Vegna umræðu í síðasta pistli um mikla svefnlyfjanotkun landans, endurbirti ég pistil minn um svefninn frá því í vor, „Svefnvandi þjóðarinnar“ með smá breytingum og staðfæringum.

Nú er orðið ansi dimmt meiri hluta sólarhringsins og oft sést vel til tunglsins sem er að vissu leiti tákngerfingur svefns og rósemdar. Einnig drauma og dulúðar sem hugann nærir og gerir hann að því sem hann er. Svefninn er andstæða vökunnar, stress og álags og jafn nauðsynlegur sálinni og góð næring og hreyfing er líkamanum. Ekki síst til komast gegnum erfiðan dag. En svefnvandi þjóðarinnar er mikill og sem skýrir ef til vill margt.

Flestir einstaklingar þurfa 6-8 tíma svefn. Ónógur svefn til lengri tíma kemur niður á almennri heilsu og minnkar árvekni til náms og vinnu. Minnkar einnig mótstöðu okkar gegn smitjúkdómum, stressi og álagi sem er því miður mikið í okkar þjóðfélagi. Of mikið andlegt álag í lífinu er einmitt líka það sem oftast veldur svefntruflunum (insomnia). Aldrei er svefninn samt meira virði en einmitt þá. En hvað er þá til ráða þegar við getum ekki sofið? Um þetta var meðal annars rætt í ágætri grein í Fréttablaðinu sl. vor og ég vil líka ræða nánar.

Vitað er að notkun svefnlyfja er alltof mikil í þjóðfélaginu. Notkun kvíða- og svefnlyfja er nærri tvöfalt meiri hér á landi en hún var t.d. í Danmörku fyrir ári síðan og notkunin eykst stöðugt ár frá ári á sama tíma og hún dregst saman á hinum Norðurlöndunum. Lyf sem þarf sjúkdómsgreiningu til að geta ávísað, þ.e. svefntruflanir og svefnleysi. Spurningar hljóta að vakna hvar vandinn liggur í þessari miklu lyfjanotkun.

Þessar niðurstöður má m.a. finna þegar bornar er saman upplýsingar um notkun lyfja eftir flokkum sem fjölda notenda per 1000 íbúa á ári annars vegar og hins vegar sem kostnaði í sömu flokkum. Í magni talið eru æða- og hjartasjúkdómalyf  ásamt tauga- og geðlyfjum mest notuðu lyfin. Ef við hins vegar lítum á hversu margir fá lyfin eftir hinum ýmsu lyfjaflokkum eins og birtist í lyfjatíðindum Landlæknisembættisins, að þá eru það sýklalyfin sem flestir fá, eða tæplega annar hver maður á ári. Tauga- og geðlyfin og þar með talin svefnlyfin eru síðan í öðru sæti og sem samsvarar að um þriðji hver Íslendingur fái á ári hverju.

Allt of auðvelt er síðan að ánetjast svefnlyfjum, sérstaklega þar sem þau virðast við fyrstu sýn vera svo heppileg lausn við algengum vanda. En í upphafi skyldi endinn skoða, eins og á við um allar skyndilausnir. Of gott aðgengi og hvatning að skyndilausnum eins og svefnlyfjum getur í vissum tilvikum skýrt vandann sem við nú stöndum frammi fyrir. Svefnlyf geta nefnilega að lokum orðið eins og hækja sem viðkomandi þorir ekki að sleppa þótt meiningin hafi verið að nota lyfið aðeins tímabundið. Stundum verður stressið við það eitt að ná ekki að sofna mesta vandamálið, og því meira sem fólk hefur vanist að nota svefnlyf sem lausn.

Svefnlyf er því miður ekki eina skyndilausnin sem við ofnotum í heilbrigðiskerfinu. Lyfjakostnaður vegna tauga- og geðlyfja er hins vegar allmennt mjög hár á Íslandi miðað við Norðurlandaþjóðirnar og skipar hér 2. sætið, strax á eftir hjarta- og æðalyfjum. Hluti skýringarinnar er líklega ofnotkun og vert að benda á ágætis grein sem Steindór J. Erlingsson skrifaði í Tímarit félagsráðgjafa um þátt lyfjafyrirtækja í lyfjanotkun og hugsanlega hugmyndafræðilega kreppu innan geðlæknisfræðinnar. Að mörgu leiti einkenna skyndilausnir allt okkar þjóðfélag, hvert sem litið er og vandamál sjúklingsins er oft endurspeglun af vandamálum þjóðfélagsins og hraðanum sem við búum við.

Ástandið hefur síst skánað í seinni tíð og lyfjafyrirtæki hafa verið dugleg að markaðssetja lyf undir því yfirskyni að þau séu ekki ávanabindandi og hafi ekki áhrif á heilastarfsemina daginn eftir, em er hvortveggja fjarri sannleikanum. Stöðug notkun leiðir síðan til hærri skammta til að ná sömu áhrifum. Í neyð og við vissar aðstæður getur samt auðvitað verið gott að hafa aðgang að veikum svefntöflum, en oftast er bara nóg að vita af töflunum upp í lyfjaskáp eða sem betra er, í apótekinu.

En ræðum aðeins meira um svefninn og hvað hægt er að gera til að bæta hann. Svefnheilsuna almennt og svefnaðstæður/umhverfi (sleep hygiene).

