The Hunger Games (Hungurleikarnir)  er skáldsaga sem notið hefur mikilla vinsælda sl. ár, sem og kvikmyndirnar sem gerðar hafa verið eftir sögunni. Saga sem lýsir ákveðinni framtíðarsýn í fasískri framtíðarveröld. Leikir sem gerður er út á mannaveiðar og blóðug slagsmál, þar sem aðeins þeir hæfustu fá að lifa að lokum. Saga sem hefur svo sem margendurtekið sig gegnum mannkynssöguna og lýsir vel versta eðli mannsins. Skylmingaþrælar voru þannig látnir berjast til síðasta blóðdropa í Rómaveldinu til forna, til að múgurinn gæti skemmt sér og fengið útrás fyrir heiftina. Til að aðallinn fengi frið til að lifa í allsnægtum.

Gunnar Nelson heitir geðþekkur ungur maður sem lagt hefur fyrir sig bardagaíþrótt í UFC  (Ultimate fighting championship) og sem heyrir undir íþróttagrein sem kölluð er MMA (Mixed martial arts). Íþrótt sem gengur út á m.a. að að hálfkirkja eða rota andstæðinginn að lokum. Í raun miklu grófari íþrótt en boxið sem lengi vel var bannað hér á landi, en nú þó aðeins ef keppendur noti hjálma. Með sömu rökum og við viljum að hjólandi fólk beri alltaf hjálm á höfði, og þar sem hvert högg á höfuðið getur haft afdrífaríkar afleiðingar. Um síðustu helgi gat hins vegar öll þjóðin fylgst með Gunnari sem náð hefur langt í greininni sinni, leggja andstæðinginn að velli á nokkrum mínútum í beinni sjónvarpsútsendingu. Lemja andstæðinginn til blóðs og síðan hálf rota hann með olnbogahöggum. Samskonar höggum og annar bardagamaður í sömu íþrótt var drepinn með, sömu helgina.

Þótt sumir kalli þetta íþrótt og þar sem vissulega liggja að baki  miklar æfingar og ögun sálar, er sjónarspilið fyrir okkur hin ekkert annað en ofbeldi í sinni verstu mynd. Sem veldur keppendum mismiklum heilaskaða, jafnvel heilablæðingu og skyndidauða. Sjónvarps- og afþreyingarmarkaðinn sem hvetur á ofbeldishneigð og spennufíkn manna og kvenna í sófanum heima með börnunum eða á ölstofum sem er oft lítið betra. Gamli góði íþróttaandinn, þar sem menn og konur keppa í leik, á þannig ekkert lengur skylt við þessa nálgun og sem íslenskir læknar hafa lengi barist gegn.

Við hljótum að spyrja okkur um eigin vegferð þegar afþreyingin snýst orðið í vaxandi mæli að mata okkur af raunveruleikaóeðli. Dagskrágerð í sjónvarpi þar sem við heimtum fleiri tár og meira blóð. Íslensk dagskrágerð er þarna ekkert undanskilin og mikið lagt undir í sölumennskunni og áskriftarherferðunum. Hver er þessi vegferð, og hvaða gildi erum við að kynna fyrir afkomendum okkar í samfélagsmiðlunum? Hversu langt erum við farin að nálgast sögusviðið í Hungurleikunum svokölluðu á köldum klakanum, og sem við höfum hingað til talið óraunverulegan skáldskap?

http://m.visir.is/forsida/Frett?ArticleID=2014140308942

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/07/16/afreksithrottir-og-adrar-thjodarithrottir/

Meirihluti landsmanna virðist aðhyllast tollfrjálsan innflutning á fersku kjöti samkvæmt skoðunarkönnun sem MMR gerði fyrir Viðskiptablaðið og birt er í dag. Flestir líta sennilega mest á möguleikann á fjölbreyttara úrvali og lækkuðu vöruverði með aukinni samkeppni. Færri hins vegar hvað slíkur innflutningur getur borið með sér varðandi sjúkdóma í mönnum og dýrum.

Svokallaðir klasakokkar (Staphylococcus aureus) sem finnast í nefi okkar flestra, eru algengastir að valda sýkingum í sárum og kossageit sem við flest þekkjum. Jafnvel öðrum geitum í hársverði sem voru algengari til forna og þegar töluvert vantaði upp á hreinlætið. Nú aftur tengt svitablautum íþróttafatnaði, áhöldum, dýnum og óhreinum íþróttagólfum. En þar með er ekki öll sagan sögð.

Klasakokkar valda hættulegustu spítalasýkingunum þegar þeir eru orðnir ónæmir fyrir öllum penicillínlyfjum og algengt er víða erlendis, svokallaðir spítala-MÓSAar (Methylycam Ónæmir Staphylococcus Aureus) eða MRSA og sem eru stundum ónæmir fyrir flestöllum öðrum sýklalyfjum. Sl. áratug hafa svipaðir mósar (CA-MRSA) orðið sífellt algengari í samfélaginu öllu. Nýju samfélagsgeiturnar okkar og alvarlegu húðsýkingarnar sem erfiðlega gengur að meðhöndla.

Sýklalyfjaónæmir klasakokkar (samfélagsmósar) finnast víða erlendis í eldisdýrum, sérstaklega þar sem sýklalyf eru mikið notuð. Kokkar sem síðan berast auðveldlega í nefflóru manna. Þannig hefur dönsk rannsókn sýnt að allt að þriðjungur danskra svínabænda bera þessa sýklalyfjaþolnu samfélagsmósa. Kokkar sem auðveldlega geta líka borist með fersku kjöti til landsins og blandast síðan okkar landsflóru.

Samfélag slíkra baktería getur auðvelega líka myndast í hinum ýmsum vefjum líkamans, þó sér í lagi á aðskotahlutum og sem mynda þá óvarinn grunn til að byggja á. Samfélag baktería sem að lokum haga sér sem smáríki í stórríki líkamans. Bú sem lúta eigin lögmálum og verkaskiptingu innbyrðis. Þessi fyrirbæri hafa verið kallaðar „fléttur“ (biofilms). Sumar bakteríurnar eru gerðir út af örkinni til að afla björg í bú, meðan aðrar eru látnar sjá um árásir og frekari landvinninga út um allan líkamann. Mikið meira áhyggjuefni en áður þar sem ísetning allskonar óþarfa aukahluta í líkamann hefur orðið æ vinsælla og sem geta síðan orðið gróðurstíur sýklalyfjaónæmra baktería inn í okkur sjálfum.

Aðrar landbúnaðarvörur sem bann er lagt við í dag varðandi innflutning, er heldur ekki að ástæðulausu, Egg geta innihaldið alvarlega salmonellustofna. Vissir ógerilsneiddir ostar eru líklegir að geta borið með sér Listeriu. Þá eru ótaldir þeir gerlar sem geta valdið alvarlegum matareitunum eins og ákveðnir E. coli gerlar ( O157) og miklu fleiri örverur sem ég hef áður fjallað um tengt verstu martröðunum og algengari eru erlendis en hér heima.

Mörg mál hafa komið upp á síðustu árum beggja vegna Atlantshafs, sem tengjast lífshættulegum matarsýkingum og eitrunum og rekja má beint til ólöglegrar slátrunar og slæmrar meðferðar á dýrum og síðar kjöti. Jafnvel gamalt og illa fengið kjöt, uppfullt af hormónum, lyfjum ásamt öðrum efnum sem til fellur. Það er með ólíkindum að stærstu dreifingafyrirtæki og matvælaframleiðendur í Evrópu skulu ekki alltaf vita hvaðan kjötið upphaflega kemur sem þeir kaupa og sláturaðferðir sem notaðar eru. Markaður sem viljum nú að standi okkur meira til boða?

Sýklalyfjaónæmir samfélagsmósar er a.m.k. stór heilbrigðisógn við okkur mennina í dag. Sýklar sem ennþá eru sjaldséðir hér á landi, m.a. þar sem notkun sýklalyfja í dýrahaldi og við ræktun kjöts er lítil, en hins vegar mjög mikil erlendis þar sem þessar bakteríur eru orðnar algengar og borist geta auðveldlega með fersku (og frostnu) kjöti til landsins. Kjöti sem sumir vilja nú fá að flytja inn, auk áhættunnar sem fylgir þá á nýjum dýrasjúkdómum með örverusmiti. Kjöt sem getur auk þess verið mengað af lyfjum og hættulegum efnum, og sem við vitum ekki alltaf í raun hvaðan kemur.

