Nú eru skólarnir að byrja aftur eftir allt of stutt sumar og búið að skipa leikskólakennurum á bekk þar sem þeir áttu alltaf heima, með öðrum kennurum með sambærilega menntun. Stórum áfanga var náð enda fékk málstaður þeirra mikinn stuðning almennings. Sennilega eigum við enda leikskólunum hvað mest að þakka þegar kemur að grunnmenntun barnanna okkar, að minnsta kosti undirbúningnum. Stofnanir sem hafa tekið að sér flókið hlutverk, oft frá brotnum heimilum þar sem sundrung og óvissa var allsráðandi. Áhersla á góða leikskóla og vel menntað starfsfólk til að annast börnin okkar á viðkvæmasta aldrinum hefur sjaldan verið mikilvægari en einmitt í dag.

Óvissa um framtíðina og fjárhagslega afkomu heimila er því miður yfirþyrmandi hér á landi og því eins gott að bretta upp ermarnar. Það er alltaf jafn sorglegt að sjá hvað þjóðin hefur farið illa að ráði sínu á flestum sviðum síðastliðna áratugi og að það skuli nú væntnalega taka marga áratugi að byggja upp aftur heilbrigt samfélag. Eins um ágæti virtustu menntastofnana landsins sem geta ekki einu sinni kennt okkur að fara vel með peninga. Og að það skuli vera til margskonar háskólar, til þess eins að kenna viðskipti og lögfræði sem hentar hentar hverju sinni á meðan listaskólar eins og Kvikmyndaskóli Íslands er lagðir fyrirvaralaust niður. Í landi þar sem sérhagsmunagæslan hefur verið allsráðandi og flokkspólitískir hagsmunir settir ofar öllu öðru allt of lengi. Siðfræði sem sýndi best sinn innri mann eftir hrun, þegar sá hinn sami stóð allsnakinn frammi fyrir alþjóðasamfélaginu og lét gera grín að sér. Þann mann sem við áttum fyrir löngu að vera búin að mennta en ekki bara að fæða og klæða í sparifötin.

Góð umgengni hvort við annað er sennilega mikilvægasta kennsluefnið þetta skólaár. Þar sem grunnurinn er lagður á heimilunum en sem skólarnir kenna síðan best. Samanstaður fyrir börn og ungt fólk til að þroskast og menntast á jafnréttisgrundvelli. Á sama tíma og þeir eru forsenda þess að foreldrar ungra barna geti klárað sitt nám eða farið á vinnumarkaðinn eins og þjóðfélagið gerir kröfu um. Sennilega má segja á vissan hátt að Lýðveldið Ísland hafi aldrei fengið sitt tækifæri til að ganga í leikskóla, þrátt fyrir ástríkt uppeldi fyrri kynslóða. Barn sem var síðan hálf umkomulaust á viðkvæmum tíma og vildi fullorðnast allt of fljót. Þar sem nærgætnina síðan vantaði í nærveru sálar og græðgi náði yfirhöndinni.

Í sumar var viðtal við mig um Sjálfbæra heilsu í þættinum Heilshugar á Rás 1. Sjálfbærni í heilsu er hugtak sem ætti að vera Íslendingum auðvelt að læra og sem ætti að geta verið öðrum þjóðum til fyrirmyndar, enda forsendur hinar ákjósasamlegustu hér á landi ef betur er að gáð. En það vantar því miður grunnskilninginn á þeim fræðunum hér á landi og því er auðvitað erfitt að kenna börnunum okkar fræðigreinina í dag svo vel sé. Ekkert síður þar sem okkur er svo gjarnt að velja oft léttustu leiðina að gefnu takmarki í stað þeirra bestu og vönduðustu. Þar sem gefið takmark er ekki besta takmarkið en þar sem endatakmarkið góða getur fjarlægst meira og meira út í himinblámann með tímanaum. Og að við viljum öll skila af okkur landi og þjóð í ekki verra ástandi en við ólumst upp við sem börn.

Sennilega á engin þjóð meira af hreinu vatni á hvern íbúa eða fisk í sjó. Eingin þjóð eyðir samt meiri orku á mann og hvergi er mengun lofts jafn mikil á hvern íbúa og hér á landi. Segja má að ofnotkun sýklalyfja vegna skipulagsleysis í heilbrigðisþjónustunni og varanleg áhrif á sýklaflóruna af hennar völdum hér á landi með sýklalyfjaónæmum stofnum langt umfram það sem þekkist meðal nágranaþjóðanna sé gott dæmi um ósjálfbæra hegðun hvað almennt heilbrigði varðar. Heilbrigðissóðaskapur sem er glöggt dæmi um hvar við getum bætt okkur gagnvart nánasta nærumhverfi, flóru okkar sjálfra. Og hvernig í ósköpunum getur staðið á því að íslenska víkingaþjóðin sé orðin meðal feitustu þjóðum veraldar og að hreyfingarleysi meðal hennar sé orðið þjóðarböl. Lyfjanotkun þjóðarvandamál og að ekki sé talað um áfengissýkina og lyfjamisnotkun sem er þjóðarskömm. Í landi sem hafði meira að bjóða en flestar aðrar þjóðir fyrir ekki svo löngu síðan.

Það er farið að halla að að hausti og langur vetur framundan. En síðan kemur aftur sumar með blóm í haga. Íslendingar hafa sýnt áður hvers þeir eru megnugir og hvar sérþekking þeirra nýtist best allra í vistvænni þróun og snýr að náttúruöflunum. Við skulum því nota tímann vel í vetur og treysta sem aldrei fyrr á menntun og mátt þjóðarinnar. Þrátt fyrir allt og svigna geta eins og gulnuð strá sem bera fræ í haustvindinum.

Nýlega skrifaði ég um göngu á fjall norður í Skagafirði sem nefnist Þríhyrningar. Nú vill svo til að ég hef verið að ganga kringum vatn hér í Svíþjóð sem einmitt heitir sama nafni eða Trehörningen og eins og nafnið ber með sér eru hornin þrjú. Vatnið tilheyrir Huddinge kommune og er mikil náttúruperla sem margir nýta sér.

Þar er þó ekkert Skessusæti og eingin Heljarskriða eins og á nafnanum heima á Íslandi, en stór skógur er hinsvegar umhverfis vatnið. Gjörólíkt umhverfi á allan hátt og í raun ekkert líkt nema litirnir í náttúrunni og sólin á himninum. Gangan sem slík líka ólík og lítið á fótinn. Rótarflækjur og sleipir bjargkollar sem helst ber að varast. Stóru trén eru mikið fyrir augað, en sárt að komast ekki á toppana og njóta útsýnis ofan frá eins og við eigum að venjast á fjöllunum okkar heima. Og vatnið frýs á veturna og höggormar geta bitið við strendurnar á sumrin. Aðstæður sem geta verið allt aðrar og varhugaverðari en á mörgum öðrum stöðum sem við eigum að venjast.

Lífið er reyndar ólíkt eftir löndum, eins og það er ólíkt í sjálfu sér hjá hverju og einu okkar. Hættur og sjúkdómar geta leynst við hvert spor, sumar og vetur, haust og vor. Göturnar í næsta nágreni vatnsins Þríhyrnings bera þó nöfn sældarlífsins og ávaxtanna en ekki víkinga og frægra sögupersóna. Sennilega til að minna á þegar allt er í blóma og allt gengur svo vel. Eins til að geta hlakkað til góðra sumra eftir langan og kaldan vetur.

