Fá blóm eru mér jafn minnisstæð og gleym-mér-ei, eins og nafnið ber auðvitað með sér, þar sem nafnið var líka hulið dulúð og yfirnáttúrulegum krafti í huga lítils barns í sveit. Blómið sem hægt var að líma á barminn og átti aldrei að gleyma manni, um leið og maður óskaði sér einhvers. Ekkert ósvipað og maður lærði í sunnudagaskólanum og að kirkjan myndi aldrei gleyma börnunum sínum.

Ég var í sveit í Skagafirði, fyrstu sumrin í sumarbúðum fyrir stórborgarbörn. Þar sem keyrt var í sund á rússajeppa og drukkið kakó með kringlunum á sunnudögum til hátíðarbrigða. Leikið allan daginn og jafnvel farið á engi til sláttar með nesti á hlýjum sumardögum. Síðar í alvöru sveit sem vinnumaður. Þar sem maður kynntist raunverulegu lífi í sveitinni, en líka öllum dýrunum, fuglunum og landinu sínu, um leið og sjálfum sér.

Auk gleym-mér-ei eru smárarnir mér líka alltaf eftirminnilegir. Óskirnar mínar áttu líka svo sannarlega eftir að rætast, seint og um síðir. Nú er mín eigin fjölskylda orðin stór og barnabörnin mörg, blómin mín. Ein afastelpan tíndi upp blómið góða í gær og festi á barminn sinn og sem fékk mig til að hugsa eitt augnablik til baka. Til gömlu sveitarinnar minnar og blómanna sem aldrei gleymdu mér.

Rafræn áhrif á heilbörk eftir 50 mínútna farsímanotkun (vinstra meginn í heilanum) og aukinn sykurefnaskipti sem sýnd eru með ísótópaskanni á samsvarandi stað á myndin til vinstri

Margt kemur á óvart í læknisfræðinni og aldrei skyldi maður blása á getgátur sem lengi hafa verið uppi um hugsanleg áhrif raftækja á heilabúið okkar, harða diskinn og vinnsluminnið ef svo má segja í tölvulíkingu. En málið er að við erum ekki raftæki, heldur lifandi verur með viðkvæmar frumur og litninga sem verða stöðugt fyrir áhrifum af umhverfi okkar og geislun hverskonar. Sífellt eyðum við meiri og meiri tíma í rafræn samskipti okkar á milli og erum auk þess mikið innan um allskonar rafmagnstæki, svo sjálfsagt er rétt að fara að huga að öryggismörkum okkar sjálfra hvað þetta allt áhrærir.

Athyglisverð grein er í nýjasta hefti JAMA, læknatímariti amerísku læknasamtakanna. Hún fjallar um áhrif 50 mínútna notkun farsíma á heilabörkinn, nánar tiltekið sykurefnaskiptin sem eru aukin á þeim stað þar sem rafgeislunin er mest undir símanum. Nú er í fyrsta sinn sýnt með vísindalegri rannsók að það eru marktæk mælanleg áhrif á efnaskiptin í heilaberkinum af völdum farsíma en í nokkur ár hafa verið vangaveltur um hættu á myndun æxlis í heila, tengt mikilli farsímanotkun. Rannsóknin nú þótt hún sé ekki stór, sýnir mælanleg áhrif sem hugsanlega getur valdið frekari breytingum í heilaberkinum með endurtekinni mikilli notkun og sem styður þá tilgátu um hugsanleg tengsl við hættu á æxlismyndun síðar.

Ekki síst þarf að hafa áhyggjur af hugsanlegum áhrifum á heilabörk barna og unglinga sem er að taka miklum þroskabreytingum, enda nota þau farsíma mikið og í vaxandi mæli. Rannsakendur mæla eindregið með notkun handfrjáls búnaðar til að komast megi hjá hugsanlegri áhættu, ekki síst fyrir þá sem nota farsímana mikið. Full ástæða er að rannsaka tengslin nánar enda nota flestir farsíma daglega, í meira eða minna mæli. Rafútgeislun farsíma er þó mismunandi eftir tegundum og sem hlýtur að hafa áhrif á kaupendur í náinni framtíð. (nánari frétt á Medscape.com)

Nú um hásumarið er fuglalífið í algleymingi. Eins og nýr heimur úti í móa og ný vídd til að njóta. Öll hljóðin og söngurinn sem litast af gleðinni, en líka baráttu lífsins. Allt hljóð og líf sem fær mann til að hugsa hlutina aðeins öðruvísi. Áður en allt verður þögult aftur á löngum vetrarnóttum.

Það er stórmerkilegt hvað fuglarnir geta líka verið sniðugir þegar þeir reyna að plata og afvegaleiða mann á gönguleiðinni. Það þarf mikla útsjónarsemi til að þykjast vera vængbrotinn og hlaupa rétt við fætur manns, í stað þess að fljúga sem þeim er eðlilegast. Allt til að bjarga því sem þeim er mikilvægast, ungunum sínum.

Við mennirnir förum ekkert ósvipað að, en tilgangurinn er þó oft annar. Það má segja að það liggi í blóðinu okkar að leiða hvort annað af leið, þegar að okkur þrengist. Að beina sjónum okkar hinna að einhverju allt öðru en skiptir mestu máli. Jafnvel sem allir sjá, ef betur er að gáð. Hvað erum við ekki búin að sjá þetta gerast oft síðastliðin misseri. Núna stíga yfirmenn kirkjunnar líka sinn darraðardans og reyna hvað þeir geta að afvegaleiða umræðuna þannig að hún snúist um eitthvað allt annað en sem skiptir okkur hin mestu máli. Að viðurkenna að heilum hug og öllu hjarta að sjálfur sannleikurinn hafi átt sér erfitt uppdráttar hjá kirkjunni. Að meiru máli hafi skipt að missa ekki völdin.