Svefnherbergið á fyrst og fremst að vera griðstaður fyrir svefninn en ekki sjónvarpsgláp. Mikilvægt er að reyna að hafa ekki óþarfa rafmagnstæki í gangi. Gott loft og ekki of heitt. Best er síðan að halda sem mest reglu á svefntímanum og vakna alltaf á svipuðum tíma á morgnana, líka um helgar. Margir eru viðkvæmir fyrir kaffidrykkju á kvöldin og öðrum drykkjum sem innihalda coffein. Hungur truflar svefninn en maður á ekki að borða rétt áður en maður fer að sofa og alls ekki á nóttunni. Bókin er síðan oftast besta leiðin til að láta hugann reika frá amstri dagsins og áhyggjum.

Ef þú sofnar ekki nógu fljótt og ert farinn að bylta þér mikið getur verið betra að fara framúr og hreyfa sig aðeins. Setjast síðan jafnvel niður í stól, lesa eitthvað, fá sér vatnssopa og leggja sig síðan aftur. Láttu ekki vekjaraklukkuna stressa þig og líttu helst ekki á hana ef þú vankar á miðri nóttu eða snúðu henni frá þér þegar þú ferð að sofa á kvöldin. Svefninn kemur yfirleitt ef maður er í svefnskuld við sjálfan sig og nær að slaka á. Það er líka mikilvægt að fara á fætur á venjulegum tíma þótt maður hafi átt andvökunótt. Þú bætir þá væntanlega upp svefninn næstu nótt á eftir.

Góð hreyfing og líkamsrækt á daginn hjálpar til með svefn og góðir göngutúrar seinni partinn eða á kvöldin eru oft afslappandi fyrir hugann. Góð rúmdýna er auðvitað nauðsynleg. Rétt er að muna að sum lyf geta valdið svefntruflunum sem rétt er að ræða um við læknirinn sinn. Sérstaklega skal forðast að nota áfengi sem svefnmeðal enda styttir áfengi oft svefntímann að nóttu og gerir hann slitróttan, auk þess að geta valdið annarri vanlíðan svo sem hröðum eða óreglulegum hjartslætti. Tóbaksfíkn truflar alltaf svefn.

Sl. vetur var rætt um enn og aftur á Alþingi þann möguleikann að seinka klukkunni um eina klukkustund. Guðmundur Steingrímsson og 13 aðrir þingmenn flutt þingsályktunartillögu þar um. Með því móti verður klukkan réttari miðað við miðdegishásólstöðuna. Aðalatriðið er að birtan haldist í takt við klukkuna og bjartara verður þá á morgnana sem getur munað miklu fyrir lífsklukkuna okkar. Ekki síst hjá unga fólkinu sem þarf mest á árvekna sinni að halda í skólunum á morgnana. Sumir hafa bent á að svefnklukka unglinga sé þegar 2 klukkustunum of fljót (seinkuð dægursveifla) miðað við svefnklukku okkar fullorðnu og þegar sú skekkja bætist við skekkju á klukkunni sjálfri að þá nálgast svefnklukka unglinga hér á landi að vera nær 3 tímum of fljót miðað við sólargang. Skekkjan samsvarar því að við fullorðnu þyrftum alltaf að vakna um klukkan fjögur á nóttunni.

Ekki má heldur gleyma einum algengasta sjúkdómi nútímamannsins, vefjagigtinni (fibromylagia), þeim fjanda sem tengist nútíma lifnaðarháttum sterkari böndum en flestir aðrir og koma mikið niður á svefni. Þar sem ekki er vitað um hvað sé orsök eða afleiðing og spurning jafnvel um að sjúkdómurinn eigi fyrst og fremst rætur að rekja til svefntruflananna sjálfra.

Leita skal ráðgjafar hjá lækni ef hrotur eru vandamál eða grunur vaknar um kæfisvefn (sleep apnea syndrome). Þar er um að ræða heilsuskaðlegt ástand sem hefur áhrif á flest líffærakerfi. Dægursyfja getur verið algeng, vinnuþrek oft minnkað og viðkomandi getur verið hættulegur í umferðinni. Boðið er upp á svefnrannsóknir á Lungnadeild LSH með tilvísun frá heimilislækni ef grunur vakar um kæfisvefn.

Erlendis er víða í vaxandi mæli er boðið upp á sálfræðiaðstoð og viðtöl hjá læknum til að takast á við svefntruflanir. Hér á landi hefur Kvíðmeðferðarstöðin boðið upp á námsskeið í hugrænni atferlismeðferð til að takast á við svefntruflanir, oft með góðum árangri.

Svefnin er okkur öllum afskaplega mikilvægur, ekki síst þegar veikindi steðja að og álagið er hvað mest í lífinu. Truflun á svefni er mikilvægt að ræða um við lækninn sinn, sálfræðing eða hjúkrunarfræing eins og aðra kvilla og sem oft má leysa með miklu betri leiðum en svefnlyfjum. Lyf sem samt sífellt fleiri nota í dag. Stjórnsýsla heilbrigðismála þarf hins vegar að halda vöku sinni og tryggja ávalt þá þjónustu sem henni er ætlað samkvæmt lögum, að degi sem á nóttu.

Það er ekki ein báran stök í heilsufréttum þessa daganna. Á tímum þegar meira en helmingur þjóðarinnar er of þungur og allt of margir allt of  feitir einnig. Um fjórðungur fullorðinna en líka um 6% barna þar sem um þriðjungur er líka of þungur. Umræða sem fer að verða pínulítið þreytt nema þar sem hún tengist svo mörgu öðru sem hefur verið til umfjöllunar. Ýmsa þá þætti sem skipta almenna heilsu barna og fullorðinna hvað mestu máli í dag.

