um, svokallaður flökkuroði (erythema migrans) eða „Bull´s eye“. Síðar getur Borrelíósan valdið alvarlegum síðkomnum bandvefs- og taugasjúkdóm með því að trufla sjálfsofnæmiskerfið, en „Lyme liðagigtin“ var fyrst skilgreind í tengslum við þessa sýkingu fyrir aðeins nokkrum áratugum síðan (1976).

Bara í Noregi er áætlað að milli 2-3000 smitist og þar af um 10% alvarlega og eigi á hættu að bera með sér Lyme sjúkdóminn. Sjúkdómur sem hugsanlega getur orðið líka landlægur á Íslandi í framtíðinni, enda borrelíósa greinst hér á landi á síðustu árum. Lyme sjúkdómurinn hefur hins vegar greinst hjá yfir 100 Íslendingum sem hafa smitast erlendis upphaflega. Sýkingu af völdum borrelíósu bakteríunnar í blóði (m.a. taugakerfi) er miklilvægt að bregðast tímalega við með sýklalyfjagjöf, helst stax og húðsýkingar verður vart. En íbúar svæðanna sem í hlut eiga treysta hins vegar í vaxandi mæli á bólusetningu í framtíðinni, á svipaða hátt og gegn TBE. Þannig mætti líka komast hjá óþarfa sýklalyfjnotkun því oft eru gefin sýklalyf af minnsta tilefni ef grunur vaknar um húðsýkingar tengt allskonar skordýrabitum á sumrin.
Fæst blóðbit skógarmítla leiða þó til sýkinga, TBE eða Borrelíósis, (<1% mítlanna sýktir, misjafnt eftir svæðum) og töluverðan tíma getur tekið fyrir meinvaldana að komist frá munni mítilsins í blóðrás. Mítillinn fær samt oft góðan tíma í friði því hann deyfir húðina meðan hann grefur sig inn til að ná til blóðæðar. Best er því að leita af sér allan grun og leita mítla með því að skoða vel húðina, ekki síst á börnum og ef viðkomandi hefur verið úti í náttúrunni, í háu grasi eða kjarri.

Hálf-inngrafna mítla má finna á læknamóttökum hér á landi hjá ferðafólki, svipað og sjá má hjá hundinum á efstu myndinni. Helst þarf ákveðnar tengur til að klemma ofan við munn mítilsins um leið og hann er dreginn út, til að koma í veg fyrir að munninnihald hans spýtist í bitsárið og valdi frekari sýkingu og eitrun. Svipaðar aðferðir og þegar fjarlægja þarf Lundalúsina og sem er jafnvel talin geta borið með sér borrelíósu. Reyndar er gamalt húsráð að bera feiti yfir lúsina svo henni liggi við köfnun og sleppir hún þá oft takinu.

(Víða erlendis var áður hægt að fá bólusetningu gegn Borrelíósu (Lyme sjúkdómnum) undir heitinu (LYMErix) en það bóluefni er nú víða í afskráningu vegna lélegrar virkni og hugsanlegra aukaverkana.)

ROCKY MOUNTAIN SPOTTED FEVER (Klettafjallasóttsýki)

Rickettsia helvetica er síðan önnur baktería sem sumarið 2013, fundust í allt að 10 prósent skógarmítla í Svíþjóð og sem getur líka valdið eins og TBE og Borrelia heila- og taugabólgu. Náskild bakería, Rickettsia rickettsii, og sem veldur líka alvarlegum smitsjúkdóm með liðagigt og sérstökum útbrotum sem kalaður er, Rocky Mountain Spotted Fever. Einkennin geta m.a. verið skyndileg úttauga- og andlitslömun eða heyrnleysi, jafnvel án annrra einkenna. Hugsanlega líka nú hér á landi og þar sem skógarmítillinn er farinn að dreifa sér. Einkennin ætti því að meðhöndla strax með ákveðnum sýklalyfjum (tetracýklín) og mæla síðan mótefni fyrir veirunni í blóði sem fyrst.