Alvarlegasta málið fyrir utan sjálft brotið á konunum sem segja má að séu í raun vængbrotnar, er trúnaðarbresturinn gagnavart öllum sóknarbörnum landsins. Eitt af því sem lítið hefur verið rætt um og hvaða þýðingu hefur innan kirkjunnar. Ekki bara áratuga trúnaðarbrestur sem prestur og síðar æðsti kirkjunnar maður hefur sýnt sig hafa veitt sínum sóknarbörnum og litar líka öll hans „góðu“ embættisverk. Líka þöggunin á sannleikanum öll þessi ár í skjóli núverandi yfirstjórnar kirkjunnar. Það sem er sárast og sem núverandi stjórnvöl kirkjunnar hafa viðurkennt er að þau „vissu“ allt of lengi án þess að viðhafast nokkuð. Að það hafi bara verið „ákveðin mistök“ að grípa ekki fyrr inn í. Um leið og þau árétta að mistökin séu þó ekki brotleg í laganna skilningi. Fyrir hinu almenna sóknarbarni eru mistökin mikilu alvarlegi en svo, enda ristir trúnarbresturinn djúpt, jafnvel áratugi aftur í tímann..

Að vilja hvað sem það kostar að halda ljótum sannleikanum undan, sjálfs sín vegna, er ljótur leikur. Hann er því furðulegur þessi heimur fuglanna og prestanna. Annar er þó að leika af illri nauðsyn fyrir ungana sína, hinn ekki gagnvart sóknarbörnum sínum.

Hvað skyldi Jón Sigurðsson hafa hugsað á 200 ára afmæli sínu í dag, ef hann væri á lífi? Á sama tíma og margir hugsa nú heim til Frónar eins og honum var tamt að gera við svipaðar aðstæður í hálfgerðri útlegð, enda mörgum ekki vært að dveljast heima lengur. Eins og í fjarlægri draumsýn, en samt draumur sem vonandi á eftir að rætast úr sem fyrst fyrir sem flesta. Ég vil efast um að Jóni hafi órað fyrir, að eftir alla sjálfstæðisbaráttuna og fleygu orðin, skyldum við síðan ekki kunna fótum okkar forráð og verða sjálfum okkur verst. Þar sem okkar eigin stjórnsýsla og menntakerfi brást. Þar sem spillingin gegnsýrði allt.

Full ástæða er samt að reyna að vera svolítið bjartsýnn á þjóðhátíðardaginn, á afmælisdegi sjálfstæðishetjunnar okkar og lýðveldisins. Þótt ekki væri nema fyrir börnin og barnabörnin. Það vill nefnilega oft gleymast að meta það sem verðmætast er í lífinu og við eigum flest, fjölskyldugildin auk væntumþykju fyrir landi og þjóð. Fjölskyldan okkar er einstök, eins og við sjálf og stóra fjölskyldan, sjálf þjóðin. Samt svo lítil þjóð en í stóru og auðugu landi. Þar sem er alltaf sjónarspil hafs og skýja, jökla og fjalla. Líka þjóð sem svo sannarlega hefur þurft að hafa fyrir lífinu gegnum aldirnar en sem gekk síðan út af sporinu. Eins og sá sem sem hefur fengið slæmt uppeldi og lélega kennslu í lífsins skóla sem kallaðist „íslenska góðærið“. Þar sem markaðsöflin réðu mestu. En nú mótmælir íslenska þjóðin, við mótmælum öll.

Lýðveldið rær lífróður fyrir sjálfstæði sínu og stendur á allt öðrum krossgötum en Jón Sigurðsson ímyndaði sér að við kæmum að, eftir allt sem á undan var gengið og alla baráttuna. Hjá þjóð sem þarf nú meira en nokkru sinnum áður að treysta á góð menningartengsl við önnur lönd, nýtt fjármálakerfi, góða skóla, nýja siðfræði og jafnvel nýja kirkju til að eiga möguleika á að fá að vera með í samfélagi þjóðanna. Á tímum þegar unga fólkið getur líka valið sinn dvalarstað, til vinnu eða náms hér heima eða erlendis. Líka til að læra að vera ábyrgur gerða sinna, trúr og tryggur. Til að standa vörð um auðlindirnar, landið og miðin. Fyrir næstu kynslóðir að njóta. Alls þessa minnumst við í dag og vonum það besta.

Börnin gera sér glaðan dag og hlusta á lúðrablástur, spariklædd í sumarnepjunni og vita varla hvað er verið að halda upp á. Nú loks er þó komið sumar þótt ennþá séu bláu fjöllin hvít í toppinn. En á milli fjallanna eru djúpir og hlýir dalir. Þar eru börnin okkar og barnabörn að leik og halda á íslenska fánanum í annarri hönd, en innfluttri fígúrugasblöðru í hinni. Það er svo sem aldrei spurning af hvoru við viljum sjá af upp í himingeiminn. Hverju verður haldið eða sleppt.

Ég býð lúpínuna velkomna í flóruna okkar, bláu blómin með hvítu toppana sem minna á fjöllin okkar eins og á myndinni minni hér að ofan. Þar sem hún unir sér vel innan um gulu fíflana, sólarblómið okkar. Að minnsta kosti fagnar lúpínan  mest allra deginum okkar með óteljandi blómum út um meli og haga. Ég óska líka öllum nýbúum til hamingju með daginn með von um nýja og bjarta framtíð á landinu góða. Öllum sem hér vilja búa í fjölmenningarsamfélagi þar sem umburðarlyndið verður vonandi látið ráða í minnkandi heimi. Líka í tilefni að deginum sem börnin mín eiga hér heima og í Svíþjóð. Ekki síst sonur minn, sem á líka afmæli í dag. Til hamingju Ísland.