En á sama tíma og um 10% þjóðarinnar er talin líða að einhverju leiti fyrir ofvirkni er sala á ofur- og orkudrykkjum aldrei meiri. Viðtal var við Steinar B. Aðalbjörnsson næringarfræðing á Stöð 2 í kvöld sem hefur miklar áhyggjur af þessarri þróun og segir erfitt að benda á einn aðila sem beri mestu ábyrgðina en að hluta til liggi hún hjá fyrirtækjunum sem flytja inn og dreifi vörunum. Drykkir sem eru hlaðnir þrúgusykri og örvandi efnum. Litlir drykkir sem samt innihalda orku á við 30 sykurmola og coffeinmagni sem eru jafnvel meiri en hjörtu fullorðinna þola. Og oft ekki bara einn drykk heldur jafnvel 2-4 yfir daginn. Sem innihalda þá jafnvel alla dagsþörf hitaeininga. Skyldi engann undra að sumir séu örir, fitni um hóf fram og eigi síðan erfitt með svefn. Jafnvel ung börn sem kaupa þessa drykki eins og hver önnur drykkjaföng en þjást síðan jafnvel af hörgulsjúkdómum vegna næringarleysis á því lífsnauðsynlegasta og ónógri hreyfingu.

Hins vegar ber svo við að svefnvandi þjóðarinnar er mestur hjá næstu kynslóð fyrir ofan, að minnsta kosti miðað við gífurlega sölu svefnlyfja hér á landi. Reyndar eiga Íslendingar norðurlandamet í notkun svefnlyfja og annarra tauga- og geðlyfja eins og svo mörgu öðru. Lyf sem slæva auk þess að hjálpa með að ná svefni sem þó verður aldrei jafn góður svefn og án lyfja. Stundum  meira eins og stutt rot. Svefnlyf sem aldrei ná að hreinsast alveg úr líkamanum daginn eftir og veldur höfga og oft truflaðri hugsun. í Bretlandi og Bandaríkjunum í dag eru t.d. fleiri taldir valda umferðarslysum undir áhrifum verkja- og svefnlyfja en áfengis. En ávísun á svefnlyf er samt því miður algengasta úrræði heilsugæslunnar í dag, miðað við fjölda úrlausna í tölvufærslunum og þar sem ekkert toppar þessar lyfjaendurnýjanir. Skyldi engann undra að þjóðin fitni og gangi síðan oft um eins og undir.. álögum.

Meira um D-vítamínið. Mál málanna í dag í heilbrigðisgeiranum og þar sem minna er talað um pólitík og deilur í fjármálaheiminum. Því öll viljum við geta lifað heilbrigðu lífi eins lengi og kostur er, þegar dægurumræðan í dag er löngu um garð gengin og gleymd. Þar sem andlega heilsan er ekkert minna mikilvæg en sú líkamlega og best að parið eigi alltaf samleið í þjóðfélagsumræðunni. Allt þar til andinn yfirgefur efnið eins og sagt er. Frá vöggu til grafar, í ungbarnaheilsuverndinni og að lokum í heilsuvernd aldraðra. Allt þar á milli og þar sem þverfaglega er unnið að málum, oftast í sátt og samlyndi.

Enda er vitað að heilsan ræðst af því hvernig við sjálf hegðum okkur og hreyfum, hvað við borðum og drekkum ekkert síður en hvernig við hugsum og hvað við segjum hvort við annað. Hvernig við getum verið betur í stakk búin að takast á við álagið í daglega lífinu og alla kvillana sem á okkur herja. Ekki síst þar sem skuggi myrkurs ríkir stóran hluta ársins og angistin nagar nú beinin. Hvergi er meiri ástæða að fá aðra orku í kroppinn en sem bara mælist í kaloríum og sólargeislum. Ekki bara í andlegum skilningi heldur óumbreytanlegri jarðbundinni orku. D-vítamíninu sem aðrir geta framleitt fyrir okkur og nóg finnst af í sjónum.

Sennilega eru fá lífefni nauðsynlegri líkamanum enda var ætlast til að við framleiddum það sjálf eins og aðra hormóna í upphafinu. Fyrir hundrað milljón árum þegar hún fékk að skína á okkur ber allt árið um hring. Löngu síðar þegar við fluttum okkur frá sólinni og Adam fékk ekki lengur að vera í paradís urðum við að treysta á inntökuna með fæðunni, sjávarfangi og innmat. Löngu síðar líka þegar við vorum harðgerð þjóð og gerðum það sem gera þurfti og drukkum lýsi. En á síðustu tímum spruttu upp ný vandamál, ekki síst þegar við hættum að borða það sem náttúran sjálf ætlaðist til að við gerðum.

Þegar þann hlekk vantaði fóru börnin aftur að greinast með hörgulsjúkdóminn beinkröm og fullorðnir að brotna af minnsta tilefni. Líka marga aðra hörgulsjúkdóma tengt ónógu kalki og D-vítamínskorti. Hörgulsjúkdómar sem geta tengst flestum þeim kvillum sem við í heilsugæslunni erum að fást við alla daga, vöðvaslen, þunglyndi, háþrýsting, sýkingar og flensur. Nokkuð sem líka er gott að hafa í huga þegar litlu börnin fá oft eyrnbólgur og aðrar sýkingar.

Viðmiðunarmörk af D-vítamíni í blóði hafa nú verið hækkuð en fyrir vantaði helming Íslendinga vítamínið í kroppinn. Ekki síst yngsta fólkið þar sem alvarlegur skortur mælist jafnvel í tugprósentum. Jafnvel þar sem dæmi eru um að ekkert D-vítamín mælist í blóðinu og börn fá krampa. Á landi þar sem fæst ungmenni taka inn lýsi eða borða nógan fisk.