En því er ekki að neita að Svíar kunna vel að njóta þess sem þeir hafa. Og mannlífið er líflegra og opnara þegar allir eru úti í góðu veðri og ræðast við, um heima og geima. Ekki síst í görðunum sínum oft undurfallegu. Mannlífið í bænum er þó ólíkt því sem er heima og innflytjendur halda sig oft í hópum, hver hópur með sína siði og sitt tungumál. Fjölþjóðlegt samfélag sem á samt eftir að þroskst mikið. En nú held ég frá Sólfögrugötu og Eplavegi, heim í Hamratúnið mitt á Fróni og þakka kærlega fyrir mig.

Sumri er aðeins farið að halla á Íslandi. Dagarnir eru samt heitari og landslagið fallegra en nokkru sinni. Tilvalinn tími til að leggja land undir fót. Ganga á fjöll og sjá betur landið sem við búum á. Ekki síst á þau fjöll sem við horfum dreymandi á allan veturinn. Þótt ekki væri nema einu sinni á ævinni. Kynnast betur þriðju víddinni, samspili ljós og skýja, kletta og blóðbergs sem nú er í fullum blóma. Finna lyktina af grjóti og mold á toppi veraldar þar sem ekkert annað spillir. Vera nær skýjunum og rigningunni sem allt nærir. Þar sem litirnir eru óteljandi, í bland, á alla vegu. Á íslensku fjalli, Esjunni góðu.

Móskarðshnjúkarnir eru sérstaklega skemmtilegir á að ganga. Þar sem sólin er alltaf í norðri, og jafnvel þótt hún sé langt á bak við skýin. Þar sem mosinn er hvegi mýkri og alla steinana klæðir. Í efstu og neðstu hlíðunum og sem sker sig af svo mikilli nærgætni frá gulu líparítinu. Sem dregur að sér orku sólarinnar, en gefur hana frá sér um leið. Aðdráttarafl sem engin mannleg vera stendst. Og maður skynjar þetta allt eins og að geta gengið inn í málverk málverkanna.

Hins vegar er ekkert raunveruleikanum framar, ekki einu sinni listin, með öllum þeim möguleikum sem hægt er að leika á skynfærin okkar. Skynja návígið með íslenskri náttúru. Samspil landslags og birtu á landi sem gefur fjarlægðinni vídd sem er miklu meira en þrívídd. Þar sem þó svo ótrúlega erfitt er að eiga heima þessa daganna af allt annarri ástæðu. Baráttan í mínus og framtíðin ótrygg fyrir unga fólkið. Þar sem daglega er haft áhyggjur af gengisþróun og falli verðbréfa en ekki af og til náttúruhamförunum eins og hér áður. Þar sem álögurnar hækka stöðugt og mest er rætt um hvar næst verður skorið niður af velferðarþjóðfélaginu. Á landi sem stór hluti þjóðarinnar lifir orðið undir fátæktarmörkum. Þar sem fleiri og fleiri eru fastari í skuldafeni heimilanna en í rótum ættjarðarinnar. Sem skulda miklu meira en þeir eiga, án þess að hafa okkuð um það að segja.

Nú nokkrum dögum síðar eftir fjallgönguna góðu á Hátind á Esjunni er ég staddur í Svíþjóð, í sænsku sumri eins og það gerist best, í Stokkhólmi nánar tiltekið. Nýt alls þess sem stórborgin hefur að bjóða í góðu yfirlæti fjölskyldumeðlima sem búa í úthverfi, í sveit í borg eins og heima í Mosó á Íslandi. Þar sem velferðin drýpur af trjánum og blómunum og sérlega vel fer vel um börnin. Örugg leiksvæði og opin græn svæði um allt þar sem allt önnur náttúra skartar nú sínu fegursta en sú íslenska. Öryggi í fyrirrúmi og hvert sem litið er, er mannlífið eins og best verður á kosið. Allir rólegir og kurteisir og njóta stundarinnar umfram allt.

Þá verður manni hugsað heim og hversu ólíkir heimarnir eru í raun. Hvernig dægurþrasið um lífsbjörgina frá degi til dags hverfur í sumarylnum, undir sterkri sænskri sól. Þar sem umræðan snýst um menntun og gildi hennar til framtíðar. Þar sem himininn og hafið er álíka blátt og á Íslandi og sólin er líka jafn gul. Hulinn heimur samt fyrir mörgum Íslendingum í dag og líka ólíkur heiminum sem ég heimsótti um daginn, bak við Esjuna mína. Þar sem ég get þó unað sáttur við mitt, í versta falli. Á gulu Móskarðshnjúkunum og í græna lynginu og mosanum sem klæðir hörðu steinana heima.

Nú eftir langa og rigningasama fríhelgi flestra landsmanna, flyst starfsemi Landlæknis og Lýðheilsustöðvar í gömlu Heilsuverndarstöðina við Barónsstíg og starfsemin um leið sameinuð undir einum hatti Landlæknisembættisins. Það verður ánægjulegt að sjá nýjar rætur heilbrigðisvísinda skjóta föstum rótum með þeim gömlu í þessu húsi. Í húsi sem var vagga heilsugæslunnar í landinu og hýsti miðstöð sóttvarna, heilsuverndar ungbarna og verðandi mæðra fyrir allt landið hálfa síðustu öld. Starfsemi sem er okkur öllum sérstaklega mikilvæg og kær en sem var engu að síður flutt í ófullkomið iðnaðar- og verslunarhúsnæði í Mjóddinni, þáverandi stjórnvöldum til lítils sóma. Rétt er að benda á umræðu um þessi mál hér á Eyjunni fyrir rúmlega ári síðan og því meiri er ástæða að fagna þessum tímamótunum, sem segja má að sé líka síðbúin afmælisgjöf heilbrigðisyfirvalda á 25o afmælisári Landlæknisembættisins.

Í gamla daga horfði ég oft með stolti á turninn góða og rauðbrúna litinn á húsinu sem gaf frá sér svo góð hughrif og mikla hlýju. Þangað var líka leitað með mig 4 ára gamlan þegar ég datt á hjólinu mínu og slasaðist á öxlinni. Þar fékk ég bólusetninguna mína með kúabóluefni gegn stórubólu sem nú er útdauð drepsótt en lagði tugþúsundir Íslendinga að velli gegnum aldirnar, áður en þeim var komið til hjálpar. Þökk sé bólusetningunum, mikilvægum hornsteinum nútímalegrar heilsuverndar á stað þar sem elstu börnin mín fengu líka sínar bólusetningar. Jafnvel sótthreinsunarlyktin í húsinu er ennþá sterk og sennilega föst í stífbónuðum linoleum gólfdúkunum. Þangað sem ég var einnig sendur í ljósaböð forðum, þegar íslensk börn voru flest talin vera með hörgulsjúkdóma og D-vítamín skort. Á landi sem vantaði bara meiri sól.

Í dag minnir rauði liturinn og turninn einkennilegi á framandi slóðir. Á framandi staði þar sem sólin er hins vegar of sterk og jörðin rauðbökuð af þurrkum. Í löndum þar sem ríkir hungursneyð og börnin kinnfiskasogin og með þanin kvið af vannæringu. Þar sem býr fólk sem þarf á lífsnausynlegri hjálp okkar að halda sem allra fyrst, meðal annars í Sómalíu. Þar sem tug þúsundir streyma dag hvern yfir eyðimerkurnar til hjálparbúða hverskonar og milljónir geta dáið ef hjálp berst ekki tímanlega. Þar sem þúsundir barna njóta umönnunar í tugum næringarmiðstöðva Rauða krossins og Rauða hálfmánans. Þar sem Rauði krossinn rekur líka heilsugæslustöðvar víðsvegar um allt landið og vinnur að vatnsveituverkefnum á verstu þurrkasvæðunum. Heimur eins og margir aðrir heimar sem við horfum á í sjónvarpinu og við viljum ekki eiga heima í.