Gleymum ekki að landbúnaðar- og neyslumál eru líka heilbrigðismál þjóðarinnar.

Nú í mottumarsi er  áhugavert að spá í eðli óvinarins sem við hræðumst hvað mest. Óvinur sem er hluti af okkur sjálfum og vert er að rannsaka mikið betur og sem er einmitt tilgangur söfunarátaks KÍ (Krabbameinsfélags Íslands) um leið og hvatt er til árvekni um eigin líkama. Alveg eins og með með geðsjúkdómana, fáum við ekki alltaf varist erfiðustu vefrænu sjúkdómana, enda enginn fullkominn og lífið á sér alltaf tvær hliðar. Slys og sjúkdómarnir tilheyra skuggahliðinni, misdökkar og alvarlegar. Krabbameinin eru í hugum margra náunginn með ljáinn sem kemur óvænt í heimsókn. Hann er þar tákn endalokanna og dauðans. En svo þarf alls ekki að vera, enda oft hægvaxta, lækning til eða þau eyðast af sjálfu sér.

Flest krabbamein vaxa dulin, jafnvel í áratugi og eru hluti öldrunarbreytinga á litningunum okkar. Sumir reyndar meira útsettir fyrir en aðrir, en sem við getum haft mikil áhrif á og oft varist til gamals aldurs. Stundum eins og óvinur sem við viljum yfir höfuð ekkert vita af.

Oft skynjum við ekki fegurð lífsins nema í andstöðinni og sorginni.  Millibilið er þó þar sem við hrærumst í daglega og sem vissulega er meira andsnúið sumum en öðrum. Við fæðumst líka misjafnlega fullkomin, í ólíkar aðstæður. Í öðrum heimshlutum er að því er virðist forréttindi að fá að lifa, fá mat og húsaskjól eða verða ekki drepin í stríðsátökum. Í nútímaþjóðfélaginu hefur okkur engu að síður tekist að búa okkur til ótrúlega öruggan heim, en sem sumir segja að sé nú á köflum ofverndandi og sem elur á gerviþörfum. Við treystum meir og meir á samfélagshjálpina, en um leið ákveðna forræðishyggju og í vaxandi mæli kembileit að sjúkdómum hjá einkennalausum.

Frumubreytingar sem kallast forstigsbreytingar og gerjast stundum inn í okkur eða á, geta verið slæmur forboði. Þeim er stundum líka eytt eða haldið niðri sem styðst við gott heilbrigði og sem reynir meira á eftir því sem við eldumst. Breytingar sem við vitum aldrei neitt af. Stundum hvetjum við óviljandi til þessara breytinga með lífsstílnum, jafnvel viljandi eins og með reykingum. Flestir karlar um miðjan aldur eru þegar komnir með krabbameinsfrumbreytingar í blöðruhálskirtli, en aðeins lítill hluti nær hins vegar að vaxa að því marki að það greinist sem klínískt krabbamein á lífsleiðinn. Í mörgum öðrum líffærum getur svipað sér stað. Það væri að æra óstöðugan að ætla sér að finna allar þessar breytingar. Ofleit, ofgreining og jafnvel meðferðin á þeim gerir okkur veikari fyrir og getur skert lífsgæðin og almenna heilsu. Við verðum að læra að lifa með óvissunni að vissu marki, til að geta notið lífsins vel.

Árvekni fyrir eigin líkama er hins vegar allt annað mál og fyrir vissum gerðum krabbameina hefur verið sýnt að bjarga má mörgum mannslífum með vel skipulagðri skimun í leit að krabbameinum í ristli, leghálsi og brjóstum. Heilbrigðiskerfið má þó ekki einblína á skimun, hvað sem það kostar, ef á sama tíma þarf að fórna því að geta gert svo miklu meira fyrir þúsundir sjúkra. Til að við fáum sem bestu hjálp við alvarlegum sjúkdómum og andlegum meinum. Í nútímaþjóðfélaginu þarf t.d. að sinna sálfræðihjálpinni mikið betur en gert er og bæta félagslega virkni sjúklinga. Í flókinni veröld þar sem stress og hraði er allsráðandi og flestir auk þess útsettir fyrir allskonar lífsstílssjúkdóma. Sjúkdómar sem stytta líf allt of margra og sem jafnvel falla fyrir eigin hendi, í þunglyndi og félagslegri einangrun.

Sálfræði- og félagsráðgjafahjálp fyrir alla aldurshópa, ekki síst yngsta fólkið, eins og t.d. HAM (hugræn atferlismeðferð) námsskeiðin hafa gert gegn kvíða og þunglyndi í heilsugæslunni, byggja upp andlega vellíðan til framtíðar. Sterkari líkamsvitund leiðir af sér síðan sterkari varnir gegn sjúkdómunum, ekki síst krabbameinum. Streita, offita og hreyfingaleysi ásamt fíkniefnasjúkdómum, tóbaksnotkun og óhóflegri áfengisnotkun eru stærstu áhættuþættirnir fyrir myndun illkynja krabbameina. Fullkomleikinn felst þannig frekar í að styrkja hið ófullkomna, tímalega.

Vísindin hafa í dag skapað okkur tækifæri á áhættugreiningu á ákveðnum krabbameinum með erfðaprófum. Á þá umræðu reyndi sl. vor þegar forstjóri Íslenskrar erfðagreiningar, Kári Stefánsson, benti á þann möguleika að konur gætu sótt erfðafræðilegar upplýsingar um sig í gagnagrunninn með leyfi Persónuverndar og nefnt var í síðasta pistli. Ávalt væri þó aðeins um viss líkindi að ræða og gera þyrftu ný erfðafræðileg próf úr viðkomandi til staðfestingar (sem hann reyndar bauðst til að gera ókeypis). Og vissulega er stundum sterkur grunur um krabbameinsgen vegna fjölskyldusögu, eins og þegar um BRCA2, arfgengt brjóstakrabbameinið er að ræða og þar sem jafnframt er áhætta á krabbameinum í báðum kynjum. Málið snýst þó einnig um réttinn að vita ekki og á sér þannig margar siðferðishliðar. Möguleikinn á að fá fá að lifa í óvissunni og eiga sömu möguleika á t.d. sjúkdómatryggingu á unga aldri og gagnvart makavali. Engu að síður ný þekking sem verður beitt í vaxandi mæli í skimun krabbameina í framtíðinni.

Eins vonandi sterkari vopn með nýjum krabbameinslyfjum, t.d. með svokölluð líftæknilyfjum og með hátækniskurðaðgerðum, jafnvel með vélmennum sem verða látin vinna inni í okkur. Með nýjum bóluefnum sem fyrirbyggja frumubreytingar eins og þegar býðst vegna smits HPV veirunnar eða öðrum bóluefnum gegn krabbameinsbreytingum sem þegar hafa átt sér stað. Gegn mótefnavökum í allskonar krabbameinum.

Að ræða um þessa hluti, heilbrigðan lífsstíl ásamt þeim úrræðum sem við þó þegar höfum í heilbrigðisþjónustunni, eru sterkustu krabbameinsvarnirnar í dag. Ekki eins og sagt var um árið þegar sá sem reykti óskaði eftir röntgenmynd af lungum til að gá hvort þau væru ennþá tær og án hnúta. Þegar neikvæðar rannsóknir gáfu honum eingöngu sjáfsstyrkingu í að geta haldið áfram. Allskonar tilefni hins vegar, jafnvel saklaus einkenni frá lungum eða hækkaður blóðþrýstingur, geta gefið tækifæri á að ræða miklu alvarlegri hluti og sem viðkomandi ber jafnvel með sér. Tækifæri sem ekki gefst nema tíminn sé rúmur í heilsugæslunni og sem býður upp á svo miklu þýðingarmeiri lausnir en upphaflegt tilefni gáfu endilega tilefni til.