Þjóðarátak þarf nú til að snúa þróuninni við, enda ekkert jafn ánægjulegt og ódýrt en vel heppnað þannig átak og sem allir eru sammála um að sé nú nauðsynlegt. Ekki síst ef við viljum að unga fólkið verði sterkara en við í framtíðinni. Ekki sveigt, ekki brotgjarnt eða veikburða fyrir aldur fram, bara af því við búum á Íslandi og pössum ekki upp á það nauðsynlegasta. Það er „stóra málið“ í dag og sem tengist miklum D-vítamínskorti hjá þjóðinni.

Seint verður sagt að hunangið drjúpi af hverju strái hér á landi um þessar mundir. Þó má segja að annað hunang, gullið og fljótandi en sem við viljum ekki sjá, fari forgörðum í stórum stíl í hafið þaðan sem það spratt upp. Líka eitt af því nauðsynlegasta til að við gátum lifað heilbrigðu lífi um aldir við erfiðar aðstæður. D-vítamínið og sem er okkur jafn mikilvægt og sólin er nausynlegt öllu lífi á jörðinni. Nokkuð sem skýrt getur ýmislegt sem misfarist hefur í okkar heilbrigðismálum á undanförnum árum og kostar svo lítið.

Sólin er enda lítil hér norðurslóðum, ekki síst þar sem við búum og hún er oft varla lítið meira en smá sýnishorn og ljósgeisli. Nokkuð sem við bara litum framhjá eins og sumum öðrum einföldum staðreyndum lífsins. Líka fæðu sem unga fólkið fór að líta sem ógeðslega í samanburði við allan skyndimatinn sem við buðum þeim, innmat úr dýrum og fiski þar sem mesta D-vítamínið er að finna. Ekki síst í lifrinni. Sem við gátum líka bætt okkur upp upp í fljótandi formi með lýsi með öllum ómega fiskifitusýrunum sem er okkur líka nauðsynlegt  til mótvægis við kólesterólið sem stundum storknar nánast í æðum okkar. Við sváfum heldur betur á verðinum. ..Vanda branda nú skal högg á hendi detta.

Í dag vantar helming Íslendinga D-vítamínið tilfinnalega, eins og umræður síðastliðna daga bera vel með sér. Vítamín sem er ekkert síður hormón en bætiefni fyrir okkur sem ekki höfum sólina. Lífsnauðsynlegt fyrir alla starfemi líkamans. Ekki bara fyrir beinin svo þau endist okkur til gamals aldurs, heldur líka til að þau bogni ekki hjá börnum og brotni ekki af minnsta tilefni hjá fullorðnum. Líka til að við fáum síður vöðva- og taugahrörnunarsjúkdóma, alvarlegar sýkingar og sjúkdóma í ónæmiskerfið. Gegn sleni og slappleika, jafnvel þunglyndi og kranbbameinum. Vítamín sem hjálpar okkur líka að halda blóðþrýstingnum og blóðsykrinum niðri. Allt hlutir sem nú loks fá athygli sem ber.

Nú verða vonandi kaflaskil í heilsuverndinni. Látum umræðuna okkur að kenningu verða. Hættum að henda lifrinni og slóginu úr fiskinum okkar í sjóinn. Dýrmætri afurð sem við eigum að vera stolt af að hafa nóg af. Förum að nýta hana betur sem íslenskt lýsi. Okkar dýrmætu afurð með öllum ómega fitusýrunum og A og D-vítamíninu. Vítamínbætum síðan lýsið eins og við þörfnumst. Pössum alltaf upp á D-vítamínið í framtíðinni, ekki síst fyrir unga fólkið.

Um helgina kom til mín lítil veik stúlka á Læknavaktina með all sérstakt snuð sem á var áföst tuskubrúða svipuð þeirri sem sést á myndinni til hliðar og sem hún gat jafnframt haldið utan um, sér til halds og trausts.

Það er líka alltaf erfitt að segja skilið við snuðið þegar þar að kemur auk þess sem það vill oft týnast. Síður ef barnið á annan vin því nátengdu sem passar upp það og huggar jafnvel í staðinn. Nokkuð sem barnalækni nokkrum hugkvæmdist að finna lausn á og markaðssetja.

Um er að ræða margverðlaunaða ameríska gæðavöru sem hægt er að panta á netinu og sem er vel þess virði fyrir ungbarnaforeldra að skoða. Snuðið sjálft er gert úr góðu mjúku siliconi í mismunandi útfærslum og sem hægt er að smella af. Auk þess er auðvelt er að þrífa það, jafnvel skella því í  uppþvottavélina. Ekki veitir af til að geta sinnt sýkingavörnum barna betur en við gerum í dag.

Á síðustu árum hafa rutt sér til rúms ýmsar tækninýjungar sem manni hafði ekki órað fyrir að ættu eftir að sjá dagsljósið, jafnvel fyrir bara áratug síðan. Nokkrar hafa verið hér til umræðu á blogginu mínu áður og ennþá eru margar í mótun, sumar reyndar nokkuð umdeildar. Refeindatækninni hefur fleygt svo fram, ekki síst í tölvugeiranum og sífellt nálgast símarnir okkar að sameina allt sem þarf, góðan síma til að tala í, taka við skilaboðum og póstinum, horfa á sjónvarpið ef vill, hlusta á útvarp eða góða músik, nota sem myndavél eða jafnvel sem rafbók og síðan en ekki síst sem lófatalva með tengingum við allskonar forrit á netinu, til gagnaöflunar eða til úrvinnslu og greiningar hverskonar á staðnum.