Varla er til betri titill á umræðu um góða beinheilsu og mikilvægi D-vítamíns í næringu okkar Íslendinga, þótt foreldrarnir sem hlaupið hafa hringinn í kringum landið og koma heim á morgun, eigi auðvitað heiðurinn af þessum titli. Markmiði sem tengist engu að síður öðrum góðum markmiðum og heilsu okkar allra.

Mikil umræða hefur verið um D-vítamín, ekki síst fyrir fyrir þær sakir að verulega hefur vantað upp á að inntaka á D-vítmíni hafi verið nógu góð gegnum tíðina hjá okkur Íslendingum. Ekki síst í seinni tíð meðal barna og unglinga. Í síðustu viku birtu bandarísku hormóna- og efnaskiptasamtökin nýjar leiðbeiningar um æskilega neyslu á D-vítamíni og ráðgjöf um mælingar í blóði, sérstaklega ef fólk hilheyrir áhættuhópum. Næg inntaka á D-vítamíni og kalki ásamt hreyfingu er mikilvægast forvörnin til að viðhalda góðri beinheilsu, ekki síst þegar árin færast yfir og burðarvirkið rýrnar. Burðarvirki sem er forsenda annarrar heilsu.

Eðlilegir beinbjálkar í frauðbeini og úrkalkaðir vegna beinþynningar (osteophorosis)

Við búum á landi dimmra og langra vetra og því er framleiðsla okkar sjálfra á D-vítamíni minni en annarra sem búa í sólríkari löndum. Neysluvenjur okkar hafa líka mikið breyst á síðustu áratugum og og margt því miður versnað í mataræðinu, þótt aldrei hafi verið meira grænmeti og ávextir á boðstólum í verslunum. Fæði sem kostar töluverða peninga og sem ekki allir eiga. Ekkert síður á skyndibitaöld þar sem gamall góður íslenskur matur hefur víkið fyrir næringarrýrara og oft á tíðum óhollara fæði. Meðal annars fiski sem inniheldur bæði nóg af D-vítamíni og ómega-3 fitusýrum sem við þörfnumst hvað mest. Áður hef ég rætt nánar um þá hluti í pistli sem bar nafnið „D-vítamín og sterkar íslenskar konur„. Sérstaklega mikilvægt er að börnin okkar og unglingar borði meira af fiski og hreyfi sig meira til að tryggja sem besta heilsu síðar á ævinni.

Beinmassann byggjum við mest upp þegar vöxturinn er hraðastur á unglingsárunum. Beinbjálkar raðast þá upp og styrkjast að tilstuðlan D-vítamíns og kalks eins og sést á mydnunum að ofan. Vaxtarhormón og kalkhormóninn gegna líka mikilvægu hlutverki í uppbyggingunni sem á síðar að standast tímans tönn. Ekkert ósvipað og önnur mannanna verk sem vel er vandað til. Við komum heldur aldrei í veg fyrir öldrun og hrörnun, en við getum hægt á henni. Auk áhrifa á beinin okkar er ýmislegt sem styður gagnsemi  inntöku D-vítamíns gegn ýmsum sjúkdómum, ekki síst gegn vöðvabólgum og vöðvaslensfári. Sumar rannsóknir benda líka á gagnsemi til að verjast ákveðnum krabbameinum svo sem ristilkrabbameini, ákveðnum smitsjúkdómum, sykursýki og jafnvel háum blóðþrýstingi. Hugsanlega með því að tengjast áhrifum afoxandi efna á öldrun frumna líkamans.

Öll viljum við geta staðið „meðan fæturnir bera okkur„. Það á ekki síður við þegar við eldumst og viljum geta sinnt nauðsynlegustu athöfnum daglegs lífs, en þegar unga fólkið hleypur hringinn í kringum landið til að minna á mikilvægi heilsu barnanna okkar. Heilsu sem er ekki alltaf sjálfgefin en okkur finnst svo sjálfsagt að þau eigi. Að fæðast hraust en lenda svo í því að fá alvarlegt krabbamein er mjög ósanngjarnt. Önnur barátta í þessu landi en sem oftast er í fréttum og sem við viljum styðja þegar hringnum nú um landið er að ljúka. Um leið og við minnumst þess hve mikilvægt það er að fæturnir beri okkur sem lengst, um leið og hugann og hvað hreyfing er alltaf nauðsynleg til að viðhalda góðri heilsu, alla ævi.

Í nýju bandarísku leiðbeiningunum er ráðlagt að D-vítamín magn í blóði haldist milli 40-60 ng/mL 25-hydroxy-vítamin D (25[OH]D) bæði hjá fullorðnum og börnum. Áður var miðað við 30 ng/mL sem er áfram lágmarkið sem miðað er við, en mælingar geta verið misnákvæmar eftir rannsóknarstofum. Klár vítamín-D skortur er skilgreindur þegar 25[OH]D gildið fer undir 20 ng/mL. Fólk á öllum aldri getur verið með skort. Þeir sem eru þó í sérstakri áhættu eru þeir sem eru offeitir, af svörtum kynþætti en búa á norðlægum slóðum og sjúklingar með ýmsa meltingar- og efnaskiptasjúkdóma. Eins konur sem hafa átt mörg börn og haft börn lengi á brjósti.