Að lokum, leit að öllum krabbameinum er góðra gjalda verð ef hún er í samræmi og takt við aðra nauðsynlega heilsuvernd. Við erum öll aðeins ófullkomin, en heilbrigðisstarfsfólk á að hjálpa okkur í leit að fyrirboðum meina, líkamlegum sem andleglegum. Að hlustað sé á innsæi viðkomandi, ættarsögu þegar um alvarlega sjúkdóma hefur verið að ræða og fá vitneskju um áhættur sem fylgt hefur lífinu og áhrif getur haft sjúkdómaþróun. Ráðleggja í framhaldinu viðeigandi rannsóknir eftir skoðun. Bæta síðan lífsstílinn, næringuna og samspilið við örveruflóruna. Útivist og hreyfingu sem við erum sköpuð til að nýta, sem og hugarflugið og við teflum lífsins skák til enda. Til að hafa gaman af og allt snýst um. Tækifæri þarf síðan að vera til eftirfylgni, allt eftir tilefnum hverju sinni, þó ekki væri nema til að veita stuðning og sálarró. Allt sem sparar heilbrigðiskerinu ómældan pening um síðir og fullkomnar baráttuna við ófullkomleikann.

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2014/02/28/baetum-arvekni-gegn-alvarlegustu-krabbameinunum/

http://www.smh.com.au/national/health/prostate-cancer-overdiagnosis-warning-20140305-34634.html

6.3.2014  Ætti að segja þátttakendum í vísindarannsóknum frá stökkbreytingum í þeirra eigin BRCA-genum? http://www.laeknabladid.is/tolublod/2014/03/nr/5108

Nú er mottumarsinn byrjaður, fimmta árið í röð. Vitundarvakning sem Krabbameinsfélag Íslands stendur fyrir, tileinkað krabbameinsvörnum karla og mikilvægi þess að þeir sýni árvekni gagnvart eigin líkama. Stofnanir og fyrirtæki hafa af þessu tilefni séð ástæðu til að upplýsa húsin sín eins og Landspítalann og sjálfan Háskólann með bláum lit. Á haustin eru sömu hús böðuð bleikum ljósum, þá tileinkað krabbameinsvörnum kvenna á Leitarstöð KÍ og fl. stöðum. Þessi aðgreining og áköllun á athygli varðandi krabbameinsvarnir eftir kyni og árstíðum er auðvitað í sjálfu sér tímaskekkja, en auðveldar að fá athygli fjölmiðla á málefunum og eflir fjáröflunarleiðir. Bæði kynin eru auðvitað jafn mikilvæg varðandi allar krabbameinsforvarnir, krabbameinsrannsóknir og meðferðamöguleika. En blái liturinn er í brennidepli þennan mánuð og konur geta líka nýtt skilaboð um mikilvægi árvekninnar almennt, í leitinni að öðrum krabbameinum, svo sem ristil-, eitla- og húðkrabbameinum. Og auðvitað eigum við að leika okkur með alla litina í bland í skammdeginu eins og meðfylgjandi mynd ber með sér.

Þrátt fyrir að íslenskir karlar verða allra karla elstir í Evrópu, greinast um áttahundruð þeirra með krabbamein, þar sem tæplega þriðjungur deyr fyrir aldur fram. Hlutfall sem má lækka um 30% ef tímalega er gripið í taumana og mottumarsinn snýst um, í léttum tóni hjá feimnara kyninu um leið og þeir safna mottu. Þarna er átt við sjálfan punginn og að karlar þreifi eistun sín reglulega þar sem eitt algengasta og alvarlegasta krabbameinið getur fundist í tíma. Skilaboðin verða vart skýrari um mikilvægi sjálfsskoðunar. Og ekki aðeins að þeir þreifi vel á kynfærunum sínum, heldur bæði kynin brjóstin og eitlasvæðin, svo og að allir skoði húðina vel. Jafnvel munnholið og endaþarminn, þar sem kynsjúkdómatengd krabbamein finnast nú í vaxandi mæli.

Eftir því sem aldurinn færist yfir okkur, verða flest krabbamein algengari og leitin að þeim fyrirferðameiri í lífi okkar flestra. Oftast greinast þau aðeins eftir ítarlegar rannsóknir vegna óljósra einkenna, en stundum líka eftir kembileit hjá einkennalausum. Leitarstöð Krabbameinsfélags Íslands leitar þannig að krabbameini í leghálsi og brjóstum hjá einkennalausum konum. Allra síst má þó skimun gefa falskt öryggi og draga úr eigin árvekni.

Umræða skaut upp kollinum sl. vor að leita mætti nánari upplýsinga um 2.400 Íslendinga sem bæru með sér stökkbreytt krabbameinsgen, af svokölluðu BRAC2 geni, sem talið er  geta valdið m.a. brjóstakrabbameini hjá konum í um 80% tilvika og meiri líkum á krabbameini í eggjastokkum og jafnvel brjóst- og blöðruhálskirtilskrabbameini hjá körlum. Vandamálið er að Íslensk erfðagreining ein býr yfir þessum upplýsingum í formi dulkóðaðra rannsóknargagna sem ekki má brjóta og sem hugsaðar voru eingöngu til almennra rannsókna og lyfjaþróunar með upplýstu samþykki þeirra sem gáfu lífsýnin í upphafi. Engu að síður sýnir umræðan hvað við erum nálægt því að flokka okkur í áhættuhópa frá fæðingu, eftir því hvaða erfðaefni við berum. Spurningin er bara hvort við séum stödd á þeim tíma að við viljum nýta okkur þessa vitneskju með öllum hugsanlegum ráðum og sniðganga jafnvel siðfræðilegar vangaveltur sem því fylgir.

Sum krabbamein geta líka fundist sem aldrei leiða til alvarlegs sjúkdóms, eða dauða, ef of grannt er leitað. Óþarfa inngripsmiklar sýnatökur og brottnám viðkvæmra líkamshluta leið hins vegar til skertra lífsgæða, eins og getur gerst þegar skimað er of grannt eftir algengasta krabbameini karla, blöðruhálskirtilskrabbameininu. Sérstaklega þegar fyrsta skimun er eingöngu gerð með PSA (Prostata Specific Antigen) mælingu í blóði einkennalausra karla og sem er því miður of ósértækt varðandi krabbameinsvöxt eingöngu. PSA gildi hækkar í blóði við margar aðrar breytingar, svo sem bólgur og góðkynja stækkun á blöðruhálskirtlinum.

Milli 20-40% manna með hækkað PSA í blóði greinast með eitthvað krabbamein í blöðruhálskirtli að lokum, það er meirihlutinn greinist ekki. Af þeim sem greinast með krabbamein við frekari rannsóknir er aðeins um helmingurinn með krabbamein sem reynist lífshættulegt. Talið er að með því að nota PSA í kembileit að blöðruhálskirtilskrabbameinum eftir 60 ára aldur í Ástralíu, megi bjarga 2-3 lífum fyrir 85 ára aldur af 1000 körlum sem taka þátt. Tíu sinnum fleiri (28 karlar) munu hins vegar greinast með krabbamein sem telst hættulegt við kembileitina og fá meðferð  vegna óvissunnar, en þar sem tæplega helmingur fær alvarlegar aukaverkanir af meðferðinni, getuleysi og þvagleka. 87 karlar munu líka greinast með falska hækkun hvað krabbameinin varðar (krabbaemin ekki til staðar), þar sem tæplega þriðjungur (28 karlar) mun fá misalvarlegar aukaverkanir af sýnatökum úr blöðruhálskirtlinum. PSA gildi hækkar enda í blóði við margar aðrar breytingar, svo sem bólgur og góðkynja stækkun á blöðruhálskirtlinum. Okkur vantar þannig sérhæfðari og næmari próf til að greina æxlin, sérstakelga verstu æxlin tímalega og sem öllu máli skiptir, án fórnarkostnaðar allt of margra að óþörfu. Málið snýst því alls ekki um að karlar séu misrétti beittir varðandi krabbameinsleit í blöðruhálskirtli  miðað við leit að krabbameinum í leghálsi kvenna eins og sumir hafa viljað halda fram.