Sumir hafa talað um að kynslóðin sem fædd er eftir 1980 sé að vissu leiti brautryðjandinn og sem noti mest þessa tækni, tengt flestu því sem ungt fólk gerir í dag. Þau fá upplýsingarnar fljótar og miðla þekkingu sinni hraðar en milli okkar sem eldri erum og sem eigum oft fullt í fangi með að fylgja þeim eftir. Orðið hafa til nýyrði í íslenskri tungu og stundum er talað um þessi undur eins og um væri að ræða einn úr fjölskyldunni. En stundum er hraðinn of mikill og sumir sitja hræddir eftir, kvíðnir og berjast á móti. Þróuninni sem er samt komin til með að vera, hvort sem okkur líkar betur eða verr.

Fyrir ári minntist ég á tækni til að greina eyrnabólgur á mikið markvissari hátt en áður með rafrænni myndatöku, t.d. af miðeyrnabólgubreytingum barna. Greining sem annars er oft mjög erfið. Líka til að fylgja eftir breytingum á hljóðhimnum og til að aðrir læknar geti tekið við upplýsingunum og fylgt breytingunum eftir. Nokkuð sem allir skilja sem vilja. Ekki síst foreldrar og sem furða sig oft á að slík tækni skuli ekki vera frekar reglan en undantekning á eyrnabólgulandinu Íslandi. Tækni sem býður upp á þann möguleika að þú sjáir eyrnabólgu barnsins þíns á iPhoninum þínum. Tækni sem býður upp á að spara megi óþarfa sýklalyfjagjöf sem ekki er vanþörf á hér á landi og mikið hefur verið í fréttum að undanförnu. Þegar oft betra er að bíða með slíka meðferð og sjá hver framvindan verður. Ekki síst vegna þeirra sem mest þurfa á slíkri meðferð að halda í framtíðnni og þregar við viljum að lyfin virki vel.

Hægt er að fá forrit fyrir iPhone síma til greiningar á húðbreytingum og sem ég fjallaði nýlega um. Sími og forrit sem gefur fólki kost á að taka mynd af fæðingarblettunum sínum hvar sem er til sjálfsgreingar eða til varðveislu og samanburðar síðar. Forrit sem merkir helstu form og litabreytingar sem læknar fara annars eftir þegar leitað er eftir einkennum sortuæxlis (melanoma) og sendir myndina til greiningar í forrit gegnum netið. Nákvæm greining á öllum þáttum, jaðarútliti, lit, hversu misdökkur bletturinn er og skiptur. Ráðleggur síðan hugsanlega um nánara eftirlit hjá lækni. Tæki sem getur hjálpað mörgum sem eru óöruggir með blettina sína og sem um leið hvetur til árvekni og meiri sjálfsábyrgðar. Líka til áminningar að fara varlega í sólinni og á ljósabekkjunum.

Önnur tækni sem er að ryðja sér til rúms eru einföld hljóðbylgjutæki til greiningar á fóstrum og allskyns innvortis meinum. Það sem við sjáum ekki og er bak við og fingurnir greina ekki heldur. Hættulausar hljóðbylgjur að minnsta kosti í höndum fagfólks. Jafnvel bara eins og penni sem þú tengir við iPhoninn þinn. Greiningartækni sem er að verða jafn sjálfsögð og venjuleg líkamsskoðun á bráðamóttökum og jafnvel á heilsugæslustöðvunum víða um heim. Jafnvel í heimahúsum með snjallsímanum þínum í framtíðinni.

Svona mætti lengi telja. Hjartalínurit til greiningar á bráðum hjartasjúkdómum einnig og sem kæmi sér ekki síst vel sem forrit fyrir flesta lækna og jafnvel fleiri sem eiga iPhone eða iPad. Allt tækni sem kostar ekki svo mikla peninga. Þegar oft er hægt að stefna að betri læknisfræði með tækninni í stað steinsteypu. Þegar við viljum hætta að hræðast þekkinguna og vinna með henni en ekki á móti.

http://www.alivecor.com/en

Í Kastljósþætti í gærkvöldi fengum við að kynnast afskaplega fallegri en um leið sorglegri sögu af tveimur hálfníræðum mönnum sem hittust í fyrsta skipti augliti til auglits en sem höfðu áttu sameiginlegt gamalt leyndarmál sem þjakaði þá á sitt hvorn háttinn mest allt þeirra líf. Hvor hafði sína sögu að segja, samt samofnar í örlögunum hvors annars eins og svart og hvítt. Tveir gamlir harðir menn sem höfðu 67 árum áður verið í tveimur ólíkum hlutverkum í ógnvænlegri og hatrammri atburðarrás og sem þeir þá gerðu sér engan vegin í hugalund hvert myndi leiða þá síðar á lífsleiðinni.

Annar þeirra, Horste Koske, hafði verið loftskeytamaður í þýskum kafbát aðeins 17 ára að aldri og sem sökkti Goðafossi út undan Garðsskaga 10. nóvember 1944. Hinn, Sigurður Guðmundsson, 18 ára háseti á Goðafossi og sem tók þátt í björgun þeirra sem komust af. Tuttuguog fimm Íslendingar fórust auk 19 Breta, börn og fullorðnir. Íslenskt samfélag gjörsamlega lamaðist eins og nærri má geta. Meðal fórnarlambanna sem drukknuðu var Friðgeir Ólason læknir og kona hans, Sigrún Briem ásamt 3 börnum þeirra. Friðgeir var að koma heim úr löngu sérnámi í Bandaríkjunum til starfa fyrir íslenska þjóð. Þau hjónin höfðu ásamt fleirum verið að hlúa að breskum, mörgum illa brenndum sjóliðum sem nýbúið var að bjarga úr köldum sjónum eftir árás þjóðverja skömmu áður en árásin á Goðafoss var gerð, rétt um það leiti sem þau voru nánast komin heim. Mörg líkanna rak síðan að landi, þar á meðal lík barnanna.