Vegna þess hve skortur er algengur og venjulegt fæði inniheldur lítið D-vítamín að jafnaði, að þá er öllum ráðlagt að taka inn D-vítamín aukalega daflega, ekki síst auðvitað þeim sem kunna að vera í meiri áhættu, ekki síst á veturna. Oftast er mælt með hærri skömmtum en ráðlögðum lágmarksskömmtum sem eru 400 IU (alþjóðlegar einingar)/dag til barna upp að eins árs aldri, en 600 IU/dag til eldri barna. Hins vegar þarf a.m.k. 1000IU/dag til að ná að hækka 25[OH]D magnið í blóðinu upp fyrir 30 ng/mL fyrir börn og unglinga en 1500 – 2000 IU/dag fyrir aldurshópinn 19- 69 ára. Þeir sem eru 70 ára og eldri ættu að taka að lágmarki 800IU/dag, en helst 1500-2000 IU/dag. Ófrískar konur og konur með börn á brjósti skulu taka að lágmarki 600 IU/dag, en 1500 IU/dag gæti þurft til að ná blóðgildinu af 25[OH]D upp fyrir 30 ng/mL.

Of þung börn og börn og fullorðnir sem taka inn flogaveikislyf, sykurstera og sveppalyf (ketoconazole) þurfa 2 til 3 sinnum meira D vítamín en aðrir. D2-vítamín og D3-vítamín eru álíka gagnleg lyfjaform til inntöku, en stöku sinnum þarf að gefa hærri skammta en hér eru nefndir að framan. Að öðru leiti er vísað á fyrri færslu frá því í vetur og grein sem þar var vísað í, í Læaknablaðinu auk greinnarinnar sem vísað var í hér að ofan,  J Clin Endocrinol Metabol. Published online June 6, 2011 og umfjöllun á Medscape-Family Medicine.

Bjóðum samt sjálfa sigurvegarana velkomna heim á morgun, 16 júní. Við höfum mörg verið með þeim í huganum um landið fagra síðastliðnar tvær vikur, en sem oft á tíðum er harðgert eins og lífið sjálft. Líka gefið okkur andrými til að losna undan ömurlegri dægurumræðunni eitt andartak og tækifæri þess í stað að taka þátt í einhverju sem sameinar okkur öll, þegar mest á reynir.

Oft hef ég hugsað um veröld fuglanna sem fljúga rétt yfir höfuð okkar eins og ekkert sé. Önnur lögmál og aðrar hættur. Þar sem fuglarnir eru oft sjálfum sér hvað verstir innbyrðis eins og við mannfólkið oft á tíðum erum hvert öðru. Í gær í blíðunni var þó annað hljóð í fuglunum úti í móa en í sumarkuldanum undanfarna daga. Í fyrsta skipti heyrði ég líka í hrossagauk þar sem hann steypti sér niður og framkallaði það hljóð sem hámarkar sumarstemmninguna í mínum huga, með stélinu sínu einu saman. Ljóð sem á sér enga samlíkingu og lag sem er mýkra og meira víbrandi en maður heyrir úr nokkru hljóðfæri.

Þessa mynd fékk ég að láni úr myndaalbúmi Sigmunds Ásgeirssonar sem tekið hefur góðar myndir af mófuglunum okkar. Ekki spillir fyrir þessari mynd að sjá eitt af þjóðarblómunum okkar, harðgerðu fíflunum sem því miður margir hafa ofnæmi fyrir. Blómin ásamt sóleyjunum sem lita heiminn gulan á Íslandi þegar sólin lætur ekki sjá sig. Frá því fyrst á vorin og langt fram á sumar. Jafnvel strax í mars út undir húsveggjum. Áður en aspirnar og fræblar annarra trjátegunda springa út og löngu áður en punturinn og starrgrösin springa út og við förum að slá garðana okkar. Þegar gróðurofnæmið nær hámarki, og mörgum klæjar í augun, stíflast í nefi og hnerra endalaust. Sjúkdómur sem um 10% þjóðarinnar þjáist af á einn eða annan hátt og dregið getur úr sumarstemmningunni. Ekkert er algott og alltaf skal vera önnur hlið á málunum, líka sumrinu okkar. En hver veit nema við finnum fjögra blaða smára í sumar og getum þá óskað okkur eitthvað einstakt, að minnsta kosti ósk sem ég sjálfur lagði trúnað á þegar ég var ungur og trúði á betri heim.

Stundum er lífið sjálft eins og besta skáldsaga. Tveir amerískir læknar hafa gerst þekktir spennusagnarithöfundar og nýta sér þar vel læknisþekkinguna, ekki síst í  samskiptum við lyfja- og matvælaiðnaðinn. Sumar sögurnar eru lýginni líkust og mjög í anda vísindaskáldsagna þar sem ímyndunaraflinu er gefinn laus taumurinn, á meðan aðrar eru eins og verstu martraðir tengdar veikindum og óheppni í vafasömum heilbrigðiskerfum. Meðal annars oft raunsæ lýsing á því hvað getur gerst. Frægastur er sennilega Michael Crichton heitinn sem skrifaði meðal annars Jurasic Park, en Robin Cook er annar góður læknismenntaður rithöfundur sem hefur gefið út margar bækur og sem ég hef lesið nokkrar eftir m.a. Godplayer, Coma og síðast en ekki síst Toxin (1998) sem ég vil staldra nu við, enda bókin að mörgu leiti eins og kennslubók hvernig faraldur matareitrunar vegna fölsunar og nú geisar í Evrópu getur komið upp. Eins hve erfitt getur verið að finna upptökin þegar allir hagsmunaaðilar verja sinn hlut með kjafti og klóm og hversu alvarleg hún getur orðið þegar lífi manna er fórnað, ekki síst ungra barna. Að minnsta kosti gat ég ekki borðað hamborgara í mörg ár á eftir í Bandaríkjunum eftir að hafa lesið söguna og verð reyndar oft hugsað til hennar þegar ég fæ mér hamborgara hér heima, jafnvel þegar ég grilla þá sjálfur.