Vanda þarf vel leitaraðferðirnar sem notaðar eru í leitinni að blöðruhálskirtilskrabbameini. Leita ætti fyrst og fremst vegna nýrra einkenna frá þvag-og kynfærum, ættarsögunni, sem og vegna eigin innsæis. Sjálfsagt er að fá lækni til að þreifa á blöðruhálskirtlinum þegar menn fullorðnast og ef þvagbunan verður slappari. Fá má PSA mælingu ef grunur vaknar um hnút eða önnur óljós einkenni sem ekki bara skýrast af almennri stækkun á kirtlinum. Ef PSA er mikið hækkað ætti að fá ráðgjöf þvagfæraskurðlæknis á framhaldinu m.t.t. frekari rannsókna.

Oft ráðum við reyndar ferðinni mikið sjálf hvað varðar áhættu á að fá krabbameinin. Reykingar er skýrt dæmi um hegðun sem aldrei má láta fara forgörðum að takast á við og aldrei er of seint að hætta. Tengja jafnvel vægustu einkenni reykingasjúkdómsins, langvarandi hósta, við þá miklu áhættu sem að baki býr og framundan er. Þegar árin líða og hóstinn getur orðið blóðugur. Þetta heita fyrsta- og annarstigs forvarnir sem gilda um flesta lífsstílssjúkdóma okkar mannanna. Jafnvel gegn nýjum og algjörlega tilbúnum sjúkdómsmyndum sem læknarnir sjálfir hafa tekið þátt í að skapa t.d. með svokölluðum fegrunarlækningum að ónauðsynju. Hnútar sem við síðan vitum ekki hvernig við eigum að þreifa á eða meðhöndla í brjóstum og holhöndum þúsunda kvenna á Íslandi með lek sílikonbrjóst. Hnútar sem auk oft mikilla óþæginda og sýkingarhættu, geta falið aðra alvarlegri hnúta sem öllu máli skipta varðandi leitina að krabbameinum.

Í tilefni af mottumarsinum fyrir tveimur árum benti ég á mikilvægi HPV (Human Pappiloma Virus) bólusetningar kvenna fyrir bæði kynin. Ekki aðeins til að verjast leghálskrabbameini hjá konum, heldur einnig sem smitvörn fyrir karla gegn sífellt algengari HPV orsökuðum krabbameinum í munni, koki, og endaþarmi. Krabbamein sem tengist mest langvinnum og duldum HPV-veirusýkingum í slímhúðum unga fólksins og breyttri kynhegðun í nútíma samfélagi, sem engin góð lyf eru til gegn. Í Danmörku hefur ekki verið komist hjá því að sjá endurteknar auglýsingar í fjölmiðlunum um gildi HPV bólusetninga fyrir ungar konur sl. 2 ár, allt til 26 ára aldurs sem boðin er ókeypis. Markmið var að ná til sem flestra kvenna á sem skemmstum tíma.

Nýgengi leghálskrabbameina kvenna á Norðurlöndunum, sem í flestum tilvikum (> 80%) tengist HPV veirusýkingu upphaflega, er um 9 konur af hverjum 100.000. Tíðnin hefur farið lækkandi með góðri krabbameinsleit og mun væntanlega lækka mikið þegar ávinningur af bólusetningum gegn HPV veirunni fer að skila sér. Forstigsbreytingarnar finnast hins vegar miklu oftar í dag og hátt í 300 konur fara í keiluskurð á hverju ári hér á landi vegna þeirra, auk þess sem margfalt fleiri konum er fylgt náið eftir. Um 20 einstaklingar greinast síðan á ári með HPV orsakað/tengt krabbamein í munnholi og koki, fleiri karlar en konur. Áætlað hefur verið að eftir nokkur ár (2020) greinist fleiri karlar með HPV orsakað krabbamein (í munni, koki og endaþarmi) en konur með leghálskrabbamein.

Samspil HPV veirunnar við ýmsa aðra áhættuþætti krabbameina svo sem reykinga, áfengis og jafnvel getnaðarvarnarpillunnar er talið geta skýrt um 7% allra krabbameina í dag. Áætlað er að yfir 40% yngri kvenna séu nú smitaðar af HPV veirunni í leghálsi án þess að nokkur einkenni séu til staðar, svo sem kynfæravörtur sem eru einnig HPV orsakaðar. Um 7% fullorðinna eru taldir með smit í munnholi þar sem karlinn getur verið smitberi, en stundum líka alvarlegt fórnarlamb þegar kemur að HPV orsökuðum krabbameinum í munni og sem líka getur tengst tóbaksnotkun. Ráðgjöf um kynheilbrigði hvað þetta allt varðar, er því mikilvæg um leið og notkun getnaðarvarna er rædd við unga fólkið í dag, í skólunum og í heilsugæslunni.

Sortuæxli er annað algengt krabbamein sem meinvarpast fljótt og algengasta krabbameinið sem veldur dauða hjá ungu fólki á Íslandi í dag, eða milli 5-10 einstaklingar á ári. Það krabbamein sem er nátengdast umhverfinu, sólinni og ljósabekkjum sem enn í dag eru mjög vinsælir. Þar sem mikilvægast er að nota augun sjálf og láta fylgjast vel með breytingum.

Í dag er að lokum mikið rætt um skimun fyrir ristilkrabbameini með ristilspeglun fyrir bæði kynin eftir 55 ára aldur sem bjargað getur mörgum mannslífum og sumir tileinka blá litnum í dag. Leit sem öll þjóðin ætti að geta sameinast um, ef fjármagn finnst og ekki er dregið úr annar nauðsynlegri heilbrigðisþjónustu sem þó því miður er þegar farið að gera.

Eitt af lykilhlutverkum heilsugæslunnar eru forvarnir á öllum stigum, ekki síst að tengja þekktar áhættur á að fá ákveðna sjúkdóma við lífstílinn. Eftir tilefnum og heimsóknum hverju sinni. Reyklaust umhverfi, meiri hreyfingu, hollara mataræði og nauðsynlegar bólusetningar. Jafnvel bólusetningar gegn sjálfum krabbameinunum sem við vonandi sjáum í vaxandi mæli í framtíðinni ásamt nýjum krabbameinslyfjum og líftæknilyfjum. Skilvirkar skimanir er hægt að gera gegn ákveðnum krabbameinum og erfðarannsóknir lofa miklu og eru þegar nýttar hjá ákveðnum fjölskyldum, á forsendum hvers og eins. Og þótt krabbameinsmeðferðir séu á höndum sérfræðinga á mismunandi sviðum læknisfræðinnar, ekki síst krabbameinslækna, eiga forvarnir að vera í höndum góðrar heilsugæslu. Þar sem síðan hægt er að fylgja stórum hluta af batanum eftir. En þar stendur hnífurinn einmitt í kúnni í dag. Eftirmeðferðinni sem litast af varnarsókn og þar sem lífstíllinn á að vera sterkasta vopnið.

http://www.ruv.is/heilbrigdismal/muna-ad-threifa-sig

http://www.smh.com.au/national/health/prostate-cancer-overdiagnosis-warning-20140305-34634.html

http://visir.is/bolusetningin-gagnast-fleirum-en-12-ara-stulkum-/article/2014140229286

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/06/04/thad-sem-allir-karlar-vilja-vita/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/02/25/karlaheilsan-og-skynsemin/

Þökk sé heilbrigðisvísindunum eiga flestir nú kost á hátæknilæknismeðferð þegar alvarlegustu sjúkdómarnir banka upp á eða slysin verða. Fyrir flesta skiptir hins vegar almenn heilsuvernd og góð endurhæfing eftir alvarlega sjúkdóma og slys sem betur fer miklu meira máli frá vöggu til grafar. Þetta gleymist oft í almennri umræðu um heilbrigðis- og spítalamál, líkt og almenn vistunarmál aldraða og langveikra og góður aðgangur að hollri fæðu og hreyfingu. Það er meira rætt um þessa hluti á læknaþingum úti í hinum stóra heimi en hér heima hjá þjóð sem virðist oft einkennilega þögul er varðar lýðheilsumálin.