Skógarmítill breiðist um Ísland, http://www.feykir.is/archives/38231

http://www.dn.se/nyheter/sverige/jagarnas-fel-att-tbe-och-borrelia-okarhttp://www.folkbladet.se/nyheter/norrkoping/default.aspx?articleid=6367707

http://www.cdc.gov/lyme/index.html

http://www.expressen.se/nyheter/ny-fastingbakterie-kan-gora-dig-dov/
http://www.cdc.gov/rmsf/

Frétt í norska Dagbladet um Borrelíosu og TBE, http://www.dagbladet.no/2012/06/01/nyheter/flatt/flattsykdom/borrelia/tbe/21883219/

NEO, enn ein bakterían sem smitast með skógarmítlum, frétt í sænska Aftonbladet, http://www.aftonbladet.se/nyheter/article15070895.ab

http://www.aftonbladet.se/nyheter/article15161500.ab

Nú í tilefni sumardagsins fyrsta á morgun, birti ég hér kafla úr Eir frá árinu 1900 eftir Dr. J Jónassen, lækni um tíðateppu; Stúkurnar mega ekki standa á votengi skinnsokkalausar.

Kvilli sá, sem nefndur er „tíðateppa“, er hér á landi mjög svo algengur og leiðir margt ilt af sér. Ég þori óhætt að fullyrða, að mjög oft er því um að kenna, að stúlkurnar standa í votu á sumrin við heyvinnu. Ef læknirinn, sem stúlkan leitar ráða til, spyr hana um, hvort hún viti nokkra orsök til tíðateppunnar, er svarið lang-oftast: “ nei, ekki nema það skyldi vera því um að kenna, að ég stóð í sumar á votengi; þá tók fyrir alt blóð og hef síðan ekki orðið vör við það.“

Það er mjög þýðingamikið fyrir kvennmanninn, að þessi eðlilegi blóðmissir á reglubundnum tímum komist ekki í óreglu; reynslan sýnir, að með óreglunni fylgir sjúkleiki, sem smáýfist með köflum og stundum svo, að sjúklingurinn tekur aldrei á heilum sér. Af hverju skyldi nú þetta koma? Því verður ekki svarað sem nægir, sökum þess, að vér vitum harla lítið hvernig á því stendur, að kvennmaðurinn missir þetta blóð á reglubundnum tímum. Sumir eru nú farnir að hallast að þeirri skoðun, að eitthvert skaðlegt efni, jafnvel eiturefni, væri í tíðablóðinu og að þessu efni væri þá um að kenna lasleikinn, sem fylgdi tíðateppunni; hver skal segja, nema þessi skoðun hafi við góð rök að styðjast, og að mönnum takist að komast að sannleikanum.

Hér skal ekki farið út í að telja alt það upp, sm álitið er að geti orsakað þennan kvilla, heldur að eins enn þá einu sinni hvetja kvannfólkið til að bera miklu meiri umhyggju fyrir því, að forðast alt það, sem komið getur óreglu á þessa rás blóðsins og sérstaklega að standa ekki í votu á sumrin við heyvinnu, og umfram allt fara varlega um það leyti, sem þær eiga að hafa á klæðum. Ég býst við því, að mér verði svarað þessu: „hvernig getur stúlkan komist hjá því að standa í votu við heyskap?“ Svarið er, hún á að vera í tvennum sokkum og góðum skinnsokkum, sem ná upp undir hné og þar eð margar eru fátækar og hafa ekki ráð á að eignast skinnsokka, ætti húsbóndinn að leggja stúlkunni þá til, skoða það skyldu sína, ef hann lætur stúlkuna vinna verk fyrir sig á votengi; að öðrum kosti hefir hann það á samvizku, að hún fái aldrei fulla heilsu síðar meir.