Saurgerillinn Escherichia coli (E. coli, af stofni O157:H7) lék aðalhlutverk í skáldsögunni Toxin ásamt lækninum og ungri dóttur sem létst af völdum matareitrunar eftir að hafa neytt hamborgara á skyndibitastað. Sýkilinn er mjög vel þekktur í Bandaríkjunum og víðar og þrífst best í saurmenguðu nautgripakjöti sem og öðru kjöti og jafnvel grænmeti. Uppsprettan er þó fyrst og fremst rakin til sóðaskaps við slátrun, þar sem kjötið er upprunalega unnið, hversu gamalt kjötið er þegar það fer í kælingu og hversu hreint vatn er notað við skolun. Nokkuð sem ber líka að hafa í huga hér á landi þar þegar slátrað er heima á bæ og smit getur alltaf borist frá okkur sjálfum.

Matareitrunarfaraldurinn nú í Evrópu og sem náð hefur til 11 landa, nú síðast til Svíþjóðar, er líka af völdum E. coli. Hann er reyndar af öðrum stofni, E. coli O104:H4 sem átti upptök sín í Þýskalandi fyrir aðeins nokkrum vikum. Vitað er síðan um yfir 2000 tilfelli veikra, þar af 520 tilfelli þar sem veikindin voru alvarleg og ollu nýrnabilun og síðan dauða 30 einstaklinga. Á annað hundrað manns er síðan með varanlegar líffæraskemmdir. Ung börn og gamalt fólk fara verst út úr sýkingunum, jafnvel nýrnabilun eftir aðeins nokkra daga veikindi. Allt þetta er rakið til eiturs sem sýkilinn gefur frá sér (toxin) og sem veldur hemolytic uremic syndrome (HUS)). Sýkingin einkennist annars í byrjun fyrst og fremst af blóðugum niðurgangi og oft krampakenndum magaverkum og uppköstum. Nýlga varaði bandaríska landlæknisembættið ameríska ferðamenn við þessari sýkingu sem þeir kalla „Super-Toxic bug„, sérstaklega ef þeir hyggðust ferðast til og frá Evrópu og sem eru í þokkabót fjölónæmir fyrir sýklalyfjum.

Á sama tíma berast fréttir af slæmri meðferð nautgripa við slátrun í Indónesíu svo sum ríki eins og Ástralía hafa hætt innflutningi á kjöti þaðan meðan forseti Indónesíu hefur fyrirskipað að sláturhús í landinu sæti rannsókn af dýraverndarsjónarmiðum. Alveg eins og í skáldsöginni góðu, Toxin, þar sem saman fór sóðaskapur og slóðaskapur ásamt illri meðferð dýra við sláturn í sjálfri Ameríku. Hvernig er hægt að ætlast til að þeir hinir sömu og sem bera ábyrgð á slæmri meðferð dýra séu ábyrgir fyrir hreinlæti og séu yfir höfuð treystandi til matvælaframleiðslu fyrir okkur mennina. Ekki síst þar sem saurgerlar koma við sögu og hreinlæti er alltaf lykilatriðið.

Í dag er víða í heiminum meira notað af sýklalyfjum til að halda dýrunum á lífi fyrir slátrun en notað er til að bjarga fólki frá sýkingum og sem er ein af megnin ástæðum hratt vaxandi sýklalyfjaónæmis helstu sýkingarvalda mannanna. Lyfjasóðaskapur ef svo má segja. Nýlega hafa borist fréttir frá Bretlandi þar sem bændur bera svokallaða MÓSA , penicillínónæmir klasakokkar sem valda m.a. algengustu sárasýkingum hjá okkur mönnunum. Bakteríur og stofnar sem þrífast sérstklega vel á nautgripum sem fá mikið af sýklalyfjum. Fyrir nokkrum árum sýndi líka dönsk rannsókn að um 20% danskra svínabænda báru MÓSA frá svínunum í nefi. Svín ofalin á sýklalyfjum til að hámarka kjötframleiðsluna. Vandamál sem Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) telur tengjast eini af mestu heilsuógnum okkar mannanna í náinni framtíð.

Í dag virðist sem tilfellum fari fækkandi í Þýskalandi og vonandi er búið að ná tökum á ástandinu. Búið er samt að eyðileggja mikið fyrir garðyrkjubændum á Spáni enda smitið í upphafi rakið fyrir misskilning til spænskra gúrkna og sem voru fluttar inn til Þýskalands. Síðar bárust böndin í upprunanum reyndar til jarðbaunaræktar í Mið-Evrópu. Ekki má þó gleyma þeim landlæga fjanda sem E.coli gerillinn er, sérstaklega stofn O157 víða í heiminum og sem þrífst hvað best í hráu og gömlu stórgripakjöti. Hreinlæti og upprunavottun á öllum stigum það mikilvægasta. Síðan heima hjá okkur sjálfum og munum að elda kjötið vel og að hitastigið fari að minnsta kosti upp fyrir 72° C í grillsteikinni.

Taka skal fram að lokum, okkur til til smá hughreystingar, aðsýkillinn E. coli O157 hefur ekki ræktast úr íslenskum nautgripum nýlega. Stöku sinnum hafa komið upp sýkingar í fólki hér á landi án þess að skýring hafi fundist. Síðasta dæmið um sýkingar í fólki var sumarið 2010 en þá tilkynnti embætti sóttvarnalæknis um tvö tilfelli af völdum bakteríunnar. Ekki tókst að finna uppruna þeirra sýkinga. Við þurfum engu að síður að vera stöðugt á verði, enda erum við sífellt á ferð og flugi og útlendingarnir streyma til landsins sem aldrei fyrr. Okkur til bjargar er þó kalda veðráttan þrátt fyrir allt og nóg af hreinu vatni. Fátt er svo með öllu illt, að ei boðar gott. Þannig lít ég að minnsta kosti á mínar martraðir, meðan þær eru bara martraðir.