Lífslíkur aldrei betri 

Endurhlaðnar rafhlöður

Besta læknisþjónustan

Sennilega gera allir sér ekki grein fyrir að mesti vaxtarbroddur í framleiðslu lyfja framtíðarinnar byggist á lögmálum ónæmisfræðinnar og sem m.a. hefur verið grundvöllur framleiðslu bóluefna sem gjörbreytt hefur vörnum okkar gegn alvarlegustu smitsjúkdómunum og sem ollu jafnvel plágum á öldum áður. Nú með betri greiningu og skilningi á mótefnum og nákvæmum eftirmyndunum þeirra gegn allskonar meinsemdum. Sjúkir vefir og mein sem hafa þá ákveðin viðtæki í frumunum sem virkja má á eða veikja eftir atvikum, í sumum tilvikum með aðstoð ferjuefna og viðbótar tengi-lyfjasameinda. Lyf sem geta jafnvel drepið óæskilegar líkamsfrumur s.s. krabbameinsfrumur eða hægt á bólgum og annarri óæskilegri virkni.

Segja má þó að fyrsta skrefið í þessari þróun hafi verið tekið á mjög frumstæðan máta fyrir rúmlega 200 árum og þegar við höfðum athyglina eina að vopni og náttúrulögmálin. Breskur læknir, Edward Jenner nýtti sér þannig þá vitneskju að kúabóla í nautpeningi bænda verndaði bændafólkið gegn hinni illvígu stórubólu, en sem með því að ísetja (inoculera) bæjarfólkið með húðstungu úr vessum kúabólunnar, mátti vernda það einnig gegn stórubólunni (1796). Fyrsta læknisfræðilega ónæmisaðgerðin sem var framkvæmd líka á Íslandi (1805) og sem allar götur síðan hefur verið yfirfærð í heiti bólusetningar (vaccination) á íslenskri tungu. Með því að örva framleiðslu á mótefna í líkamanum gegn kúabóluveirunni mátti koma í veg fyrir sýkingu náskyldrar veiru síðar og sem ollið gat stórubólu hjá mannfólkinu. Plága sem í dag er nánast búið að útrýma, en ýmsir vantrúaðir eiga erfitt með að skilja.

Um 70 lyf eru þegar skráð í heiminum, m.a. nokkur hér á landi sem byggja á hátæknilyfjafræði með m.a. lífefnafræðilegri hönnun lyfja. Meðal þeirra eru mörg af okkar öflugustu lyfja í dag, t.d. magabólgulyfið Nexium, geðlyfið Cymbalta, hjartalyfið Crestor, asthmalyfið Seretide og gigtarlyfið Remicade og sem nú er byrjad að framleiða hjá íslenska hátæknilyfjafyrirtækinu Alvogen erlendis undir samlyfjaheitinu Inflectra. Eitt öflugasta lyfið gegn illvígustu sjálfsofnæmis- og gigtarsjúkdómunum, m.a. iktsýki og hrygggigt. Auk þess eru hundruðir annarra lyfja þegar í prófunum eða á frumhönnunarstigum sem flokkast undir þessi nýju líftæknilyf.

Eins eiga sennilega mörg lyf eftir að finnast með hjálp erfðafræðilegra upplýsinga um sjúkdóma sem m.a. liggja fyrir hér á landi. Grunnur sem fenginn er úr rannsóknum Íslenskrar erfðagreiningar (DeCode) í samvinnu við Háskóla Íslands og erlenda vísindamenn sem löngu eru orðnar heimsþekktar. Samvinna við nýtt hátæknisetur Alvogens sem ákveðið hefur verið að að reysa í Vatnsmýrinni lofar því góðu. Ný lyf í framtíðinni sem jafnvel eru ætluð að grípa inn í galla á genunum okkar. Samvinna þessara fyrirtækja og Háskólans verður sennilega stærsti vaxtarbroddur hátækniþekkingarinnar hér á landi og stóreykur öll vísinda- og atvinnutækifæri, nátengt bestu þekkingu innan læknisfræðinnar á hverjum tíma og sem við treystum sífellt meira á. Líftæknilyf gegn meinum sem áður var lítill skilningur á og jafnvel engin lækning við. Hátæknilyfjaiðnaður sem getur skapað allri íslenskri þjóð bjartari framtíð.

http://www.pressan.is/Frettir/Lesafrett/timamotalyf-alvogen-fyrst-a-markad-med-nytt-liftaeknilyf

Til hamingju með daginn

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2013/10/9/getur-mislingafaraldur-komid-upp-i-vestmannaeyjum/

http://en.wikipedia.org/wiki/Smallpox

Mikil umræða er nú um skapaaðgerðir á kynfærum ungra kvenna sem framkvæmdar eru af lýtalæknum. Sitt sýnist hverjum um mikilvægi þessara aðgerða og hvað sé verið að halda að ímynd kvenna með auglýsingamennsku og markaðssetningu fegrunaraðgerða. Um þau mál almennt hef ég nýlega skrifað pistil. Umræðan nú virðist mest snúast um áhættu af slíkum aðgerðum, til styttri eða lengri tíma. Um það ber mér skylt sem heimilislækni að hafa ákveðnar skoðanir. Hvað er ásættanleg áhætta með fyrirfram ákveðnum læknainngripum sem jafnvel snúa ekki að heilsunni eins og við skilgreinum hana gjarnan? Þegar um lyfjameðferðir er að ræða, sem er líka læknisfræðileg inngrip, má áhættan ekki vera mikil.

Í þessu sambandi er rétt að benda á umræðu sem var um hormónauppbót kvenna við tíðarhvörf með lyfjum um árið og sem um árabil var beinlínis haldið að konum, heilsu þeirra vegna. Til að bætta lífsgæði þeirra og gegn tíðarhvarfseinkennum og hitakófum. Jafnvel mikið lengur, allt fram til gamals aldurs. Langtímarannsóknir síðar sýndu hins vegar aukna áhættu á hjarta- og æðasjúkdómum um nokkur prómill (ca. 3 af hverjum 1000 konum sem notuðu hormón til meira en 10 ára ef ég man rétt). Þetta þótti óásættanleg áhætta og læknar hvattir til að skrifa almennt ekki upp á þessi lyf fyrir konur í tíðarhvörfum, en í versta falli þá aðeins til skemmri tíma (< 3 ár).

Önnur umræða og miklu alvarlegri um hættulegar aukaverkanir læknainngripa var fyrir rúmlega tveimur árum síðan og spratt upp úr PIP (Poly Implant Protheses) málinu margfræga og sem ætti að vera okkur Íslendingum góð leksía. Algenga ísetningu sílikon gervibrjóstapúða í ungar konur um aldarmótin og sem opinberaði síðan miklu stærra vandamál um tíðni leka og hugsanlegar afleiðingar ísetninga gervibrjóstabobbinga almennt. Til dæmis að í stað 1-3% leka á sílikongeli úr skelinni á 10 árum og sem konurnar reiknuðu með í sínu upplýsta samþykki fyrir aðgerð, að þá reyndust flestar tegundir leka gelinu í yfir 20% tilfella á innan við 10 árum. PIP gervibrjóstin voru bara miklu verri en önnur sílikonbrjóst og láku eða tærðust upp í allt að 80% tilvika á innan við 10 árum.  Hvað verður síðan um þann hluta gelsins sem ekki festist í brjóstvef, milli rifja eða í holhandareitlum (sílikonsnjókoma í holhönd) ásamt stóru innihaldi af skelinni sjálfri sem tærist upp, virðist mörgum hulin ráðgáta enn í dag. En langtímaafleiðingar sem mælast m.a. í brjóstverkjum og sýkingum meðal þessara þúsunda kvenna á Íslandi í dag, er öllum löngu ljós. Það breytir engu þótt þeir nýjustu eigi að verða eitthvað betri en þeir gömlu. Nýtt lýðheilsuvandamál er orðið til.