Ég hefi stökum sinnum orðið þess var, að stúlkunum finst það einhver vanvirða að vera í skinnsokkum, en þetta er herfilegur misskilningur. Er ekki heilsan dýrmætust af öllu? Mikil heilsubót hlyti það að vera fyrir íslenzku kvennþjóðina, ef bændur létu aldrei kvennmenn fara á votengi nema í skinnsokkum og teldu það skyldu sína, að hlífa þeim við verkum, þegar illa stendur á fyrir þeim. Ég þykist reyndar sannfærður um, að allir góðir húsbændur mundu orðlaust gera þetta fyrir kvennfólkið, ef þær hefðu uppburði í sér að segja þeim eins og væri, en því er ver og miður, að fæstar gera það, og af hverju? Líklega af óskiljanlegri blyggðunartilfinningu; af þessu súpa þær svo kálið – vanheilsu.

(Áður birt á DV blogginu 23.4.2014)

Það er nokkuð áhugavert að bera saman umræðuna í dag og fyrir rúmlega hundrað árum þegar ekki var enn vitað um skaðsemi tóbaksreyks á sjálf lungun. Lungnateppuna og krabbamein, auk auðvitað áhrifa á sjálft blóðrásarkerfið og æðakölkunina sem síðar átti etir að koma betur í ljós. Helstu langtímaáhrifa tóbaksreyks á heilsuna. Enn samt var af nógu að taka varðandi heilsuspillandi áhrif tóbaks og íslenski ruddinn (neftófakið sem notað er mest í vörina) hefur aftur verið í mikilli sókn á síðustu árum eins og þá, og litlu betri, enda sama uppskift notuð að beðni Áfengis- og tóbaksverslunar Ríkisins (ÁTVT) og ég hef skrifað um áður. En lítum á hvað stóð í alþýðuritinu Eir fyrir rúmlega öld síðan, heilsugæslu þess tíma.

„Það fer ákaflega mikið í vöxt, að unglingar reykja tóbak, einkum á þetta sér stað í kaupstöðum, og það er enginn efi á því, að þessi háskalegi ósiður smá saman berst til sveitanna, og er þegar ef til vill víða kominn á þar. Í tóbaki er mjög megnt eitur (nikótín), sem hefir sérstaklega mikil áhrif á alt taugakerfið, og því veikbygðara sem taugakerfið er, því meiri áhrif hefir tóbakið á það og því skiljanlegt, að unglingnum, sem er að þroskast, er mjög skaðlegt að brúka tóbak; unglingurinn má ekki ætla sér sama og hinn fullorðni; þótt sá, sem er full-þroskaður, þoli að reykja í hófi, án þess að verða meint við, þá er alt öðru málai að gegna með unglinginn, hann stór-skemmir heilsu sína á því.

Það er ekki lítið, sem hingað flytst til lands af vindlum, sígarettum og reyktóbaki, og má óhætt fullyrða, að það er alt af betra taginu. Almentt er álitið að sígarettur séu einna óhollastar, eigi að eins vegna að tóbakið í þeim er oft af versta tagi, heldur og af því að utan um þær er pappír, sem brennur jafnframt tóbakinu. Stuttar pípur eru mjög óhollar.

Það er í sannleika ófögur sjón, að sjá strákhnokka reykja og spilla heilsu sinni; það er lítið betra en að drekka. Drykkjumaðurinn rennir spiritusinum niður, hinn nikótíninu, því það berst niður í maga með munnvatninu. Foreldrar og vandamenn ættu því með engu móti að leyfa unglingum að brúka tóbakaf hverju tagi sem er, sízt að reykja eða taka upp í sig; heilinn og alt taugakerfið veikist, ólag kemmst á meltinguna, heilsan smábilar og það síðar meir oftast ekki hægt að bæta úr því, og þá er illa farið.