Við sáum gömlu  mennina fallast í faðma og gráta yfir hlutskipti sínu í lífinu. Hversu miskunnarlaust lífið getur verið en samt svo fagurt í senn. Þegar baráttan er milli góðs og ills og stundum vandséð er, í hvoru liðinu þú tilheyrir fyrr en um seinan. Menn sem síðan lifðu og þroskuðust í ólíkum löndum með minningarnar sínar, en sem að lífslokum eru eins og einn og sami maðurinn. Sem báðir grétu þegar harða skelin brotnað utan af þeim og tilfinningarnar einar réðu. Þeir voru svo líkir og gátu eftir allan þennan tíma þótt þeir hefðu aldrei hittst áður, miðlað sameiginlega því sem mestu máli skiptir fyrir okkur hin, ekki með löngum ræðum heldur einföldustu tilfinningunum og sem allir skildu.

Önnur skel brotnaði í vikunni og aðrar tilfinningarnar flæddu út yfir alþjóð þegar Guðrún Ebba sagði sína einstöku sögu og allir skildu sem á horfðu. Tilfinningar sem höfðu verið bældar allt of lengi  en voru því magnaðri þegar þær loks brutust út. Sögur af mannlegum harmleik á allt annan hátt og sem er hluti af lífinu sem við lifum hvort sem okkur líkar betur eða verr. Sögur sem hafa líka mikil áhrif á skel þeirra sem horfa og hlusta og sem stundum bresta.

Tíminn sem við lifum nú á er afskaplega sérstakur. Hvert málið af öðru er nú tekið upp og varpað á það nýju dagsljósi. Skilningur sem á mörgum sviðum átti upptök sín haustið 2008 og engan hefði órað fyrir að tekin yrðu nokkrum sinnum upp. Þegar gamla heimsmyndin okkar hrundi og þjóðfélagið sjálft neyddist til að kom út úr sinni hörðu skel og sýna tilfinningarnar sem ólguðu undir niðri. Sannleikur sem líka allt of lengi fékk að liggja undir skel en sem flæðir nú út um allt og virkar á köflum yfirþyrmandi. Of mikið í einu fyrir suma og við eigum fullt í fangi meða að átta okkur á öllu saman. Sumir verða reyndar örvinglaðir og vilja loka sig af, fá að vera í friði og fá að innbyrða sannleikann í smáskömmtum. Sumir eru ekki heldur tilbúnir að brjóta af sér sína eigin skel en gera það vonandi smá saman til að geta tekist á við sín eigin vandamál og annarra. Líka kirkjan. Smá saman raðast skelbrotin samt upp aftur en hún verður þynnri og gegnsærri og heimsmyndin skýrari en áður.

Margir velta nú fyrir sér merkingu fyrirgefningarinnar. Ekki síst þegar sá kallar eftir henni sem oftast telur sig veita hana. Þjóðkirkjan sjálf meðal þjóðarinnar. Kirkja sem hefur ekki aðeins brotið niður traust fórnarlamba kynferðisofbeldis innan veggja hennar um árabil heldur nú líka gagnvart flestum sóknarbörnum sínum. Öllum þeim sem fylgst hafa með atburðarrásinni síðastliðin ár í sinni góðu og barnslegu trú og neitað að trúa sannleikanum. Sem sér nú loks hvernig sannleikanum var haldið undan og hann jafnvel þaggaður niður af yfirstjórn kirkjunnar. Líka á mjög slæmum tíma í sögu þjóðarinnar þegar þörf á sáluhjálp er mikil. Afleiðing þess tíma þegar mikil spilling ríkti í annarri stjórnsýslu og fjármálaheiminum. Þegar maður síðan skynjar forsendubrestina til að geta fyrirgefið og skilninginn hins aðilans vantar. Alveg eins og í öllum öðrum samskiptum okkar á milli.

Ef við viljum biðja þann sem við höfum brotið trúnað á afsökunar, er auðvitað frumskilyrði að við skiljum í hverju brotið liggur. Eins og oft gerist innan fjölskyldna og jafnvel gagnvart manns eigin börnum. Aðrar afsökunarbeðnir skipta litlu máli, eru oft hjáróma og jafnvel falskar þrátt fyrir góða viðleitni og hástemmd orð. Skilningur á mistökunum er þannig frumskilyrði til að okkur verði fyrirgefið og til að við getum endurheimt trúnaðinn. Að við síðan getum bætt fyrir skaðann.

Núverandi biskup og jafnvel kirkjuráðið áttar sig þó ekki á öðru en því að nú loks sé  ljóst að skaði hafi orðið og sem ekki má endurtaka sig. Vissulega gott gagnvart þeim sem veita þarf stuðning í framtíðinni og sem brotið var á og óskuðu þess eins að vera trúað á sínum tíma. Ekki gagnvart þeim sem nú eru örvinglaðir og horfa upp á gömlu ímyndina sína á kirkjunni hrynja. Hjartfólgnar minningar þúsunda sem sjá þær nú í miklu dekkra ljósi en áður. Nokkuð sem sjálfur biskupinn hefur samt nefnt að séu engu að síður „góðu minningarnar“. Af embættisverkum prests og biskups sem gekk erinda tveggja afla svo ekki mátti á milli sjá hvoru aflinu hann þjónaði meira. Jafnvel versta aflinu í okkur öllum sem við viljum hvorki rækta eða ræða og heyrir undir geðsjúkdómana. En slíkur var áhrifamáttur hans og útgeislun í lifandi lífi að sumir geta jafnvel ekki enn annað en efast. Því meiri er þörfin á að þeir geti fyrirgefið kirkjunni sinni.