Hver bar síðan endanlega ábyrgð á fölskum upplýsingum um háa lekatíðni á flestum gerðum brjóstaimplanta og alvarlegum tilfellum sýkinga hér á landi? Bandarísk heilbrigðisyfirvöld vöruðu við saltvatnspúðunum frá PIP  þegar árið 1994 og bönnuðu þá síðan í framhaldinu. Eftir að hafa kynnt sér PIP sílikonpúðana árið 2000 var algjört bann sett á innflutning og notkun þeirra í Bandaríkjunum. Á sama tíma og ýmsir aðrir gelpúðar voru leyfðir og sem nutu þá vaxandi vinsælda. PIP sílikonpúðarnir voru hins vegar á sama tíma fluttir inn til Íslands og notaðir reyndar víða í Evrópu, allt til ársins 2010. Þegar á fyrsta ártugi þessarar aldar mátti hins vegar ætla að PIP púðarnir stæðust ekki eðlilegar heilbrigðiskröfur vegna fjölda mála sem upp kom með notkun þeirra, aðallega leka og sýkingahættu. Í mars árið 2010 var loks ljóst að um glæpsamlega og falsaða vöru var að ræða og þá loks komst málið í hámæli víða um heim, en síður hér heima. Konurnar sem báru PIP púðana hérlendis voru enda ekki látnar vita, en ákveðið að sjá og fylgjast með endingu þeirra í þeim úr fjarlægð, eins og í óupplýstri lyfjatilraun. Vandinn virtist einfaldlega okkur ofvaxinn að takast á við.

Niðurstöður „tilraunarinnar“ og sannleikurinn um gæði PIP púðanna var síðan verri en nokkurn grunaði. Þegar Landlæknir ætlaði loks að leita eftir nánari upplýsingum um þessi mál til að gera sér betur grein fyrir umfangi vandans með skýrslum frá lýtalæknunum, gerðist hið óvænta. Persónuvernd hafnaði þessari málaleitan á grundvelli laga um persónufrelsi og að um trúnaðarupplýsingar væri að ræða sem honum kæmi ekki við. Þótt gelið og innihald sílikonbrjóstana færi á flakk um líkama kvennanna, stefndi það ekki LÍFI og heilsu þeirra í nógu mikla hættu til að upplýsingar til hans væru réttmætar. Sjaldan hefur maður heyrt nokkuð eins fjarstæðukennt og sem er í raun makalaust álit frá opinberri stofnun sem á að vera vakandi fyrir hagsmunum einstaklingsins, ekkert síður en samfélagsins. Í máli þar sem lögfræðin og læknisfræðin fara greinilega illa saman.

Fáir efast hins vegar í dag um alvarleika PIP málsins svokallaða, ísetningu gallaðra og jafnvel eitraðra íhluta í brjóstin hjá rúmlega 500 íslenskum konum á besta aldri. Í sakamáli aldarinnar sem tilheyrir læknisfræðinni á heimsvísu og upplýsti í raun svo miklu stærri vandamál sem höfðu verið falin lengi. Ekki síst hér á landi þar sem vandinn var hlutfallslega miklu meiri. Jafnvel þótt flest fórnarlömbin vilji nú fara huldu höfði, enda konurnar margar komnar í blindgötur og engin önnur góð úrlausn í boði en að fá sér ný sílikonbrjóst. Þar sem má segja að erfitt er að taka það sem áður hafði verið gefið. Sönnunargögnum var hins vegar jafnóðum eytt og þeirra var aflað úr konunum. Málefni sem jafnvel fjölmiðlarnir eru feimnir að ræða og konurnar sjálfar bera allan skaðann. Og hvað nú með þær þúsundir kvenna sem eru þó bara með aðeins betri púða en PIP púðanna illræmdu?

Nú er rætt um litlar aukaverkanir með skapabarmsaðgerðum ungra kvenna. En hverjar eru í raun þessar aukaverkanir? Hver er hin raunverulega áhætta á að aðgerð misheppnist, örvefir verði til og varanleg óþægindi skapist? Hversu fljótt þarf etv. að fara í nýja aðgerð og laga aldursbundnar breytingar? Hverjar eru afleiðingar varðandi hugsanlega truflun við fæðingu barns? Hverjar eru langtímaafleiðingar varðandi sýkingarhættu og gæti verið að sílikon sé líka notað á þessu svæði eins og í varir? Er áhættan á að fá alvarlegar aukaverkanir og sem konur skrifa upp á í dag með upplýstu samþykki sínu fyrir aðgerð, minni en nokkur prómill, t.d. í samanburði við hormónauppbótalyf sem ráðlagt er þess vegna frá að gefa konum í dag, en sannarlega geta bætt lífsgæði þeirra? Eða gæti verið að áhættan sé svipuð og talið var vera með brjóstapúðaísetningar fyrir nokkrum árum, en reyndist síðan ekki tíföld, eða hundraðföld, heldur tíuþúsundföld.

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2013/11/16/spegill-spegill-herm-thu-mer/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/11/21/ihlutun-og-ihlutir-fyrri-hluti/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/11/25/personuvernd-og-islensku-brjostabobbingarnir-ihlutun-og-ihlutir-seinni-hluti/

Milli 5-10% af fjölda skilgreindra dagskammta lyfja sem landinn tekur að staðaldri (börn þar meðtalin) eru svefnlyf, auk þess sem rúmlega 30% Íslendinga nota tauga- og geðlyf á hverju ári, þar sem þunglyndislyfin vega þyngst. Algengast lyfið sem skrifað er út á Íslandi er svefnlyfið Imovane og sem samsvarar eitt og sér yfir 5 milljón skömmtum (DDD) á ári, en alls munu um 8 milljón „kvöldskammtar“ af svefnlyfjum vera skrifaðir út á ári hverju hér á landi, mest í rafrænu endurnýjunarformi.

Margir fá svefnlyf af þörfu tilefni í fyrsta sinn, en sennilega fleiri oftar af óþörfu síðar og sem valdið getur skaða og sljórri hugsun. Flest svefnlyf lengja auk þess ekki hinn raunverulega svefn sem nokkru nemur (ca. 30 mín) auk þess sem þau skerða oft svefngæðin seinni part nætur. Íslendingar nota fjórfalt meira af svefnlyfjum en frændur okkar Danir sem hafa þó þegar miklar áhyggjur af sinni notkun og sem endurtekið hefur verið t.d. til umfjöllunar ásamt annarri lyfjanotkun í danska ríkissjónvarpinu dr.dk (Danmark på piller).

Tólfti hver Dani notar þunglyndislyf á hverjum tíma, en hingað til hefur verið áætlað að 10-20% einstaklinga eigi við tímabundið þunglyndi að stríða í hinum vestræna heimi, einhvern tímann á lífsleiðinni. Tíuprósent þjóðar eins og lyfjanotkun Dana bendir til, leiðir hugann að ofnotkun þessara úrræða. Notkun þunglyndislyfja hefur aukist mest meðal unga fólksins eða um helming. Umræðan í dag litast því líka af vaxandi álagi í þjóðfélaginu og skorts á öðrum úrræðum, sálgæslu og ráðgjöf við kvíða og þunglyndi. Í málum sem við stöndum síst betur að vígi hér á landi og fram kom í síðasta pistli.

Áætlað er að svefn- og verkjalyf séu farin að valda fleiri umferðarslysum í Bandaríkjunum og Bretlandi en alkóhól eitt og sér. Ef Íslendingar færu að miða við samsvarandi slævandi áhrif og ólögleg gildi alkóhóls í blóði er til aksturshæfnis og sem Norðmenn miða við, >0.2 prómill, að þá eru sennilega ansi margir ökumenn ólöglegir á götunum okkar í dag. Að minnsta kosti fram eftir degi og alla daga ef stærri skammtar eru notaðir. Mál sem rétt er að horfa til þótt ekki væri nema varðandi umferðaröryggi almennt. Norðmenn eru því farnir að mæla gildi svefnlyfja í blóði, samfara mælingum á alkóhóli í blóði ökumanna sem stoppaðir eru í umferðareftirliti. Eins er til mikils að vinna þegar horft er til skertrar vinnugetu á öllum sviðum, sem og depurðar og kvíða sem af svefnlyfjanotkun getur leitt.

Mikil svefnlyfjanotkun landans er alvarlegt heilbrigðisvandamál og sem Íslendingar þurfa að fara hugsa um hvernig eigi að bregðast við. Ætla má, að allt að 10% fullorðinna noti svefnlyf að staðaldri og miklu fleiri tímabundið. Hvað lyfjaendurnýjanir almennt varðar, eru ávísanir á svefnlyf algengastar allra endurnýjunna í heilsugæslunni. Vöntun á tímum til ráðgjafar varðandi svefnvandamál, eins og önnur geðræn einkenni, má eflaust kenna um að mestu leiti. Svefnlyf verða hins vegar fljótt hækja sem fólk er hrætt eða viljalaust til að sleppa og því mikil ásókn í lyfjaendurnýjun. Mörg önnur úrræði eru hins vegar til gegn svefntruflunum og sem ég hef áður skirfað um.