Starfsfólk heilsugæslunnar grét sölu Heilsuverndarstöðvarinnar á sínum tíma, íslenskum tárum. Stjórnsýslan skildi þá ekki hlutverk hennar til fulls eða rætur. Tapið hefði geta orðið mikið fyrir komandi kynslóðir, en um leið sárt fyrir okkur hin sem þekkjum sögu húsins og fundum fyrir sálinni sem húsið geymir. Rauða húsið sem tekur á móti okkur nú aftur opnum örmum og er með stóra landganga eins og skip sem siglt getur til fjarlægra landa, þangað sem neyðin er mest. Með anddyri sem býður mann hjartanlega velkominn og er með stórum breiðum bogadregnum stiga til efstu hæða. Heilsuverndarstöðin við Barónsstíg, stolt heilbrigðsiþjónustunnar í landinu og flaggskip, sem sannarlega er sómi af og fær nú nýtt hlutverk. Endurnýjaðir lífdagar Heilsuverdarstöðvarinnar er mikið fagnaðarefni. Tileinkum þeim tímamótum nú söfnun til þeirra sem eru í mestri neyðinni, í landinu sólrauða, um leið og við samgleðjumst okkar eigin áfanga.

Söfnunarsími Rauðakross Íslands fyrir Sómalíu er 8041500 (þá færast 1500 kr á næsta símareikning).

Undanfarna mánuði hefur verið mikið rætt um vaxandi álag á Bráðaþjónustu Landspítala háskólasjúkrahús (LSH), minnkandi aðgengi að sérfræðiþjónustu hverskonar og aukna lyfjanotkun landans. Minna hefur farið fyrir umræðu um mikinn og alvarlegan skort á heimilislæknum á höfuðborgarsvæðinu um áraraðir og takmarkaðan aðgang að heilsugæsluþjónustu, sem undir venjulegum kringumstæðum ætti að veita grunnþjónustuna. Eins nú vaxandi atgerfisflótta lækna frá landinu sem býður engan veginn sambærileg laun og nágranalöndin. Hjá þjóð þar sem byrjunarlaun lækna eru aðeins rétt um 300 þúsund krónur á mánuði. Jafnvel á bráðadeildunum þar sem vinnuálagið er hvað mest og allt starfsfólk reynir eftir fremsta megni meðal annarra verka að hlúa að afleiðingum blæðandi sára heilsugæslunnar, sem engan veginn annar sínu álagi. Á vinnustöðum þar sem færri unglæknar tolla lengi í starfi vegna yfirgengilegs álags og reyna því að koma sér sem fyrst til útlanda. Frá landi þar sem vaktaálag unglækna er ófjölskylduvænt og jafnvel ómanneskjulegt á köflum. Ekki síður úti á landi þar sem jafnvel læknanemar eru fengnir til að sinna héraðsvöktum, nánast einir síns liðs og allt getur gerst. Í landi sem ungir læknar sem koma úr löngu og kostnaðarsömu námi, þurfa fljótlega að fara að borga af námslánunum sínum, jafnvel upp á tug milljóna króna, en fá engan skattaafslátt eða vaxtarbætur á móti. Hjá þjóð þar sem læknar standa oft ekki undir húsnæðislánum, til byggja sér og sínum heimili til framtíðar. Á landi þar sem stefna stjórnvalda er að allir hafi svipuð laun, burt séð frá vinnuálagi, ábyrgð og kostnaði við að afla sér menntunar.

Á flestum sviðum læknisfræðinnar höfum við Íslendingar talið okkur standa fremstir meðal þjóða á undanförnum áratugum, læknismenntunin hefur verið góð, boðið er upp á hátæknilækningar á flestum sviðum og töluvert um vísindarannsóknir sem eykur hróður okkar erlendis. Löngum höfum við líka státað okkur af minnsta ungbarnadauða í heimi og boðið útlendingum að skoða glæsilegar heilbrigðisstofnanir og nýbyggðar heilsugæslustöðvar, en sem nú standa sumar hálf auðar. Síðast en þó ekki síst, á síðustu og verstu tímum, höfum við mikinn metnað að byggja nýtt og öflugt hátæknisjúkrahús. En eins og gott hús verður ekki smíðað án góðra smiða, verða góðar heilsugæslustöðvar og góð sjúkrahús ekki starfrækt án vel menntaðs starfsfólks.

Áður buðum við sjúklingum okkar bestu læknisþjónustu sem völ var á, erlendis ef hún fékkst ekki hér heima, sem síðar varð þróunin á flestum sviðum. Sem betur fer, með sérmenntuðum íslenskum læknum sem fóru oft í langt og strangt sérnám erlendis en sem komu síðan heim aftur með sérþekkinguna sína. Nú virðist margt af þessari uppbyggingu sem tók áratugi að skapa, vera unnið fyrir gíg á Íslandi. Ekki síst í uppbyggingu heilsugæslunnar. Innan fræðagreinar  sem var tiltölulega ný sérgrein innan læknisfræðinnar þar sem heilusgæslulæknar gengdu lykilhlutverki og sem átti að sjá um grunnþjónustuna, ekki síst vegna þjóðhagslegra sjónarmiða. Allt fyrir gíg vegna skilningsleysis stjórnvalda í uppbyggingunni, að tryggja ekki mannauðinn og borga ekki mönnum sanngjörn laun fyrir sanngjarna vinnu.

Um árabil hafa verið miklar efasemdir um forgangsröðun verkefna í heilbrigðiskerfinu á meðal fagfólks sem vel þekkir til, en sem ekki hefur verið hlustað á. Ekki síst ef við lítum á afleiðingar skipulagsleysins í heilbrigðisþjónustunni um árabil og sem sumir segja nú sé að hruni komin í vestrænum skilningi, svo sem hvar á að veita hvaða þjónustu. Nú loks er líka komin fram túlkun heilbrigðisnefndar Alþingis sem lengi hefur verið beðið eftir að fá stafestingu á. Að heilsugæslan á höfuðborgarsvæðinu hafi verið skilin eftir í meintu góðæri, á kostnað annarrar uppbyggingar heilbrigðiskerfisins, m.a. frjáls aðgengis að sérgreinalæknum og hátækniheilbrigðisþjónustu hverskonar. Dýrustu þjónustunni sem fellur fyrst í alvarlegri kreppu. Þegar álag á vakt- og bráðaþjónustuna verður síðan meira en góðu hófi gegnir, eins og staðan er í dag og sem sinnir yfir helming erinda sem ættu betur heima í vel skipulagðri heilsugæslu. Í heilsugæslu sem býður frekar upp á fræðslu og eftirfylgd með einkennum en skyndilausnir, eðli málsins samkvæmt.

Að mörgu þarf því að hyggja þegar þarf að byggja og vissulega býr Landspítalinn við erfiðan húsakost. Vandamálin þar er þó eins og hljóm eitt miðað við æpandi þörf á lagfæringum í heilbrigðiskerfinu hingað og þangað. Heilsugæslan í höfuðborginni sveltur og kjör heimilislækna voru meira skorin meira niður en annarra heilbrigðisstarfsmanna á höfuðborgarsvæðinu eftir hrun. Þar sem samt vantaði um 50 heimilislækna sem fer ört fækkandi enda meðalaldur þeirra orðinn hár. Meirihluti erinda sjúklinga í höfuðborginni er enda sinnt utan venjulegs dagtíma á vöktum hverskonar þar sem þjónustustigið er allt annað en hjá heilsugæslu sem nútímalegar erlendar klínískar leiðbeiningar um meðferð sjúkdóma gera ráð fyrir að séu fyrir hendi og sem leggja megin áherslu á fræðslu og eftirfylgd einkenna með tilliti til þekkingar á sjúklingnum og sjúkrasögu hans.