Bæjarstjórinn í Chikago hefir nýlega lögleitt, að sérhver sá, sem verzlar með sígarettur, skuli greiða 100 dollara í bæjarsjóð á ári hverju. Enginn má versla með sígarettur nema að minnsta kosti í 200 feta fjarlægð frá skóla, og enginn má verzla með sígarettur nema að heilbrigðisnefnd hafi rannsakað efnið í þeim, svo vissa sé fyrir því, að ekki sé ópíum, morfín og önnur eiturefni í þeim, að viðlagðri 50-200 dollara sekt.“

(pistillinn áður birtur á DV blogginu 15.4.2014)

 (Tilvitnun, Dr. J. Jónassen, læknir, úr tímaritinu Eir, tímariti handa alþýðu um heilbrigðismál, 1899)

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2013/12/2/islenski-ruddinn-og-sjalfur-pafinn/

Stórkostlega aukin vitneskja hefur skapast á skilning mannsins á samspili líkamsfrumanna og örvera (The human microbiome), í okkur og á. Okkar nánasta nærumhverfi og sem tengist heilsunni, ekkert síður en næringin. Gen í örverum sem eru tíu sinnum fleiri en frumur líkamans og geta deilt ólíkum upplýsingum í samspili með okkar eigin erfðaefni og hjálpað til við stjórn lífrænna efnaferla. Myndun t.d. próteina og ensíma í hinum ólíku líffærum og líffærakerfum og sem getur fyrirbyggt sjúkdóma. Þar sem reiknað er með stærstu sóknarfærum læknavísindanna á næstu áratugum.

Þúsundfaldar erfðafræðilegar upplýsingar hafa orðið  til í sameiginlegri þróun mannsins og örveranna. Aðlögun að ólíkum aðstæðum og tímum, í öllum heimshlutum. Örverur sem í dag geta t.d. tekið þátt í að koma jafnvel í veg fyrir svokallaða lífstílssjúkdóma ef rétt er staðið að málum, s.s. gegn offitu og sykursýki, ásamt réttu mataræði. Eins komið í veg fyrir ákveðnar sýkingar og styrkt okkur að ákveðnu marki gegn eituráhrifum og krabbameinum. En ekki ef vantar, t.d. með röngu mataræði, mengun og kemískri eitrun í matvælum, lofti og drykkjarvatni. Eins með ofnotkun lyfjanna okkar s.s. sýklalyfja.

Samspil erfðaefnis fruma og örvera í görn er þannig talið miklu þýðingameira en áður var talið og nátengt umhverfisvernd í öllum sínum ólíku myndum. Virtustu vísindatímarit heims eins og t.d. Science og Nature hafa verið uppfull af greinum um þessi mál sl. ár. Umfangsmiklar rannsóknir eru nú gerðar á erfðamengi þessara örvera og hvaða þættir ráða mestu samspilinu. Hvað þættir opna og loka hinum ýmsu gluggum á sameiginlegu erfðamengi, til góðs eða ills. Eins og reyndar líka er verið að rannsaka varðandi mikilvægustu þætti í okkar félagslega umhverfi, frá vöggu til grafar, jafnvel strax í móðurkviði og ég hef skrifað um áður. Heimurinn er þannig miklu flóknari en við töldum áður og við sjálf ekki jafn stór og fullkomin og margir vilja halda. Gervigreindin leysir síst úr þessum vanda og margir eru farnir að treysta á. En um leið eru sóknarfærin líka miklu fleiri ef betur er að gáð og sem við ættum að nýta betur með hjálp vísindanna.

Gott lífrænt ræktað fæði, ekki síst gróf kolvetni, hnetur, fræ og korn hverskonar, trefjar, jurtafitur, grænmeti og ávextir (með líka öllum sínum góðu ljósefnum (phytochemicals) og vítamínum), styrkja örveruflóruna okkar hvað mest. Gerlar sem eru góðri meltingu nauðsynlegir allt frá fæðingu. Probiotics (enskt orð í andstöðu við anti-biotics) er síðan náttúrulyf af hagstæðum þarmaflórustofnum sem hægt er að taka inn í stöðluðu magni eftir ákveðnum fyrirmælum, og sannreynd hafa getað gert gagn með vísindalegum rannsóknum.