Í Læknadeildinni í gamla daga var manni kennt ýmislegt um sérstöðu heilsuþátta íslensku þjóðarinnar. Gul augu var manni kennt að væir helst tengt ungbarnagulu, stíflugulu eða einkenni bráðrar lifrarbólgu (hepatitits), oftast af meinlausari lifrarbólgu A í tímabundnum veikindum og fyrri matarsýkingu. Nú eru tímarnir hins vagar allt aðrir og vaxandi fjöldi sjúklinga fá króníska lifrarbólgu af öðrum gerðum og sem enda oft með lifrarbilun fyrir aldur fram og skorpulifur (chirrosis). Jafnframt sem er algengasta ástæða krabbameins í lifur, eitt alvarlegasta krabbamein sem hægt er að fá. Mjög alvarlegur langvinnur sjúkdómur líka en sem hefur verið sjaldgæf dánorsök hér á landi, ólíkt því sem þekkist hjá flestum öðrum vestrænum þjóðum.

Lítil áfengisneysla og lág tíðni lifrarbólgu B og C var þakkað lágri tíðni skorpulifur hér á árum áður og þótti líka bera vott um góðar forvarnir gegn þessum sjúkdómum. Eins lágri tíðni offitu og sykursýki. Nú er öldin sem sagt önnur og vaxandi sambland þessarra þátta, ásamt lyfjum og fæðurbótarefnum, stórhættuleg blanda sem ekki sér fyrir endann á. Á samt tíma og áfengisneyslan hefur meira en tvöfaldast, fíkinefnavandin margfaldast, offitan að slá öll Evrópumet og þúsundir Íslendinga ganga með smit lifrarbólgu C veirunnar.

Alkóhól-lifrarbólga er almennt talin algengasta ástæða lifrarbólgu eins og áður sagði og sem er í réttu hlutfalli við magn áfengis sem er neytt í þjóðfélaginu, ekki síst sídrykkju flesta daga. Vaxandi bjórdrykkja og neysla léttvína á síðustu árum er því verulegt áhyggjuefni, þótt ennþá getum við ekki talist meðal mestu drykkjuþjóðum veraldar. Og auðvitað ber að fagna breyttu drykkjumynstri landans þar sem slysum og ofbeldisverkum tengt ölvun hefur ekki fjölgað í takt við aukna neyslu heildarmagns áfengis og sem nú nálgast að vera að meðaltali um 8 alkóhóllítrar á ári fyrir alla 15 ára og eldri. Nóg er nú vandmálið samt enda hafa um 7% fullorðinna lagst inn á Vog til áfengis- og vímuefnameðferðar.

En hætturnar eru víða. Lifrabólga B sem smitast með blóðhlutum og jafnvel skordýrabiti er ekki algeng ástæða langvinnar lifrarbólgu hér á landi eins og víða erlendis, sem betur fer, en er þó vaxandi vandamál meðal heilbrigðisstarfsfólks. Lifrarbólga C er hins vegar miklu algengari og sem sækir sífellt í sig veðrið hér á landi, þar sem vel á annað þúsund einstaklingar hafa nú smitast. Fyrst og fremst er smitið bundið við sprautufíkla sem smitast hafa aðallega af nálarhlutum sem ganga á milli í þeim hóp. Lifrarbólga sem er hvað síst auðvelt að meðhöndla eða halda niðri og sem að lokum endar oft með lifrarbilun og skorpulifur. Þriðja ástæðan sem talin er eiga þátt í vaxandi tíðni fitulifur og sem verður ekki síður áhyggjuefni í framtíðinni hér á landi, ef fram fer sem horfir, er vaxandi ofþyngd þjóðarinnar og vaxandi tíðni fullorðinssýkursýki af týpu 2 eins og áður sagði.

Áður sköpuðum við okkur sérstöðu miðað við vínmenningarþjóðir þar sem áfengi var haft daglega um hönd, þrátt fyrir slæma drykkjusiði að mörgu leiti. Á tímabili var talað um að þrátt fyrir allt væri e.t.v. bara hollara að skella í sig um helgar en sötra léttvín daglega. Þá værum við að minnsta kosti laus við skorpulifrina, sem er eitt algengasta dánarmein vínþjóðanna. En Adam var ekki lengi í paradís. Í stað þess að láta af helgarsiðum okkar, bættum við bara við okkur bjórinn og léttvínið. Hálft til eitt glas af léttvíni á dag átti svo sem ekki að vera svo óhollt og jafnvel hollt hvað æðasjúkdómana varðar. Nýjar rannsóknir benda hins vegar á að öll áfengisneysla getur verið varasöm, líka lítil, ekki síst er varðar hættu á myndun krabbameina, sérstaklega meðal kvenna. En hvað var það sem fór úr böndunum hjá okkur? Sennilega svipað og í öllu öðru, óhófið.

Í dag hélt Sigurður Ólafsson lyf- og lifrarlæknir fræðsluerindi um fitulifur og skorpulifur á Alþjóðlegri ráðstefnu um vímuefnafíkn og alvarlegar afleiðingar á vegum SÁÁ samtakanna . Erindi Sigurðar var mjög athyglisvert og kom eins og köld vatnsgusa á okkur í íslenska heilbrigðiskerfinu. Nýr toppur á stórum ísjaka þar sem vandamálin er mörg fyrir, meðferðin afskaplega dýr og flókin á alla kanta. Þar sem enn og aftur kemur til með að reyna meira á grunnheilsugæslunna, félagsráðgjöf og sálfræðihjálp og enn meiri ástæða að standa betur að forvörnum hverskonar. Að sögn Sigurðar má rekja aukningu á krónískri lifrabólgu í fyrsta lagi til almennt aukinnar áfengisneyslu, í öðru lagi til afleiðingar lifrabólgu C sem aðallega hefur breiðst út meðal sprautufíkla og í þriðja lagi til aukinnar offitu og sykursýki. Árið 2010 greindust yfir 40 nýir sjúklingar með skorpulifur sem var margfalt fleiri en við höfum átt að venjast áður. Gulum augum í íslensku samfélagi.