Mikil notkun lyfja í flestum lyfjaflokkum ber því ástandinu í dag ágætlega vitni, auk óeðlilega mikils álags á hverskonar vaktþjónustu og bráðamóttökur, á kvöldin, á nóttunni og allar helgar. Þegar jafnvel glundroðastig verður hvað eftir annað á endastöð heilbrigðiskerfisins og þangað sem leiðir okkar flestar liggur þegar mest liggur við. Ofnotkun lyfja er auk þess mikið heilbrigðisvandamál út af fyrir sig, kostnaðarsöm og heilsuspillandi enda röng notkun þjónustunnar sjúkdómsvæðandi og nýbyggingar bara steypa og gler ef mannauðinn vantar.

Sjúkraskrárkerfin eru auk þess ekki samtengd hér á landi og upplýsingar um sjúklinga því oft takmarkaðar fyrir lækna. Sama er að segja um lyfjaskrárnar og “lyfjagátt” apótekanna sem aðeins er hægt að senda inn um en ekki kíkja inn fyrir. Allt sem býður hættunni heim og veldur miklum rugling, hvað aðrir eru búnir að gera og hugsa og hugsanlegar milliverkanir á milli lyfja og aukaverkanir. Einnig sem getur stuðlað að misnotkun lyfja og fölsun á lyfjaúttektum sem síðan leiðir til lögleysu og glæpamennsku úti í bæ. Og það sem verst er, sjúklingurinn á hvergi heima í kerfinu og er oft villuráfandi og skilyrtur á áframhaldandi skyndilausnir, hvar sem hana er að fá hverju sinni.

Óvinir læknisfræðinnar í alþjóðlegum skilningi eru hins vegar fyrst og fremst sjúkdómarnir sem við viljum öll sigrast á, í það minnsta ná sáttum við og læra að lifa með, því auðvitað vinnum við ekki alltaf  fullnaðar sigur. Þetta ættu að minnsta kosti allir að vera sammál um, líka hér á  Íslandi. Læknis-, líf- og efnafræðivísindin hafa skapað okkur ýmiss verkfæri til að ná þessum takmörkum þar sem lyfin eru stór hluti af vopnabúrinu. Bólusetningar, rannsóknir á orsökum sjúkdóma og fyrirbyggjandi ráðstafanir ekkert síður en framfarir í gjörgæslu- og skurðlækningum. Ekki heldur samfélags- og geðlækningar ásamt þverfaglegri samvinnu með öðrum heilbrigðisstéttum í heilsugæslunni. Í flóknum samtímanum á tækniöld, þar sem líkaminn er aldrei eyland.

Vopnin þurfa hins vegar að vera vel varðveitt og vel skilgreint hvenær þau á að nota og hvernig, til að þau missi ekki mátt og hætti að bíta. Mörg lyf eru í dag afskaplega mikils virði á réttum forsendum, en geta líka verið hættuleg eða misst virkni sína ef þau eru ofnotuð eða misnotuð. Trúverðugleiki á notkun þeirra verður að vera fyrir hendi og annarra ráða sem jafnvel skipta meira máli í baráttu við sjúkdóma til lengri tíma litið reynd, áður en til þeirra er gripið. Skilningur á venjulegum gangi sjúkdóma sem læknast af sjálfu sér og mikilvægi þess að lifa heilbrigðu lífi eru enda mikilvægustu markmið sjálfbærrar heilsu. Læknirinn á að vera sérfræðingurinn til ráðgjafar um alla þessa hluti ásamt öðru heilbrigðisstarfsfólki.

Margir sem stjórna í heilbrigðsikerfinu hér á landi hafa fjarlægst heildræna sýn á góðri og skilvirkri heilbrigðisþjónustu, til lengri tíma litið. Allra síst eiga pólitíkusarnir að segja til hvernig læknar eigi að vinna eða ávísa lyfjum. Frekar að taka mark á ábendingum um hvað má betur fara stjórnun og svara erindum þar að lútandi sem jafnvel byggja á gæðaþróun hér á landi til áratuga. Baráttuna við sjúkdómana þarf að vinna á mörgum vígstöðvum þar sem trúverðugleiki læknisfræðinnar sjálfrar er aðalvopnið. Traust og trúnaður ekkert síður á milli stjórnvalda og læknis en milli læknis og sjúklings. Sem framtíð heilbrigðisþjónustunnar þarf öðru fremur að byggjast á og að læknar fái ráðið meiru til lengri tíma, en stjórnmálamennirnir til styttri tíma. Þar sem grunnurinn á að standa traustari fótum en það sem byggt er ofan á.

Einn daginn í vikunni var eitthvað svo allt öðruvísi í móunum mínum heima. Allt svo hljótt sem minnti mig helst á kyrrðina sem er svo algeng seint á kvöldin á veturna, í froststillum þegar himininn er líka heiðskýr í tunglskininu, en bara svartur. En nú var sólin hins vegar hátt yfir heiði og allt átti að vera í fullu fjöri, eins og alltaf hafði verið í sumar, með kvaki og tísti. Skyndilega heyrði ég skothvell og þá fyrst fattaði ég hvernig í öllu lág. Sá að mávurinn var horfinn. Kyrrðin hafði enda verið angurvær þögn. Hlaðin tilfinningu sem minnti mann helst á að eitthvað alvarlegt hefði gerst en maður skildi ekki og varð að bíða nánari frétta um orsakir og afleiðingar. Hinir mófuglarnir voru að minnsta kosti miður sín og óvanalega þögulir. Eftir alla skothvellina í skjóli hversdagsleikans um hásumar sem ég heyrði ekki, þegar allir voru í vinnunni eða í sumarleyfi úti á landi. Aðgerð sem var svo afgerandi um valdið að maður varð mjög hugsi. Um liðna tíma og tómarúmið sem oft ríkti þegar maður skildi ekki hlutina. Þegar við hugsuðum og framkvæmdum hlutina öðruvísi en við gerum í dag.

Í mínu umhverfi hafði ég vanist mávnum vel, enda bý ég ekki fjarri sjónum og björgunum í Úlfarsfellinu, sem móinn stendur undir. Þótt hann væri óttalegur vargur og mikil læti í honum við björgin í Hamrahlíðargilinu, ekki síst á morgnana. Í raun hef ég dáðst að honum í laumi á ákveðinn hátt, en þó oftar bölvað honum og líkt honum við þann sem er með yfirgang og læti. Varðstöður út um allt eins og þeir sem þykjast hafa valdið. Eins og teinréttir dátar með svarta boðungana sína, í varðstöðum á nípunum sínum. Með jöfnu millibili um allan móann og einn og einn tekur útsýnisflug yfir svæðið þegar einhver nálgast til að gæta að sér og sínum. Jafnvel gaggar á hundana mína og steypir sér niður í leiftursókn gegn þeim. En hann hlýtur þó að eiga einhvern tilverurétt, mávurinn sá að arana. Svartbakurinn klári. Hann er að minnsta kosti jafn íslenskur og aðrir íslenskir fuglar. Það er heldur ekki honum að kenna frekar en lundanum og kríunni að sandsílið brást í ár eins og síðastliðin ár. Eini munurinn að hann kann að bjarga sér og leitar þá á önnur mið, eins og við mennirnir gerum þegar að okkur þrengist. Nálgast þá móana óþarflega mikið og ógnar jafnvel saklausari fuglum, nágrönum sínum og mínum sem eru þó hér bara í heimsókn yfir sumarið. Tákngervingar sumardýrðar okkar. Þegar allt líf í móunum vaknar til lífsins stutta stund, áður en allt verður hversdagslegt aftur og kuldinn tekur yfirhöndina. Íslenski hversdagsleikinn þegar mávurinn fær loks að vera í friði. Óvinur minn í fyrstu en síðar vinur.