Sýklalyf og önnur lyf í menguðum matvælum, geta hins vegar haft mikil neikvæð áhrif á flóruna. Hins vegar er það svo að ýmsir gerlar og hagstæðar bakteríur geta framleitt sjálf sín sýklalyf, sem síðan geta hjálpað ónæmiskerfi mannsins ef utanaðkomandi árás er gerð af óvinveittum sýklum. Allt „sýklar“ sem við köllum svo á íslensku af misskilningi, enda valda ekki allir sýklar sýkingum, heldur jafnvel þvert á móti. Óvinveittum sýklum hins vegar oft haldið frá eða í skefjum eins og á sér stað með hættulegasta niðurgangssýkilinn, Clostridium difficile sem allt af fjórðungur okkar ber í litlu mæli, djúpt í slímhúðum garnar. Á síðustu árum er einmitt litið til vinveittu sýklana, saurgerlanna til að koma jafnvægi á meltinguna okkar eftir stranga sýklalyfjakúra og hægt er að koma í jafnvægi með að gefa heilbrigðan saur, t.d. í  hylkjaformi. Eins er með hjálp saurgerla verið að vinna að framleiðslu nýrra flokka sýklalyfja, sem t.d. actinomycetes gerlarnir framleiða, og hafa þar til nýlega verið óþekktir. Innflutningur á sýklalyfjaónæmum colibakteríum í matvælum (aðllega hráu kjöti en jafnvel grænmeti) eins og ESBL eða CPO er síðan enn annað og hættulegri þróun á sl. árum á Íslandi og sem eyðileggur gott forskot Íslands í sýklalyfjanæmi colibaktería.

Sennilega á betri skilningur á öllu þessu samspili eftir að veita okkur allt aðra sýn í þróun og meðferð alvarlegustu lýðheilsusjúkdómanna í dag. Löngu er kominn tími á að við stöndum okkur betur í fæðuvalinu. Eins hvernig við getum fyrribyggt uppsöfnum kemískra efni í umhverfinunu okkar (t.d. rykefnin (nanoproducts), PFC efnin í matvæliðnaði og þalötin (hormónahermana) í plast- og fataiðnaði. Eins allskonar eiturefni og skordýraeitur í landbúnaði og sýklalyf sem frammleidd voru i upphafi til að lækna okkur en eru nú notuð oft í allt öðrum tilgangi og til að auka á framleiðni í landbúnaði (jafnvel með genabreytingu jurta til að þola eituráhrifin t.d. með glyphosphat-samböndum). Um 75% allrar notkunar sýklalyfja í heiminum er síðan í landbúnaði, m.a. til að auka á kjötþyngd eldisdýra sem geta haft áhrif á okkar eigin ofþyngd. Mestu máli hlýtur þó alltaf að vera hvernig við ætlum að varðveita hreina og villta náttúru landsins og lítt mengaðar landbúnaðarvörur sem víða í veröldinni eru að verða vandfundnar. Stærstu vandamál framtíðar ásamt afleiðingum hlýnunar jarðar þar sem maðurinn sjálfur leikur mikilvægasta hlutverkið.

Genin okkar og í nærflórunni, tala ennþá hvort við annað, eins og þau hafa alltaf gert í þróunarsögunni. Hvernig væri að við nú sjálf færum að tala betur saman hvort við annað, m.a. um betri skipulagningu lýðheilsu- og heilbrigðismála og hvernig við ætlum að nálgast náttúruna okkar og nánustu nærflóruna okkar og umhverfi í framtíðinni, en þar sem sumir eins og Samtök verslunarinnar eru alltaf tilbúnir að fórna fyrir skammtímahagsmuni og viðskiptahagnað?