Lyfjamál þjóðarinnar þurfa reyndar stöðugt að vera í endurskoðun. Eins verkferlar í heilbrigðiskerfinu og ávísanavenjur lækna. Löngu er vitað að vöntun á eðlilegri heilbrigðisþjónustu tengist fleiri skyndiúrlausnum og óþarfa notkun lyfja, þar sem við erum jafnvel heimsmeistarar. Sjaldan hefur verið jafnmikið tilefni til átaks og nýrra forgangsröðunar í heilbrigðismálum í þessu sambandi og nú, og allur þessi fjöldi “kvöldskammta” til þjóðarinnar sýnir. Aðgengið skerðist hins vegar stöðugt meir og meir að heilsugæsluþjónustunni hér á höfuðborgarsvæðinu og þeirri litlu sálfræðiþjónustu sem þar er að finna, en bætt getur sannarlega hugræna getu og félagslega færni til lengri tíma. Eins að við séum frekar vel vakandi, en fljótum um hálfsofandi …..

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/03/25/ologleg-svefnlyfjanotkun-islendinga/

http://eyjan.pressan.is/frettir/2011/11/08/thridji-hver-einstaklingur-i-landinu-a-tauga-eda-gedlyfjum-laeknir-varar-vid-skyndilausnum/

http://www.ruv.is/frett/hafa-aldrei-notad-meiri-svefnlyf/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2011/11/07/svefnvandi-islendinga/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2011/11/03/svefnleysi-og-offita-thjodarinnar/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2014/01/09/klukkan-goda-i-prag/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2010/08/17/lyfjakostnadur-afram-har/

http://www.visir.is/thrir-og-halfur-milljardur-i-gedlyf-a-hverju-ari/article/2014140219543

(endurritað upp úr eldri grein á Eyjunni, „Vakna þú nú þjóð mín“ og grein í DV “Kvöldskammtar þjóðarinnar“ sl. haust)

Um helgina hélt ég fyrirlestur á fræðsluþingi fyrir heimilislækna um mikilvægi nærflórunnar okkar, örveruflóru mannsins (The human microbiome) og sem ég nefndi, Lítum okkur aðeins nær. Efni sem er brennheitt í heimi læknavísindanna þessa daganna og snertir heilsu okkar allra á einn eða annan hátt og þrír aðrir kollegar mínir gerðu vel grein fyrir í sínum fyrirlestrum. En líka í samfélagslegu samhengi þar sem hvert og eitt okkar eru sem örverur í flókinni veröld manna, heilbrigðiskerfis og nærumhverfis og ég reyndi að gera betri grein fyrir.

Stundum kemst maður ekki hjá því að spyrja sig um vegferð sína í starfinu. Hvar er ég staddur, hvað hef ég lært og hvert stefni ég? Það er mikill þroski og reynsla sem fellst í einni starfsævi, hvert svo sem starfið er. Sennilega oft mjög vanmetin reynsla og þegar yfirsýnin er mest. Þekking sem oft verður að víkja fyrir þjóðarhjartslættinum, en sem getur skilið eftir sig langa skugga. Þar sem það mannlega er jafnvel sett til hliðar.

Til dæmis ný lyf og sjúkdómaviðmið á því, hvað er að vera sjúkur. Inn í þennan skugga ganga margir, lærðir sem leiknir. Allskonar skyndikúrar og hjálækningar eru þessu til vitnis og margir sjá gróðatækifærin og vilja maka krókinn. Sennilega eru fáir læknar sem finna jafn mikið fyrir þessum skugga í dag og einmitt heimilislæknarnir. Hæfnin til að fylgjast alltaf jafn vel með því nýjasta og söðla sífellt um í vinnubrögðunum minnkar auk þess með aldrinum, en á sama tíma og þekkingin á manneskjunni, kostum hennar og göllum, sem og sinna eigin eykst. Viðmið af reynslunni og þegar oft farsælla er að flýta sér hægar.

Læknisfræðin sjálf sem fræðigrein þroskast hraðar en mannssálin á einni starfsævi, og stundum að manni finnst í öfugu hlutfalli við gömlu góðu gildin. Þegar krafan, forgangsröðun heilbrigðisyfirvalda og þrýstingurinn er á allar tækninýjungarnar. Jafnvel að fá breyta aldursútliti skjólstæðings í andstöðu við sjálfan tímann. Þegar við viljum frekar lækningu við sjálfskapaða lífsstílssjúkdóma en geta tekið á rót vandans. Jafnvel forgangsraða síðan blindri leit að ákveðnum sjúkdómum fram yfir aðgang að lækningu og hjúkrun, þegar við þurfum mest á að halda.

Læknisfræðin hér á landi er ekki nema rúmlega tveggja og hálfrar aldar gömul. Fyrstu læknisefnin fengu stórt hlutverk í öllum landsfjórðungunum. Rétt eftir móðuharðindi og stórubólusótt þegar stór hluti þjóðarinnar hafði stráfallið úr vosbúð og smitsjúkdómum. Ungbarnadauði var skelfilega hár og innan við helmingur barna kost á legg. Aldrei hafa einföld lýðheilsuátök skilað jafn miklu fyrir þjóðina og þá. Kennsla í hreinlæti og menntun yfirsetukvenna sem við teljum svo sjálfsagða í dag og tilkomu bólusetningar gegn stórubólunni. Upphaf nútímalæknisfræði og þegar landinn gat smá saman farið að treysta á eitthvað allt annað en áður þekktist.

Vettvangur milli „of og van“ er hins vegar sífellt að verða stærri á sviði læknisfræðinnar í dag. Nú er svo komið að heimilislæknum er farið að fækka, en önnur sérsvið læknisfræðinnar á sama tíma fleiri og fyrirferðameiri. Skrifræðið og lögbundið eftirfylgd með þeim sem eru fátækastir taka auk þess meira og meira af tíma heimilislæknis á daginn, en bráðveikir þurfa í vaxandi mæli að leita á bráðavaktirnar á kvöldin. Minn rannsókarvettvangur fyrir rúmum tveimur áratugum síðan var einmitt að skoða það sem var ofgert í skyndiúrræðunum. Þegar við þóttumst geta keypt okkur „gæðatryggingu“ í lýðheilsunni á fljótlegan máta með lyfjum.

Ofnotun á kraftaverkalyfinu pensillín hafði þá þegar skapað heilbrigðisógn og sem var vaxandi sýklalyfjaónæmi meðal helstu sýkingarvalda mannsins. Sífellt fleiri börn þurftu á spítalavist að halda til að hægt væri að meðhöndla örugglega þau sem mest voru veik, jafnvel vegna miðeyrnabólgu sem upphaflega er þó algengasta ástæðan fyrir óþarfri sýklalyfjagjöf. En þá með sterkustu sýklalyfjum sem völ var á, í æð eða vöðva. Þá lýðheilsusjúkdóma hjá börnum sem áður höfðu til þess að gera verið einfaldir viðfangs og sem flestir læknuðust af sjálfu sér.

Breytingar höfðu orðið á hjarðhegðun sýkla í flórunni okkar vegna ofnotkunar sýklalyfja og þar sem áhætta á að bera sýklalyfjaónæmar bakteríur sexfaldaðist eftir hvern einstakan sýklalyfjakúr. Raunveruleiki sem blasti við hjá tugþúsundum barna sem fengu sýklalyf á Íslandi, en sem foreldrarnir vissu ekkert um og sem fyrst og fremst vantaði öryggið og fræðsluna. Aðrar erlendar rannsóknir styðja síðan aðrar ályktanir okkar í rannsóknunum og sem er aukin sýkingartíðni hjá þessum börnum, jafnvel ótengt sýklalyfjaónæminu og vegna uppstokkunar á okkar innri flóru sem gerist með hverri sýklalyfjameðferð.