Í mannheimum er umræðan gjarna lituð af því góða eða illa, því rétta eða ranga, þótt sannleikurinn liggi oftast einhversstaðar þarna mitt á milli. Við losnum að minnsta kosti ekki við óþægilega umræðu með að útrýma henni með valdi. Hvort sem okkur líkar umræðan betur eða verr. Ekki síst þegar hún snýr að þróun á réttlátara þjóðfélagi þar sem allir fá vonandi sitt tækifæri aftur til að bjarga sér.

Tómarúmið, þögnin og angurværðin í þjóðfélaginu nú er sem betur fer ekki eins ríkjandi og áður, og mörgum steinum hefur verið velt. Ýmislegt óþægilegt komið í ljós sem lá undir. Kynferðisofbeldi gegn konum og börnum til áratuga sem ekki mátti nefna. Jafnvel þar sem sjálf  þjóðkirkjan átti hlut að máli, bæði beint og óbeint. Líka aðrar kirkjur sem nú loks taka þátt í umræðunni á lágværu nótunum. Að því við skömmumst okkar öll svo mikið. Breiðavíkurdrengirnir og öll harðneskjan og mannvonskan á barna- og meðferðarheimilum á allt of mörgum stöðum, út um allt land. Fjármálaspilling og hrun bankakerfisins sem skilur eftir sig gjaldþrota heimili og atvinnuleysi. Einokun náttúruauðlindanna og brask orkufyrirtækja eins og Orkuveitu Reykjavíkur, flaggskip höfuðborgarinnar. Pólitísk spilling sem náði til sveitastjórna og jafnvel stjórnsýslunnar. Jafnvel misráð í uppbyggingu heilbrigðsikerfisins þar sem heilsugæsla höfuðborgarsvæðisins var látin sitja endalaust á hakanum og sem nú er við að blæða út. Jafnvel svo að bráðaþjónustan hefur varla undan til að hlúa að sárum hennar. Þar sem yfirvinnubann lækna og hjúkrunarfólks er aldrei til umræðu eins og hjá sumum.

Svona mætti lengi telja, umræða sem ein og sér á hverju sviði fyrir sig hefði hefði aldrei átt sér stað nema með hruninu. Þegar augu okkar loks opnuðust og við sáum allt í einu heiminn í allt öðru ljósi. Jafnvel sem veldur okkur ofbirtu á köflum og við kunnum okkur þá ekki læti, því gömlu gildin standa þrátt fyrir allt. Líka sorg yfir því sem miklu betur mátti fara og að miklu betur hefði verið að grípa miklu fyrr í taumana í stað þess að hreinsa sig jafnóðum af umræðunni. Sem minnti mig á í það minnsta, eitt augnablik um daginn. Þegar allt í einu var búið var að hreinsa burt allan mávinn, úr móunum mínum heima.

Um helgina gekk ég ásamt konunni minni og nokkrum göngufélögum úr gönguhópnum okkar til margra ára, á fjall norður í Hjaltadal í Skagafirði sem ber nafnið Þríhyrningar. Fjall sem stendur vel undir nafni eins og myndin hér ber með sér. Svo einkennilega vill til að sumir hlutir í náttúrunni minna aðeins á stærðfræðina, þótt flestir geri það sem betur fer ekki. Þegar ég segi „sem betur fer“ að þá er það ekki af því að ég sé á móti stærðfræðinni á nokkurn hátt, þvert á móti. Skýringin er einfaldlega sú, að náttúran sjálf brýtur oft öll viðmið og mörk í þekkingarheimi okkar mannanna. Og það að vera kantaður um of, ber oft með sér ákveðna stífni og þröngsýni. Fjallið góða ber nafnið sitt einstklega vel. Bæði eru hornin þrjú og fjallið er eins og risastór þríhyrningur séð fram Hjaltadalinn.

Sem ungur drengur í sveit á sumrin á landnámsbænum Hofi, var ég oft búinn að láta mig dreyma um að komast upp á toppinn á þessu fjalli sem blasti við. Eins við hliðana á Hólabyrðunni sem bærinn stendur beint undir. Þótt ekki væri nema á eitt af hornunum þremur. Sennilega ekki ósvipað og Hjalti Þórðarson landnámsmaður hefur hugsað forðum og síðari ábúendur. Horft á óteljandi mögulegar leiðir á björtum sumardögum, en sem var auðvitað aldrei farin, enda aðeins hluti af draumi ungs pillts. Sveitin var samt manni í blóð borin, en með öllum þeim skyldum, boðum og bönnum sem tilheyrðu í þá daga. Berjamórinn var oftast látinn nægja seint í sumarslætti eða farið á hestbaki. Hins vegar var oft farið í göngur upp í  hlíðirnar. Efir kindum og lömbum á haustin í göngunum, en miklu oftar eftir beljum og hrossum í móunum langa sumardaga. Stundir eins og gerst hefðu í gær.

Og þótt fjallið sé fallegt, var það gangan nú um helgina, tæpri hálfri öld síðar, sem hér skiptir máli og sem bauð upp á nýja sýn. Nú suður yfir hálendi landsins. Í norðri blasti hins vegar við góðkunnugleg sjón, eins og í endurminningunni, Skagafjörðurinn góði sem að lokum rann saman við himinblámann. Allt nema Tindastóll og Drangey handan sjóndeildarhringisins.

Að ganga á hátt fjall norður á Íslandi sem er gróið að miklu leiti lyngi og blómum er sérstakt. Djúpu, grænu og löngu dalirnir allt í kring hafa auðvitað sitt að segja og hljóta að gefa alla hlýjuna sem til þarf, ekki síst Hofsdalur langur og mjór en sem endar í jökli og mörgum hliðarsölum til suðurs. Svo auðvitað Hjaltadalurinn og góður bróðir hans Kolbeinsdalur lengra í austri. Jöklasóleyjar og burnirót upp í efstu hæðum, jafnvel sólskríkja hátt í björgunum í Tröllkonusæti, sem er eins og hún vilji bjóða okkur velkomin heim í sal fjallana og tilla okkur aðeins niður. Sennilega með þeim fyrstu þetta kalda og þurra sumar. Ef til vill er skýringin líka að þurkurinn þarna upp er ekki eins mikill og í móunum niðri í dalnum og því meira af skordýrum. Þar sem jafnvel fiðrildin liggja á snjónum eins og í dvala.

Það sem er samt ólýsanlegt með orðum er sjálf snertingin við landið. Öll þessi víðátta og fjöll af öllum gerðum sem birtast sífellt óvænt eftir því sem lengra er haldið. Hvert gil með sínu risavöxnu sniði, svo ólík en gráta öll gleðitárum nú um hásumarið og lækir fossa niður kinnar. Salir og veröld þar sem þú átt einn heima um stund. Tilfinning, að allt þetta sé bara fyrir þig og félaga þína að njóta, að því að þú nenntir að koma í heimsókn. Eins jöklarnir og hamrabeltin af öllum gerðum þar sem þú verður svo agnarsmár. Grjót í öllum litum og gerðum. Snjóhengjur og skriður til að takast á við, áður en á toppinn er kominn og ekki síður þegar niður er farið. Sléttur þegar upp er komið, eins og maður gæti ímyndað sér á fjarlægri reikistjörnu, yfir á Hagafjall í suðri. Þar sem þú jafnvel gengur eins og í bæjargöngu, ofan á sjálfu Íslandi í rúmlega 1100 metra hæð í blæjalogni. Hér eru þó hvergi nein hús en einstaka bæir á stangli niðri í djúpu dölunum í fjaska fjarlægð. Nú færðu allt aðra sýn og tækifæri til að njóta en þegar þú horfðir frá sömu bæjum upp til fjallanna fyrir óralöngu og lést þig dreyma, að einhvern tímann kæmist þú á toppinn.