(ný uppfærsla 1.apríl 2014)

http://www.nature.com/nature/focus/humanmicrobiota/

http://www.sciencemag.org/content/336/6086/1245.full.pdf

http://www.broadinstitute.org/annotation/genome/streptomyces_group/MultiHome.html

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2014/2/6/tilveran-og-orveran-i-skugganum/

https://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2013/10/21/hinir-osynilegu-gluggar-heilsunnar/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2010/10/12/godu-gaejarnir-a-moti-theim-slaemu/

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2014/1/11/arasirnar-okkur-sjalf-bak-vid-tjoldin/

St. Jósefsspítali sem nú stendur tómur og hálf eyðilagður eftir innra niðurrif

Vegna umræðunnar í dag um yfirfullan háskólaspítala LSH og tilvísanir forráðamanna í heilsugæslu sem er að molna á höfuðborgarsvæðinu, og til spítala úti á landi, vil ég endurbirta grein sem ég skrifaði sl. haust, enda sjá menn nú kannski betur í hvað stefndi.

„Í umræðunni nú um að heilbrigðiskerfið sé að molna, virðast margir halda að steypuskemmdum á Landspítala, sveppum í skrifstofubyggingum og almennum húsnæðiskorti á gömlu Landspítalalóðinni  sé mest um að kenna. Sérstaklega heyrir maður marga stjórnmálamenn og einstaka heilbrigðisstarfsmenn í stjórnun tjá sig með þessum hætti, í stað þess horft sé á meginrót vandans og sem lengi hefur blasað við öllum. Kostar auk þess miklu minna að lagfæra en nýjar rándýrar húsbyggingar sem hinir sömu telja vera bestu bótina fyrir ástandið í dag og sem þar að auki við höfum ekki efni á. Mælt í almennt bættri þjónustu á næstu árum, betri gæðum íslensku heilbrigðisþjónustunnar, tryggari mannauð og lýðheilsu landans.“

„Vissulega er húsakostur á Landspítalanum þröngur og margt sem þarf að laga og bæta. Sú vitneskja og þróun nær reyndar áratugi aftur í tímann eða eins langt aftur og ég man sem unglæknir. Ekkert síður vegna kerfisvanda og allt of mikils álags á bráðaþjónustuna. Margar betrumbætur hafa hins vegar verið gerðar í tímans rás, nýjar byggingar byggðar og ýmsar hagræðingar. Á sama tíma hafa heilbrigðisyfirvöld hins vegar líka lokað góðum og gegnum heilbrigðisstofnunum á höfuðborgarsvæðinu eins og t.d. St. Jósefsspítala í Hafnarfirði. Lítið sjúkrahús sem var orðið vel tæknivætt á ýmsum sviðum með nýjum skurðstofum og hjúkrunarrýmum fyrir aldraða og lagður var niður fyrir 3 árum, í hagræðingarskyni! Skammsýni fyrrum ráðherra heilbrigðismála er um að kenna og sem virtust lifa í draumaveröld um nýja sameinaða háskólaspítalann á Landspítalalóð sem öll vandamál ættu að leysa, en sem ég hef áður kallað að væri eins og slæmur draumur í dós. Fyrst og fremst illa staðsettur á röngum tíma og þar sem byrjað var á vitlausum enda.“

„Hrakandi gæði og verri þjónusta í heilbrigðiskerfinu öllu eru hins vegar aðalatriðin sem nú blasa við og kalla á HJÁLP. Mikilvægast af öllu er að læknum og starfsfólki á öllum stigum heilbrigðisþjónustunnar verði gert kleift að vinna eftir alþjóðlegum klínískum leiðbeiningum um góða læknismeðferð og hjúkrun sem aðrar vestrænar þjóðir kappkosta að fylgja. Ferlar sem aldrei hafa verið meira þverbrotnir hér á landi en einmitt þessa daganna vegna óhóflegs og vaxandi vinnuálags. Þættir sem koma til með að mælast í atgerfisflótta vel menntaðs starfsfólks og versnandi heilsu þjóðarinnar á komandi árum, að öllu óbreyttu. Þróun sem tekur langan tíma að snúa við.“

„Sannleikurinn er að heilbrigðiskerfið er að molna þar sem ekki hefur verið staðið vörð um mannauðinn, launamál starfsmanna, endurnýjun á tækjakosti, fjölgun hjúkrunarrýma svo og uppbyggingu heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins og nágrennis sérstaklega, til áratuga. Áherslan nú á því að vera að bjarga því sem bjargað verður sem fyrst, þar sem nýtt sárara hrun blasir við en sem við höfum áður þekkt. Mest fyrir alla þá sem þurfa mest á heilbrigðisþjónustunni að halda.“