Viðvörun vegna lifrarbólgu C.

http://mbl.is/frettir/erlent/2011/07/28/vidvorun_vegna_lifrarbolgu_c/

http://visir.is/vilja-alheimsastak-gegn-lifrarbolgu-/article/2011110729046

Kyrrðin getur verið algjör, oftast friðsæl en stundum þrúgandi. Á veturna í froststillum, einstök, þegar norðurljósin leika sinn dans en tunglið situr á bak við, þögult og brúnaþungt. Þar sem þögnin á heima.

Nema þegar vindurinn blæs og það hvín í hríslunum í kirkjugarðinum á heiðinni. Öðruvísi þögn og angurvær. Þegar við viljum hlusta en heyrum samt ekki neitt. Fátt að gerast nema þegar íslenski fáninn blaktir við hún á hátíðisdögum og öðrum dögum í lífi okkar allra. Svo tígurlegur, sterkur og útbreiddur. Kaldur en hlýr í senn. Svo fastur og öruggur, ekki síst þegar smellur í honum eins og þöndu segli á skútu í miklu hafróti.

Í dag, þrátt fyrir nepju, norðan vind og nýfallin snjó í Esjunni er það fyrst og fremst sólin sem samt ræður ferð, enda mitt sumar. Jafnvel ískaldur hafsflöturinn, hvítfryssandi í órafjarlægð fær yfir sig allt annan blæ í allri birtunni og blikinu. Þegar himininn er sjaldan tærari og viðáttan sjaldan meiri. Þegar ég lít til allra átta og sé lítinn fána liggjandi á jörðinni við hliðina á leiði óþekkts manns í kirkjugarðinum. Á leið minni framhjá eins og alla aðra daga. Hann hafði greinilega fokið niður í öllu rokinu í nótt. Og auðvitað gekk ég inn fyrir, rétti hann við og kinkað kolli, afsakandi.

Í morgun var það samt tístið og kvakið sem vakti mig upp af morgunhöfganum eftir erfiða vakt í gærkvöldi og fram á nótt og sem ennþá situr í manni. En það er komið há sumar. Allir mófuglarnir í sínum darraðardans og baráttu lífsins og þakka sjálfsagt fyrri hverja hitagráðuna ofan við frostmark enda var nóttin köld og finna mátti að sumstaðar hafði frosið í jörðu. Svo ólíkir, en sem eru flestir að segja örugglega það sama og sem skiptir þá mestu máli. Tjaldurinn spígsporandi, svartur í hvítu, hvellur og ör. Lóan settleg og varvær. Spóinn virðulegur og sem fær mann alltaf til að undrast. Mávurinn og hrafninn komnir í slag, hátt í háloftunum, hvernig á annað að vera. Miklu meira að gerast en maður getur ímyndað sér, allt í kring.

Mál málanna síðastliðinn vetur voru mál kirkjunnar. Þöggun um áraraðir þar sem ríkt hefur kuldi. Þar sem var pískrað í hornum þar til upp úr sauð. Kerfi sem vildi verja sig út fyrir líf og dauða. Mál sem verður aftur mikið rætt um næstu daga undir hásumarsólinni og í norðannepjunni. Þar verður líka mikill darraðardans eftir erfiða, þögula, langa og kalda nótt. Svona er Ísland í dag. En fuglarnir okkar kunna ennþá að syngja og kvaka.

Um daginn var ég beðinn að koma í viðtal og ræða heildræna nálgun algengustu vandamála læknisfræðinnar sem snýr að heimilislækningum. Mikil umræða hefur verið um lyfjaávísanir og lyfjanotkun landans að undanförnu. Á flestum sviðum læknisfræðinnar höfum við Íslendingar talið okkur standa fremst meðal þjóða, læknismenntunin góð, boðið er upp á hátæknilækningar á flestum sviðum, töluvert um vísindalegar rannsóknir og síðast en ekki síst höfum við mikinn metnað til að byggja nýtt og öflugt hátæknisjúkrahús í Reykjavík. Þetta er svo sem allt gott og blessað ef ekki væru efasemdir um ágæti margra þessara þátta og forgangsröðunar á verkefnum. Ekki síst ef við lítum á afleiðingar skipulagsleysi í heilbrigðisþjónustunni svo sem hvar á að veita hvaða þjónustu, mikla notkun lyfja í flestum lyfjaflokkum og um nauðsyn byggingar hátæknisjúkrahús á sama tíma og við höfum ekki einu sinni efni á að halda í sérþjálfað starfsfólk og borga samkeppnisfær laun við erlendan vinnumarkað og mikill starfsmannaflótti blasir við í heilbrigðiskerfinu. Ofnotkun lyfja er auk þess mikið heilbrigðisvandamál út af fyrir sig og heilsuspillandi, röng notkun þjónustunar sjúkdómsvæðandi og nýbyggingar bara steypa og gler, ef mannauðinn vantar. Því er ekki vanþörf á að ræða þess mál betur, ef til vill með nýrri nálgun.