En það leynast hættur undir lausum steinum, í skriðum og klettum eins og í lífinu sjálfu, sérstaklega þegar farið var á miðtoppin. Á fjalli sem þú getur líka hlaupið niður nokkuð hundruð metra í snjónum í Hyrningagili. Þar til þú ert síðan kominn í þrot og fæturnir búnir að fá nóg eftir 6 tíma göngu. Þegar þú átt ennþá eftir að ganga grösuga móa og mýrar og vaða Hjaltadalsá í norðlenskum sumarhita og sól.

Lífið sjálft er eitt langt ferðalag og margt sem kemur upp á. Nú eru margir bæir í sveitinni minni komnir í eyði og margt öðru vísi en áður var. Og því miður komust við ekki öll úr gönguhópnum með þetta árið og sumir veikir heima. En sumir fóru líka aðra leið um dalinn þennan dag enda markmiðin misjöfn og af nógu er að taka. En í lok dags er það engu að síður „þetta sameiginlega“ sem gerir útslagið og sem gerir það svo frábært að tilheyra góðum hópi félaga. Að geta síðan rifjað upp óteljandi ferðir hérlendis og jafnvel erlendis og gera sér góða veislu að kveldi, mitt á milli norðlensku fjallanna. Öll höfum við lært sitt lítið frá því við hittumst síðast. Og þótt við í hópnum séum aðeins farin að reskjast og sumra er sárt saknað, getum við hin ekki síður lagt ýmislegt til í sagnasarpinn til að miðla hvort öðru. Þar sem landið sameinar okkur öll, vonir og þrár. Líka frá löngu horfnum tíma sem ég þakka svo vel fyrir í sveitinni minni. Þar sem þú átt ekki landið, heldur landið á þig. Um leið og það býður okkur velkomin í næstu ferð.

Um fornar gönguleiðir úr Eyjafirði til forna, sjá https://timarit.is/page/1968216#page/n49/mode/2up

Sumt viljum við ekki vita af eða tala um vegna þess að það er svo óþægilegt fyrir okkur og aðra eða þá vegna einhvers sem að við skömmumst okkar svo mikið fyrir. Annað sjáum við einfaldlega ekki af því erum blinduð af eigin ágætum. Athafnir sem því miður eru allt of algengar í stjórn heilbrigðismála. Þrátt fyrir ítrekaðar ábendingar einstaka aðila um það sem miklu betur megi fara og er í raun skömm af eins og staðan er í dag.

Þótt læknar vilja yfirleitt alltaf gera allt það besta fyrir sjúklingana sína getur greiðinn stundum verið á misskilningi byggður eða þá að þeir taki ekki nógu mikla samfélagslega ábyrgð eða afstöðu með gjörðum sínum. Skipulag heilbrigðisþjónustunnar, sérstaklega þar sem hvatt er til fljótafgreiðslu á skyndimóttökum, elur einmitt á þessum vanda. Ekki síst þegar valkostir á úrlausnum eru um leið of margir og þjónustan sundurlaus. Þar sem meirihluta erinda er sinnt í vaktþjónustunni í stað heilstæðrar heilsugæsluþjónustu sem ætti auðvitað að vera fyrsti viðkomustaður sjúklinga í flestum tilvikum. Þar sem tækifæri er á þverfaglegri vinnu með öðru heilbrigðisstarfsfólki, eftirfylgd og fræðslu í stað skyndilausna.

Lyfjanotkun landans endurspeglar hluta af þessum vanda því það gefur auga leið að ef tíminn er of lítill fyrir flóknar útskýringar á vöktum à því að lyfjameðferð sé t.d. ekki nauðsynleg, jafnvel þótt hún komi hugsanlega að gagni í einhverjum tilvikum, að þá getur samt auðveldasta og fljótlegasta leiðin verið að ávísa á lyf. Gamanið gránar hins vegar ef aukaverkanir eru meiri en ávinningur af lyfjameðferð eða þá að lyfjanotkunin hafi jafnvel alvarlegar afleiðingar fyrir allt þjóðfélagið eins og t.d. á sér stað þegar um er að ræða vaxandi og alvarlegt sýklalyfjaónæmi helstu sýkingarvalda og kostnaður vegna dýrra lyfja og úrræða verður þjóðfélaginu ofviða. Ekki síður þegar um ávanabindandi lyf er að ræða sem eyðilegt getur líf fólks eins og hefur verið í umræðunni síðastliðnar vikur og um 7oo læknar fengið bréf frá Landlækni til að svara á hvernig standi.

Að mörgu þarf að hyggja þegar þarf að byggja þótt ekki sé það það endilega úr grjóti og stáli. Það hefur ekki verið nógu vel gert í uppbyggingu heilbrigðisþjónustunnar á höfuðborgarsvæðinu. Heilsugæslan á höfuðborgarsvæðinu hefur setið eftir miðað við landsbyggðina og nú er svo komið að meirihluta erinda þarf að sinna á bráðavöktum heilsugæslustöðvanna, Læknavaktinni, Barnalæknavaktinni eða á Bráðamóttöku LSH eins og síðasti pistill fjallaði um. Nýlega skrifaði ég líka pistil um þetta efni undir heitinu „Í endann skyldi upphafið skoða“ og nefndi þá aftur ósvarð bréf til heilbrigðisráðherra og heilbrigðisnefndar Alþingis frá því fyrir um rúmlega tveimur árum síðan. Bréf sem stendur upp á stjórnvöld að svara en þau hafa ekki gert.

Í bréfinu segir meðal annars: „Læknar skrifa oft út á lyf í takt við (af sömu tilefnum) hvað kollegarnir gera til að vera ekki “öðruvísi” og til að skapa sér ekki óvinsældir. Það er í sjálfu sér ekkert óeðlilegt að læknar komi sér upp vinnuferlum, stundum allt að því ómeðvitað til að samlagast straumum í heilbrigðiskerfinu og eftir kröfum almennings hverju sinni. Í nýlegri mastersritgerð Péturs Péturssonar heilsugæslulæknis á Akureyri er gerð góð grein fyrir af hverju læknar skrifa upp á lyf (sýklalyf) án þess að fyrir liggi beinar læknisfræðilegar ástæður (non-pharmalogical prescriptions). Álag og tímaleysi bæði læknis og sjúklings kemur þar inn sem áhrifaþáttur auk launakjara lækna t.d. á vöktum sem þurfa að vinna hratt til að halda uppi ásættanlegum launum. Ekki má heldur gleyma áhrifum lyfjafyrirtækja sem reyna eins og þau frekast geta að hafa áhrif á lækna, mismikið eftir sérgreinum.

Samkeppni milli heilsugæslulækna og sérfræðilækna um sjúklinga á ekki að eiga við þar sem heilbrigðisþjónustan er skilgreind með grunnþjónustu annars vegar og sérfræði-/spítalaþjónustu hins vegar og á auðvitað alls ekki að vera áhrifaþáttur í því hvaða úrlausnir sjúklingur fær í heilbrigðiskerfinu (doctor shoping).  Í flestum öðrum löndum jafnvel þar sem önnur rekstrarform eru í heilsugæslunni t.d. í  Danmörku þar sem hún er einkarekin, að þá leita sjúklingar frá heilsugæslunni til annarra sérfræðinga með tilvísun þegar það á við. Og hvar liggja mörkin á almennri vaktþjónustu t.d. fyrir börn á höfuðborgarsvæðinu á kvöldin og um helgar milli Læknavaktarinnar sem er vaktþjónusta heilsugæslunnar og Barnalæknavaktarinnar sem er einkarekin sérfræðiþjónusta barnalækna?