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/08/06/byrjum-nu-a-rettum-enda/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/08/13/heilbrigdisthjonusta-sem-einfaldlega-er-ekki-i-bodi-a-sjalfu-hofudborgarsvaedinu/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/05/05/nyr-landspitali-eins-og-slaemur-draumur-i-dos/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/12/06/bradathjonustuvandinn-er-kerfislaegur/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2011/07/25/stada-laeknisthjonustunnar-a-islandi/

Nú í mottumars, átaks Krabbameinsfélags Íslands um eigin árvekni gegn krabbameinum, er rétt að rifja upp að eitt algengasta krabbameinið hjá báðum kynjum tengist kynsjúkdómi og smiti HPV (Human Papilloma Virus) veirunnar. Um er að ræða krabbamein oft hjá ungu fólki, í leghálsi kvenna og hálsi, koki og endaþarmi, meira hjá körlum. Nú er svo komið að álíka margir greinast með krabbamein tengt þessari HPV veirusýkingu í koki og hálsi, og leghálsi eða um 20 á ári.

Í yfir 70% tilfella eru krabbameinin tengd smiti stofngerða 16 og 18 sem bólusetja má gegn. Smit HPV veirunnar er mjög algeng meðal okkar allra (>80%) og sem tengist kynlífi og hegðun. Margir aðrir stofnar HPV geta auk þess valdið frumubreytingum (hugsanlegum forstigsbreytingum að krabbameinum) í leghálsi og stofnar 6 og 11 eru algengastir að valda kynfæravörtum (condyloma acuminata) sem hvergi finnast í meira mæli á Norðurlöndum en hér á landi.

Nýgengi leghálskrabbameina kvenna á Norðurlöndunum sem oftast (>90% tilfella) tengist HPV veirusýkingu, er um 9 konur af hverjum 100.000. Tíðnin hefur farið lækkandi með góðri krabbameinsleit og sem mun væntanlega lækka enn frekar þegar árangur af bólusetningum ungra stúlkna í dag gegn HPV veirunni fer að skila sér gegn stofnum 16 og 18. Forstigsbreytingarnar finnast hins vegar í miklu oftar en sjálf krabbameininin, eða hjá hátt í 1000 konum á ári og allt að 300 konur fara í  keiluskurð á hverju ári hér á landi vegna þeirra. Þótt leghálskrabbameinseftirlitið verði alltaf  mikilvægt meðal kvenna, má fækka tilfellum forstigsbreytinga um allt að þriðjung og krabbameina um 70%, miklu hraðar, með bólusetningum ungra kvenna gegn stofnum 16 og 18 í tíma. Reyndar bjóða Danir ókeypis bólusetningu til allra kvenna til 26 ára aldurs (frá árinu 2012) til að vinna upp ávinninginn sem fyrst.

Með vaxandi fjölda kvenna sem eru bólusettar fyrir stofnum 16 og 18, eiga hlutfallslega enn fleiri karlar eftir að greinast og deyja með krabbamein í koki, hálsi og endaþarmi. Vaxandi þrýstingur er því á að bólusetja unga drengi gegn þessum stofnum eins og gert er með 11-12 ára stúlkur í grunnskólanaum í dag, ókeypis. Um er að ræða þrjár bólusetningar, fyrst með mánaðar millibili og síðan 6 mán eftir þá fyrstu. Bóluefnið sem notað er í dag hér á landi fyrir ungu stúlkurnar er Cervarix, en með því að velja Gardasil er bólusett einnig geng stofnum 6 og 11 og sem veita þá yfir 90% vörn gegn kynfæravörtum einnig. Slík bólusetning er þegar í dag í boði ókeypis í Ástralíu, en hvergi á Norðurlöndunum eru kynfæravörtur algengari en á Íslandi og sem etv. gefur einnig til kynna um mikið smit HPV veirunnar almennt hér á landi.