Ekkert nema skilyrðislaus viðurkenning á öllum grundvallarmistökum stjórnsýslu kirkjunnar nægir til að þjóðin geti fyrirgefið. Ekki bara gagnvart trúnaðarbresti kirkjunnar í samskiptum fórnarlamba kynferðisofbeldis innan hennar veggja, heldur öllum sóknarbörnunum sem greinilega var líka brotið á þegar þeir lifðu í góðri trú. Áfallahjálp er það kallað þegar heimsmyndin hrynur og þörfin á hjálp er hvað mest. Ekki síst fyrir trúaða sem leggja allt sitt undir. Þöggun og yfirhylming var hins vegar sú hjálp sem yfirstjórn kirkjunnar nýtti sér þegar mest á reyndi. Biskup og aðrir sem staðið hafa í vegi hjálparinnar sem við samt öll kölluðum eftir eiga því nú að víkja. Þeir vonandi skilja að sannleikurinn og hið góða verður alltaf að eiga samleið innan kirkjunnar, sama hversu vont það getur verið að viðurkenna hvað sannleikurinn getur verið ljótur.

Það er ekki á hverjum degi sem við fáum að heyra sögunna alla, leyndustu leyndarmál sem því miður fá allt of oft að liggja niðri. Þegar fólk er hreinlega efins að sannleikurinn þoli dagsljósið. Ein slík saga sem sögð var í gærkvöldi skiptir þó mig og þúsundir annarra Íslendinga afskaplega miklu máli. Ekki síst þar sem hún er samofin örlögum okkar á margan hátt og kallar á uppgjör sem því miður verður ekki umflúið.

Það sem er mér efst í huga eftir viðtalið við gömlu skólasystur mína, hana Guðrúnu Ebbu, er djúpstæð sorg hvernig fyrir henni var komið en líka okkur á þessu litla landi. Um leið aðdáun á hugrekki hennar og þroska. Þó ekkert síður að sjá hvernig stofnun sem átt að halda að okkur hlýju þegar mest á reyndi í lífinu og kuldinn var mestur, brást. Ekkert síður í lífi barns með brotna sál eða sorgmætra syrgjenda sem þurftu á hvað mestri huggun að halda, en sem löngu síðar sýndi sig byggjast á fölskum tónum og forsendubrestum. Embættisverkum prestsins okkar margra, sáluhuggara, læriföðurs og loks biskups. Ekkert síður í endurminningunum þegar við samglöddust með okkar nánustu á merkum tímamótunum í lífi okkar eða barnanna okkar. Þegar við viljum geta litið um öxl og leitað eftir gleði eða huggun.

Séra Ólafur Skúlason var presturinn minn og faðir skóasystur minnar. Stúlku sem ég öfundaði á margan hátt að eiga svona lánssamann og glæsilegan pabba. Sem tók á móti okkur í sunnudagsskólanum og sagði svo skemmtilegar sögur af Jesús, eins og Guðrún sagði svo vel frá í gær. Sögur sem voru mér mikils virði í þá daga. Hluti af annarri sögu sem er ekki til frásagnar nú.

Síðan kennari í skólanum okkar og lærifaðir í fermingarundirbúningnum. Prestur sem lagði mér lífsreglur í heilan vetur, kenndi mér fagnaðarerindið og fermdi mig loks. Presturinn minn sem síðan gifti mig og skírði börnin mín. Allt þar til fyrir nokkrum árum að áleitnar spurningar fóru að vakna um góðu minningarnar. Ein af annarri, svo að lokum var ekki hægt að líta undan. Að því er virtist fyrir flesta nema yfirstjórn þjóðkirkjunnar, núverandi biskup og kirkjuráð. Sem neituðu að trúa með hjartanu og viðurkenna sannleikann. Allt til dagsins í dag og þrátt fyrir heila sannleiksnefnd á þeirra vegum, efast þeir enn í orðum. Sem neita að horfast í augu á gömlum sóknarbörnum séra Ólafs og gangast við trúnaðarbrestunum gagnvart þeim. Sóknarbörnum sem sjá hlutina í dag í allt örðu ljósi en áður. Þúsundir sem höfðu lagt allt sitt traust á herðar þeirra fulltrúa. Gagnvart heiðarleikanum og sannleikanum.

Guðrún Ebba er aðal sögupersónan í sögunni sinni sem hún sagði í gær. Hver mesti áhrifavaldurinn var í hennar lífi og sem lagði það nánast í rúst. Hvernig ömurlegustu hvatir í mannlegu eðli getur farið með börnin sín en hvernig sannleikurinn getur líka sigrað það versta að lokum. Með mölbrotið hjarta til þess eins að hjálpa öðrum sem komnir eru með brestina. Í þeirri von að fyrirbyggja megi aðra harmleiki á heimilunum og að fórnarlömbin fari ekki bara sína leið í gröfina, með brotna sál og brotinn líkama. Líka til að kirkjan standi að minnsta kosti í veginum að svo verði. Að kirkjan vinni að heilindum sóknarbarna sinna, fyrst og síðast. Að kirkjan sjálf læri að iðrast og starfsmenn hennar taki nú höndum saman til að byggja upp traust allra sóknarbarna sina. Sem byggir fyrst og fremst á góðum mannlegum tilfinningum og trausti. Svo við öll getum sagt söguna okkar.