„Nýta má reynslu sem okkar rannsókn á sýklalyfjunum hefur gefið til að stuðla að bættum lyfjaávísanamálum almennt enda var um gæðaþróunarverkefni að ræða sem spratt upp hjá grasrótinni sjálfri og höfðaði m.a. til skilnings almennings á virkni og gagnsemi lyfja. Héðan í frá verða ýmsar upplýsingar er varðar lyfjaávísanir aðgengilegar úr Lyfjagagnagrunni Landlæknis en eitt af meginhlutverkum Landlæknis er að fylgjast með eftirritunarskyldum lyfjum og lyfjanotkuninni almennt. Mikilvægast er þó fyrir heilbrigðisyfirvöld að vita hvernig nýta megi grunninn til skynsamlegrar lyfjastjórnunar í framtíðinni. Einhliða inngripsaðgerðir valda oftast mikill óánægju og dæmast oft til að misheppnast. Oftar er farsælla er að innleiða breyttan hugsunarhátt hjá læknum og almenningi varðandi lyfjaávísanir út frá bestu þekkingu á notkun lyfja hverju sinni t.d. með gæðaþróunarverkefnum. Þegar hefur heilsugæslan sýnt frumkvæði í þessum efnum með rannsókn á sýklalyfjanotkun, þróun sýklalyfjaónæmis yfir áratug og breytinga sem má gera þegar vilji er fyrir hendi eins og sýndi sig á héraði þar sem sýklalyfjanotkun minnkaði um 2/3 jafnframt sem eyrnaheilsa barna virtist skána. Þetta ákveðna verkefni hefur vakið eftirtekt erlendis en því miður síður hjá stjórnvöldum hér heima þar sem þörfin er mest.

Svipaðar rannsóknir má gera sem tengjast ýmsum öðrum lyfjaflokkum t.d geð- og svefnlyfjum sem byggist þá á réttri notkun lyfjanna, fyrirbyggjandi aðgerðum og öðrum úrræðum en lyfjaávísunum. Í raun ætti að líta á öll álíka verkefni innan heilbrigðiskerfisins sem sprota- eða frumkvöðlaverkefni til að bæta hag og heilsu þjóðar sem eru ekki síður mikilvæg ýmsum öðrum stórum verkefnum í líftæknivísindum sem hlúð hefur verið að og litið upp til hér á landi hingað til. Heilsugæslan gegnir þannig ekkert síður mikilvægu hlutverki en aðrar sjúkrastofnanir í að lækna og viðhalda heilsu auk þess sem hún á að vera leiðandi í forvörnum og fræðslu.“

Í nýjasta hefti Læknablaðsins sem kom út í fyrradag er meðal annars rætt um vandmál er snýr að ofnotkun og misnotkun lyfja sem er versta afleiðing þess skipulags sem við hér á höfuðborgarsvæðinu höfum þurft að búa við og í því tilefni viðtal við undirritaðan „Þurfum aðgang að upplýsingum„. Eins þá galla að ekki er hægt að fylgjast með hvaða þjónustu sjúklingur hefur fengið annars staðar í heilbrigðisþjónustunni í mörgum tilfellum og ekki hvaða lyf sjúklingur hefur fengið afgreidd frá öðrum læknum. Ekki einu sinni er hægt að kíkja inn í rafrænu lyfjagátt apótekanna, jafnvel fyrir heimilislækninn sem á að teljast skjalavörður sjúkraskráarinnar. Eins er rætt um gæðaþróunarverkefni og rannsóknir sem gerðar hafa verið um lyfjastjórnun í heilsugæslunni svo og ráðherrabréfið góða. Nú af alvarlegum tilefnum er ekki lengur hægt að þykjast ekki hafa vitað, séð eða hafa heyrt og fróðlegt verður að sjá hvort mínu bréfi verði líka loks svarað.

Nokkur umræða hefur verið um hættuástand á Slysa- og bráðamóttöku LSH vegna of mikils vinnuálags á starfsfólk og álagið stundum skilgreint „rautt“ sem er hættuástand eða „svart“ sem er glundroðastigið og ætti helst ekki að geta orðið nema hugsanlega við alvarlegar hamfarir.

Ábendingar hafa að sama tilefni borist frá talsmanni ungra lækna um óeðlilega mikið vinnuálag á unglækna á öðrum deildum spítalans í sumar þar sem þeir telja sig ekki geta sinnt sjúklingum sem skyldi. Læknaráð Landspítalans íhugar nú alvarlega að óska eftir því við Guðbjart Hannesson velferðarráðherra, að hann láti gera úttekt á starfsemi spítalans, m.a. með tilliti til mönnunar og álags. Mikið álag er reyndar í takt við mikla og vaxandi vaktþjónustu almennt á höfuðborgarsvæðinu þar sem fleiri erindum er orðið sinnt á kvöldin, nóttunni og um helgar en yfir daginn á virkum dögum í heilsugæslunni eins og ég hef oft bent á áður.

Ástandið skýrist þannig öðru fremur af mikilli undirmönnun í heilsugæslunni, en faglega séð skiptir miklu máli hvar og hvernig heilbrigðisþjónustan er veitt, á öllum stigum. Flest erindi eru alls ekki bráðaerindi og ættu því öðrum fremur heima í heilsugæslunni á daginn. Því má segja að mikið álag á vaktþjónustuna nú endurspegli rangt skipulag í heilbrigðisþjónustunni hér á höfuðborgarsvæðinu um árabil og að sú umræða sé þannig eins og umræðan um ofnotkun lyfja, aðeins toppinn á ísjakanum. Vandamálin liggi miklu dýpra, ásamt vandamálum í sálarlífi Íslendinga sjálfra sem vilja fara oft fram úr sjálfum sér. Allt útlit er samt fyrir að ástandið bara versni á næstu árum enda eldist starfsstétt heimilislækna hratt með tilheyrandi vaxandi álagi á vaktþjónustuna og undirmannaðar spítaladeildir. Vonandi geri nú fleiri sér grein fyrir vandanum sem Íslenskt þjóðfélag stendur frammi fyrir, áður en allt verður um seinan. Ekki veitir af liðsinni almennings og fjölmiðla því langan tíma getur tekið að byggja upp aftur þjónustu sem hefur verið rifin niður og tók marga áratugi að byggja upp.

Undirmönnun á Slysa- og bráðamóttöku, ekki síst meðal ungra lækna, gerir það að verkum að álagið er eins og áður segir oft um og yfir hættumörkum og sem margir þekkja sem til deildarinnar hafa leitað síðastliðið ár. Unglæknarnir taka gjarnan margar aukavaktir, en sökum niðurskurðar og fækkun í föstu starfsliði unglækna hafa eldri læknar líka þurft að hlaupa í skarðið. Launin í peningum talið eru hins vegar skammarlega lág og oft virðist það vera meira heiðurinn að fá að þjóna góðri deild í samfélaginu sem skiptir máli en beinhörðu krónurnar sem maður fær að lokum í vasann. Um kjör sérfræðilæknis sem vinnur á aukavöktum á deildinni vil ég vísa á færslu frá því snemma í vor, Beyglan mín og 2000 slasaðir. Sama má auðvitað segja um aðrar starfstéttir, ekki síst hjúkrunarfræðingana sem starfa í fremstu víglínunni ásamt læknunum. Fagstéttir sem vinna með manneskjuna, veikleika hennar og beiskleika í öllum myndum, en sem þjóðfélagið er ekki tilbúið að meta í launum í samræmi við ábyrgð. Þjónustuna sem samt allir treysta á þegar mest á reynir í lífinu.