Samkynhneigðir drengir eru í sérstökum áhættuhóp og krabbamein í endaþarmi er sífellt að verða algengara út í hinum stóra heimi. Þótt krabbamein almennt séu algengari eftir því sem við eldumst, eu HPV krabbameinin, sérstaklega í hálsi og endaþarmi  illvígust af þeim öllum og þar sem dánartíðnin er hvað hæst. Það er því vel við hæfi að enda Mottumars í ár með því að hvetja líka heilbrigðisyfirvöld að þukla vel á heilbrigðiskerfinu og fjárhyrslunum og bjóða ókeypis upp á þessar bólusetningar, bæði fyrir eldri stúlkur og alla drengi. Um leið og heilbrigðisstarfsfólk hvetur nú til meiri árvekni um kynsjúkdómana almennt og að nota alltaf smokkinn við fyrstu kynni.

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/01/08/hpv-veiran-og-krabbamein-unga-folksins/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2014/03/17/kynsjukdomasarin-farin-og-tarin/

Í mottumarsinum í ár, eins og í marsmánuði sl. fjögur ár eru karlmenn hvattir til að sýna sérstaka árvekni vegna krabbameina sem allt að þriðjungur þeirra fær að lokum. Þeir þá hvattir til að þreifa eistun, þar sem eitt algengasta krabbameinið getur fundist tímanlega, en vera í raun alltaf vel vakandi gagnvart öllum nýjum sjúkdómseinkennum. Ekkert síður frá lungum og meltingarvegi en þvag- og kynfærum. Reglubundin sjálfskoðun á kynfærum, húð og eitlum er þannig  jafn mikilvæg og hver önnur innri skoðun á lífinu. Helst án stress og feimni sem liggur þó karlmönnum oft nærri. En jafnvel feimnustu menn sjá tækifærið í mottumarsinum og sem annars hefði ekki orðið. Vakningin í forvörnum, sem er mjög vel heppnuð í hópi þeirra sem seint hafa viljað játað sig sigraða, og um leið góð fjáröflunarleið fyrir Krabbameinsfélag Íslands (KÍ) til að geta staðið fyrir nauðsynlegri fræðslu og rannsóknnum á krabbameinum. Meðal annars í betri aðferðum með kembileit að blöðruhálskirtilskrabbameini hjá einkennalausum körlum í framtíðinni, en sem PSA (Prostata Specific Antigen) blóðmæling er ekki. Ein algengasta blóðprufan sem beðið er samt um í heilsugæslunni í dag og sem ég ætla að fjalla um í erindi á málþingi KÍ í tilefni af mottumarsi og blöðruhálskirtilskrabbameininu, algengasta krabbameini karla.

Rúmlega tvöhundruð karlmenn greinast á hverju ári á ári með blöðruhálskirtilskrabbamein og tæplega fjórðungur deyr af þess völdum og sem er þá annað algengasta dánarmein af völdum illkynja krabbameina karla. Góðu fréttirnar eru samt þær að þarna sigrum við oftast óvininn eftir að hann vaknar til lífsins, eða að minnsta kosti náum sátt við hann án sérstakrar meðferðar, einkum ef við förum ekki á taugum og fórnum mikilvægum lífsgæðum. Það er þó aldrei karlmennska að stinga hausnum bara í sandinn ef grunur á annað borð vaknar um krabbamein. Um þriðjungur karla getur reiknað með að fá krabbamein, einhvern tímann á lífsleiðinni, eða um 800 á ári. Í dag eru um 5.500 karlar á lífi sem greinst hafa einhvern tímann með krabbamein og rúmlega 60% nýgreindra geta reiknað með að lifa a.m.k. næstu 5 árin, í stað aðeins um fjórðungs fyrir fjörtíu árum síðan.  Það skiptir öllu máli að kynna sér vel veikleika óvinarins ef ráðist er snemma til róttækrar atlögu, en sátt um vopnahlé er stundum besta leiðin.