Rannsóknir okkar leiddu til þess að hægt var að gera reiknilíkan yfir lyfjanotkun meðal barna sem mældi heilbrigðisógnina (hærra hlutfall og áhætta á að bera sýklalyfjaónæmra pneumókokka í nefkoki), tengt vinnubrögðum okkar og þegar við vildum gera of mikið fyrir lítið. Reiknilíkan sem notað er í dag af heilbrigðisyfirvöldum erlendis við gerð klínískar leiðbeininga og þar sem döpur reynsla okkar kemur öðrum að gagni. A.m.k hefur sýklalyfjanotkunin lítið minnkað á Íslandi meðal mannfólksins. Stór inngrip í þann lifandi hluta okkar sem er tífalt fjölmennari en sjálfar líkamsfrumurnar.

Að fást við óvissuástandið er sennilega það sem krefst mestu reynslu af lækni, ekki síst heimilislæknis. Löngu er vitað að við læknum ekki veirusýkingar með sýklalyfjum og nýrri þekking sýnir að við þurfum sjaldnast að nota sýklalyf við vægum bakteríusýkingum á innra eða ytra yfirborði líkamans og þar sem afrás er góð. Við verjumst enda sýkingunum best með heilbrigðu ónæmiskerfi, eðlilegri flóru og jafnvel bólusetningum, en eigum sýklalyfin til góða þegar mest þarf á að halda.

Við þekkjum öll vel afleiðingar ofnotkunar peninga sem ekki voru í raun til. Þær voru skelfilegar fyrir þjóðfélagið og fjölskyldur landsins. Á mörgum öðrum sviðum en því fjármálalega hafa svipaðir hlutir verið að gerast, en þar sem afleiðingarnar eru ekki alltaf jafn augljósar. Á einu slíku þröngu sviði og ég skoðaði, ættum við að vera miklu nær en áður um tengsl orsaka og afleiðinga þess þegar læknisvopnin okkar, lyfin, hætta að bíta. Skugginn eða gapið milli vísindalegrar þekkingar og hvernig við ástundum lækningar og skipuleggjum heilbrigðismálin, hefur hins vegar sífellt verið að stækka sl. áratugi. Þess vegna er nauðsynlegt að staldra nú við og horfa til sögunnar, reynslunnar, nærflórunnar og ekki síst almennrar skynsemi.

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2014/1/11/arasirnar-okkur-sjalf-bak-vid-tjoldin/

(Greinin var upphaflega birt, fyrir smá breytingar 6.febrúar sl. á DV)

Fuglaflensa sem breytist í heimsfaraldur inflúensu er sennilega sá smitsjúkdómur sem við ættum helst að hræðast í dag og reyna að búa okkur sem best undir að mæta með öllum ráðum. Alvarlegir faraldrar sem mannkynssagan sýnir að hafa endurtekið sig með mislöngum hléum. Aðstæður í dag, góðar samgöngur og krafan um stærri markaðssvæði og mikið er rætt um nú hér á landi, þar sem jafnvel uppruni kjötsins er óljós, gera þessa hættu miklu raunverulegri en áður.

Samkvæmt nýjustu fréttum hefur fuglaflensan H7N9 aftur skotið upp kollinum í Kína og nú í þremur einstaklingum innan sömu fjölskyldunnar, ungu pari og nokkrum dögum síðar í dóttur þeirra, og sem sýnir líklega aukinn smithæfileika að veiran smitist líka á milli manna. Fuglaflensufaraldurinn H7N9 sem greinst hefur á stóru svæði í austurhluta Kína sl. ár, hefur sýkt yfir 100 manns, þar af hefur um fjórðungur dáið þrátt fyrir hámarksmeðferð á sjúkrahúsum. Heilbrigðisyfirvöld hafa þegar hafið rannsóknir til undirbúnings á framleiðslu bóluefnis sem nota mætti gegn fuglaflensunni og sem vonandi skilar sér tímalega. Strax og um staðfestan heimsfaraldur fuglaflensuveiru milli manna væri að ræða, færi allt úr skorðum í samgöngum milli landa og þar sem heimurinn allur færi í raun í sóttkví.

Fuglaflensur, eins og nafnið ber með sér, eru fyrst og fremst smitsjúkdómur inflúensu meðal hænsnfugla og sem lifa oft í þéttu og þröngu sambýli, líka með mönnum. Sýking meðal manna sem enn sem komið er mest frá fugli í mann er í mörgum tilvikum bráðdrepandi, dánartíðnin á milli 10-50%. Alvarlegast við þessar fréttir nú er hugsanlega aukin smithætta manna á milli á sama tíma og einkennin eru duldari og vægari hjá sjálfum fuglunum og því erfiðara að forðast smitleiðir jafnvel á stórum landsvæðum.

Talið er að sýkingarmáttur (virulences) veirunnar veikist meira ef hún fer að smitast auðveldlega á milli manna og sem er þá kostnaður veirunnar við að stökkbreytast. Oftast er um að ræða breytingar á heamagglutin próteinmótefnavakanum (H) í hjúp veirunnar. Miklu langdregnari breytingar má greina með venjulega árstíðarbundna inflúensu sem er þúsundfalt vægari. Oftast aðlagast þó fuglaflensuvírusinn meira í þá veru að getað smitað önnur dýr á undan smiti í menn, sem oft eru í nánu sambýli við fiðurfé. Vefjagerð svína líkist hins vegar meira vefjagerð okkar mannanna og sem er talið skýra þá þróun að flestir nýir inflúensuveirustofnar manna ganga  áður í gegnum. Svínin virka þá sem millihýsill í þeirri veiruþróun að auka smithæfni veirunnar hjá mönnum, með frekari stökkbreytingum í hjúp veirunnar.

Skemmst er að minnast svínaflensufaraldursins fyrir 4 árum, sem síðar breyttist í heimsfaraldur inflúensu manna á nokkrum mánuðum. Svipað var talið hafa gerst þegar Spænska veikin gekk yfir heimsbyggðina fyrir tæpri öld síðan. Hröð framleiðsla bóluefna í svínaflensufaraldrinum um árið bjargaði hins vegar miklu og gerði faraldurinn miklu viðráðanlegri en annars hefði orðið. Enginn faraldur er heldur eins, og erfitt getur verið að spá um framvinduna þegar nýr faraldur breiðist út. Sem betur fer varð svínaflensufaraldurinn ekki alveg jafn alvarlegur og menn óttuðust. Verst af öllu er þó sennilega ef fuglaflensuvírus stökkbreytist beint, þannig að hann geti farið að smitast auðveldlega á milli manna eins og áður sagði og verði að heimsfaraldri.

Það sérkennilegasta við hættuna á smiti fuglaflensu í menn og alvarlegustu faraldra inflúensu, eru óeðlileg viðbrögð í ónæmiskerfi mannsins. Oft veikjast þannig þeir mest sem eru sterkastir fyrir á besta aldri, með ofursvörun og bólgustormum, m.a. í lungunum. Þetta skýrði dauða margra í Spænsku veikinni sem jafnvel gat verið bráðdrepandi á nokkrum klukkustundum frá því menn veiktust.

Enn og aftur hræðast menn nú útbreiðslu fuglaflensu og að hún geti breyst í heimsfaraldur inflúensu. Allnokkrir takmarkaðir fuglaflensufaraldrar hafa þó þegar gengið yfir á síðustu áratugum, aðallega í Asíu en líka víðar, jafnvel í Evrópu, án þess að þeir hafi breyst í heimsfaraldur og sem allir vona auðvitað í dag. Í flestum þessara faraldra hefur aðeins verið um nokkra tugi sýktra einstaklinga að ræða á mjög takmörkuðum landsvæðum, og sem náð hefur verið að hefta með slátrun fiðurfés og takmörkun sölu kjöts auk einangrun svæða.

Fuglaflensan í Kína sýnir okkur vel hvað smitefni í dýrum getur verið varasamt mönnum og hvað mikilvægt er að vita alltaf um uppruna kjötsins og matvörunnar  sem við látum ofan í okkur. (jafnvel þótt um öndunarfærasýkingu sé að ræða). Eins hvað mikilvægt er að vinna ætíð að góðum forvörnum smitsjúkdóma í flókinni veröld manna og dýra og að nauðsynlegum bólusetningum með hjarðónæmi okkar sjálfra í huga.

http://www.aljazeera.com/news/asia-pacific/2014/01/china-high-alert-over-new-bird-flu-cases-201412992057688355.html

(Áður birt á DV blogginu 30.1.2014)