Sumir kalla deildina líka „deildina sem aldrei sefur“ og sem tók nýlega líka við næturvöktum heimilislækna á höfuðborgarsvæðinu þegar vitjanaþjónusta þeirra var lögð einhliða niður af heilbrigðisyfirvöldum. Á deild þar sem allir hafa hingað til verið jafnir með tilliti til þjónustu og þar sem oft bregður fyrir brosi í andlitum þeirra sem fá hjálp í martröðum lífs síns. Öllum nema þeim sem koma útúrdópaðir eða eru ofurölvi, þar sem ofbeldið tók völdin. Ógnanir gangvart starfsmönnum og slagsmál á biðstofum eru enda algengar uppákomur á bráðamóttökunni, ekki síst á kvöldin um helgar og á nóttunni. Þar sem aðstæður geta breyst eins og hendi sé veifað í blóðugan vígvöll. Jafnvel árásir á starfsfólk með smitað blóð að vopni og hráka. Hvað er það annað en stríðsástand, ekki síst þegar starfsmennirnir þurfa síðan að hlaupa milli þeirra mest slösuðu og bráðveikustu?

Forgangsraða þarf stöðugt upp á nýtt erindum eftir alvarleika áverka og sjúkdómseinkenna, sem geta breyst fyrirvaralaust. Miklar geðhræringar og spenna blandast gjarnan andrúmsloftinu og oft er loftið rafmagnað. Sjúklingar geta þurft að bíða óþreyjufullir eftir þjónustu á sama tíma og starfsfólkið bíður eftir sjúkraþyrlum eða sjúkrabílum með stórslasaða. Ekki síst reynir á starfsreynsluna þegar róa þarf aðstandendur eftir alvarlegustu slysin sem verða úti í þjóðfélaginu. Fólk sem bíður milli vonar og ótta í bókstaflegum skilningi og þegar ekkert annað í heiminum skiptir meira máli. Það á ekki síst við þegar búið er að gera allt sem í mannlegu valdi stendur til að reyna að bjarga þeim slasaða eða sá slasaði er kominn í sérhæfðar hendur lækna og starfsfólks gjörgæsludeildar. Aðstæður geta þannig verið ólýsanlega sárar og dapurlegar.

Spurningar um uppeldisgildin hljóta líka að koma upp í hugann þegar gleði, samstaða og skilningur víkur fyrir hörku og ruddaskap á samkomum og í umferðinni. Vettvangur víglínanna, eins einkennilegt og það kann að hljóma, er því miður oft þar sem fólkið kemur saman í þeim tilgangi einum að skemmta sér en hlutirnir fara síðan úr böndunum eða þar sem fólk leiðir saman stálhestöflin sín. En svona er Ísland meðal annars í dag, því miður.  Nauðganir, slagsmál, grófar líkamsárásir og ekki síst stórhættulegur glannaskapur í umferðinni bera þessu glöggt vitni og þar sem vín og fíkniefni koma allt of oft við sögu. Síðan geta afleiðingarnar og ofbeldið sjálft þegar mál eru óuppgerð, færst inn á gólf slysadeildarinnar. Þar sem lögregluvakt þarf til að tryggja starfsfriðinn. Þetta er hinn ískaldi íslenski veruleiki sem heilbrigðiskerfið þarf að takast á við hvort sem okkur líkar betur eð verr, ofan á allt annað.

Oft er ég spurður af hverju ég sé að útsetja mig fyrir að fara á þennan “vígvöll” sjálfviljugur. Sennilega felst svarið fyrst og fremst í löngun að geta tekið þátt í óvæntri atburðarrás þar sem maður getur komið að góðu gagni og uppsker meira þakklæti en annars staðar í þjóðfélaginu. Sennilega er heldur hvergi hægt að sjá umbirtingu þjóðfélagsins betur frá öllum köntum. En það er löngu tímabært að við stöldrum öll við, lítum í þjóðarspegilinn og hugsum okkar gang.

Svartur eða rauður, velferðarráðuneytið á greinilega  næsta leik. Byrja verður að styrkja grunnin, mannauðinn. Áður en farið er að byggja meira úr steinsteypu, stáli og gleri. Bæta verður kjörin og tryggja góða mönnun á bráðmóttökunni, það er bráðamál. Svo halda megi í það minnsta bráðaþjónustunni áfram á grænu ljósi, eða gulu í versta falli.

Í gærkvöldi gekk ég í góðum hópi ferðafélaga á Vífilsfellið. Hef reyndar gert það nokkrum sinnum áður mér til gleðiauka, en aldrei í jafnbjörtu veðri. Það var smá norðannæðingur sem bara jók á ánægjuna enda svifu svifflugvélarnar fram og til baka rétt yfir höfðinu svo auðveldlega mátti heyra þytinn í þeim. Öðruvísi fuglar en ég er vanur í móunum heima og flugmenn sem sjá heiminn öðruvísi en flest okkar..

Gangan upp er frekar brött og telst frekar erfið fyrir óvana. Eins og segir í ljóði Tómasar Guðmundssonar, Fjallgangan. „Urð og grjót, upp í mót“ og vísar þar líka meðal annars til lífsgöngu okkar. Efri hlutinn er hins vegar gjörólíkur og minnir helst á tunglið enda ljóðið ort um önnur fjöll, ef til vill Esjuna, drottningu höfuðborgarinnar. Vífilsfellið gæti þá hæglega verið kóngurinn, þótt minna sé, enda bara fell. Vindsvarðar móbergsflögur af öllum stærðum og lögun er líka einkennandi fyrir sögu fellsins. Margar móbergsmyndirnar eins og skúlptúrar úr mannheimum sem vísar til listviskunnar. Ekki síst efst og smá príl byrjar til að komast alla leið á toppinn..

Útsýnið þar er engu líkt á góðum og björtum degi eins og var í gær. Þá sést vestur allan Reykjaneshrygginn, til Helgafells, Keilis, Grænudyngju og Trölladyngju. Norður yfir Þingvallasveit, Botnssúlur, Ármannsfell og alla leið til Skjaldbreiðar. Hellisheiðin sjálf eins og lágheiði, Ingólfsfjallið og Hekl og Vestmannaeyjar lengst í austri. Hengilsvæðið er eins og í nærsýn, allt eins og það leggur sig til að kortleggja í þaula í lófa sér. Og síðan Esjan og Móskarðstindar ásamt Skálafelli sem byrgir manni þó sýn lengra upp í Borgarfjörðinn. Öll fjöllin og sveitirnar okkar. Nágranarnir okkar góðu og fósturjörð, blíð en hörð í senn.

Þegar maður nýtur alls útsýnisins, auk dulmagnaðrar fegurðar sjálfs fellsins, kemst maður ekki hjá því að velta fyrir sér samlíkingum, jafnvel um eitthvað sem manni finnst ómissandi í daglega lífinu. Til dæmis spegilmyndarinnar og að spegla sjálfan sig og horfa jafnvel djúpt í eigin augu, spegil sálarinnar. En sýnin á fjallinu er í þrívídd og miklu fullkomnari og þú getur snúið þér í hringi og horft í allar áttir. Hlegið, öskrað, frjáls eins og fuglinn eitt augnablik. Þetta er landið okkar og hluti af sjálfum mér, sem er svo gott að geta skynjað.