Það er erfitt að koma orðum að því hvernig manni líður í jarðarför ættingja,vina og samferðamanna. Nú sækja þessi hughrif á mig af öðrum orsökum. Það er ekki vegna þunglyndis heldur þess dapurleika hvernig komið er fyrir þjóðfélagi sem ég átti þátt í að byggja upp. Það getur ekki annað en reynt á tilfinningarnar svo um munar þegar maður horfir í baksýnisspegilinn og sér hvernig til hefur tekist á mikilvægum sviðum. Það breyttir þó ekki þeirri staðreynd að framið var níðingsverk á þjóðinni á sínum tíma sem átti sinn bakhjall hjá stjórnmálamönnum á Alþingi og forsetanum á Bessastöðum.

Nú vil ég reyna að segja söguna eins og hún blasir við mér. Jarðarfarirnar reyna á mann til hins hins ýtrasta og því sennilega best að byrja þar. Við þær aðstæður leggst allt á eitt. Söknuður og oft mikil sorg. Stundum grátur og vorkunnsemi gangvart þeim nánustu. Orgelspil og lagaval sem síðan hámarka hughrifin þegar maður horfir á kistuna sveipaða íslenska fánanum. Síðan ákveðinn fögnuður í hjarta yfir því hvað prestinum tekst að gera lífhlaupið merkilegt. Þetta kemur reyndar enn betur fram í minningargreinunum og þá frá fleirum sjónarhornum. Lokauppgjörið virðist þannig oftast nokkuð gott, en eftir situr samt fyrst og fremst minningin um manneskjuna eins og maður sjálfur þekkti hana. Minning samferðarmanns sem er alltaf til góðs að einhverju leiti. Eftir jarðarförina er oft eins og að lífið byrji að nýju. Ákveðið uppgjör hefur átt sér stað og áminning til okkar hinna að við getum alltaf gert betur.

Afmælin eru hins vegar önnur tímamót þar sem fólkið manns kemur saman. Þá er létt á nótunum, en innihald ræðanna oft hjáróma og fært vel í stílinn. Farið er yfir farinn veg og afmælisbarninu gjarnan hrósað í hástert. Því launahærri sem menn eru því veglegri afmæli og fleiri ræður, enda mörgum sem þakka þarf velgengnina. Menn eru hvattir til að halda áfram á sömu braut. Þegar líða tekur á skemmtunina fer samt oft ýmislegt úr böndunum og þá fjúka jafnvel fúkyrði manna á milli. Stundum endar gleðskapurinn með alsherjar upplausn.

Áminningarnar og hughrifin í lífinu eru þannig misjöfn eftir því á hvaða tímamótum við stöndum. Tilfinningarskalinn er þó sem betur fer alltaf til staðar en notaður mismunandi eftir stað og stund. Það er gott að finna hann þegar maður þarf á að halda. Tilfinningar sem segja manni oft meira en allt annað á hvaða vegferð við erum í lífinu. Brjóstvitið og heiðarleikinn blandast þessum tilfinningum sterkum böndum og sem við lærðum þegar við ólumst upp. Bestu þakkir fyrir það. Þær brjótast líka út við vissar aðstæður eins og við jarðarfarir og afmæli. En aldrei þessu vant líka við setningu Alþingis á laugardaginn var. Þegar áhrif okkar á gang mála og sem á horfðum og hlustuðum voru lítil sem engin.

Síðastliðin ár hefur mikil sorg ríkt hjá íslensku þjóðinni. Það einfaldlega dó eitthvað innra með okkur flestum. Við þurftum að ganga í gegnum áfalla- og sorgarferli eins og þegar ástvinur deyr, jafnvel þótt sá hafi verið mikið vandræðabarn alla sína ævi. Við viljum trúa því að hann hafi ekki verið alvondur og að hann hafi gefið okkur sem eftir lifum eitthvað til að læra af, aðallega samt reynsluna hvernig við eigum ekki að lifa lífinu. Aðstæður voru honum erfiðar og hann kunni ekki fótum sínum fjárráð. Við samglöddust honum samt við ýmis tækifæri, ekki síst á stórafmælum. Óreglan í bland við svik og pretti  í viðskiptum var hans mesta óhamingja. Sennilega var uppeldinu mest um að kenna. Þar erum við sem eldri erum og ólu hann upp að hluta ekki alsaklaus. En nú erum við búin að kveðjum þennan vin og við tókum sameiginlega þátt í sorginni. Við ættum að vera sterkari á eftir og reynslunni ríkari.

Fáninn var dreginn við fullan hún á laugardaginn var, eins og þegar einhver á stórafmæli. En dagurinn varð ekki neinn gleðidagur. Í raun hinn mesti sorgardagur og við sitjum auk þess uppi með skömm í brjósti. Hvernig við létum fara með kjörna fulltrúa okkar sem reyna að gera sitt besta. Þegar níðst var á þeim í beinni útsendingu og kastað í þá fúleggjum. Sjá mátti tár á kinnum og sumir voru meira en lítið slegnir. Samt ekkert orgelspil en slegið á trumbur og kveiktir eldar. Erum við að misskilja hlutina, reiðina og sorgina sem býr innra með okkur og við fáum ekki útrás fyrir? Svari hver fyrir sig. Ég er að minnsta kosti bæði reiður og sleginn.

(Endurskrif á gömlum pistli á blogginu, Afmæli og jarðarfarir og hann staðfærður til dagsins í dag.)