Að mörgu þarf því að hyggja þegar þarf að byggja og vissulega býr Landspítalinn við erfiðan húsakost. Vandamálin þar er þó eins og hljóm eitt miðað við æpandi þörf á lagfæringum í heilbrigðiskerfinu hingað og þangað. Heilsugæslan í höfuðborginni t.d. sveltur og það vantar um 50 heimilislækna bara á höfuðborgarsvæðið og sem fer ört fækkandi. Meirihluti erinda sjúklinga er enda orðið sinnt utan venjulegs dagtíma á vöktum hverskonar þar sem þjónustustigið er allt annað en hjá heilsugæslu eins og alþjóðlegir staðlar gera ráð fyrir að séu til staðar og sem býður upp á fræðslu og eftirfylgd með tilliti til sjúkrasögu sjúklings. Eins er erindunum oft sinnt hjá sérfræðingum úti í bæ, en þaðan sem læknabréf berast oft seint og illa. Sjúkraskrárkerfin er auk þess ekki samtengd, né heldur lyfjaskrárnar og „lyfjagátt“ apótekanna.  Allt sem býður hættunni heim og veldur miklum rugling, hvað aðrir eru búnir að gera og hugsa, milliverkunum á milli lyfja frá ólíkum læknum, ofnotkun lyfja sem oft er besta skyndiúrræðið, jafnvel misnotkun lyfja og fölsun lyfseðla sem síðan leiðir til lögleysu og glæpamennsku úti í bæ. Og það sem verst er, sjúklingurinn á hvergi heima í kerfinu og eru oft sem villuráfandi og skilyrtur á áframhaldandi skyndilausnir þar sem hana er að finna hverju sinni. Mikil vaktþjónustan ber þessu best vitni sem er allt að áttföld miðað við hjá nágranaþjóðunum. En hver skyldi hugsunin vera að baki þessu skipulagi hjá heilbrigðisyfirvöldum sem telur stundum minnstu skipta hvar þjónusta er veitt og hver skyldi framtíðarsýn stjórnvalda vera í þessum efnum í dag?

Óvinir læknisfræðinnar og okkar allra eru auðvitað sjúkdómarnir sem við viljum öll sigrast á, í það minnsta ná sáttum við eða læra að lifa með, því auðvitað vinnum við ekki alltaf  fullnaðar sigur. Þetta eru allir sammál um. Vísindin hafa skapað okkur líka ýmiss verkfæri til að svo megi verða og eru lyf stór hluti af vopnabúrinu. Bólusetningar og rannsóknir á orsökum sjúkdóma og fyrirbyggjandi ráðstafanir ekkert síður sem og tækniframfarir í gjörgæslu og skurðlækningum. Samfélagslækningar og samvinna með öðrum heilbrigðisstéttum í félagslegu tilliti og sálarlegu er ekki síst mikilvægt í flóknum samtímanum á tækniöld, enda er líkaminn aldrei eyland. Vopnin þurfa hins vegar að vera vel varðveitt og vel skilgreint hvenær á að nota þau til að þau missi ekki mátt og hætti að bíta. Mörg lyf eru í dag afskaplega mikils virði á réttum forsendum, en geta líka verið hættuleg ef þau eru ofnotuð eða misnotuð. Trúverðugleiki á notkun þeirra verður að vera fyrir hendi og annarra ráða sem jafnvel skipta meira máli í baráttu við sjúkdóma til lengri tíma litið reynd, áður en gripið er til þeirra. Skilningur á venjulegum sjúkdómsgangi sjúkdóma og mikilvægi almenns heilbrigðis er þarna ekki síst mikilvægur.

Í samskiptum læknis og sjúklings ríkir sem betur fer oftast fullur trúnaður. Læknirinn vill gera sitt besta en verður að miða við aðstæður og tíma sem samskiptunum er ætlað. Dýrasta verkfæri hans er reynsla og þekking. Huglægt mat og ráðgjöf en ekki ein lausn. Heildræn nálgun verður hins vegar því miður oft að víkja og „gæðatrygging“, að ganga sem lengst í úrræðum er oft nærtækust þegar tíminn er lítill sem enginn. Það er t.d. fljótlegra að gefa kvíða- eða þunglyndislyf við kvíða og þunglyndi en beita samtalsmeðferð eða hugrænni atferlismeðferð sem er samt miklu líklegri til að skila betri árangri til lengri tíma litið. Skipulag þjónustu sem miðar við þjónustustig skyndiúrlausna leiðir þannig alltaf til meiri lyfjanotkun en efni standa til. Jafnvel stundum með alvarlegum afleiðingum fyrir allt þjóðfélagið. Þegar síðan báðir aðilar una glaðir við sitt er lítil pressa að breyta vinnuferlunum. Þannig er viðhaldið óbreyttu ástandi allt of lengi, ekki síst á sjálfu höfuðborgarsvæðinu, í stað þess að gíra þjónustuna nú niður á þann stað sem hún í raun á fyrst og fremst heima.  Dagþjónustu heilsugæslunnar þar sem tilefnunum er gefinn sá tími sem þau þurfa. En á meðan slitna vopnin, úreldast og verða reyndar smá sama óvirk, aukaverkanir algengari og hliðverkanir dýrari. Heildarkostnaður heilbrigðisþjónustunnar eykst og heilsa þjóðarinnar versnar. Í stað heildrænnar nálgunar og að fólk beri meira ábyrgð á sjálfu sér. Og í  stað þess að alast upp við sjúkdómahræðslu og að við öllu séu til skjótvirkar skyndilausnir á að beita fræðslu.

Við læknar verðum að vera í fararbroddi, lýsa og varða þann veg í heilbrigðisþjónustunni sem við viljum að sjúklingarnir okkar gangi. Marka leiðirnar í heilbrigðisþjónustunni með öðru heilbrigðisstarfsfólki sem byggir á trúverðugleika á læknisfræðinnar. Það geta stjórnmálamennirnir aldrei gert og við verðum að passa upp á þegar þeir vilja leggja steina í götu okkar vegna markaðslögmálanna.

Viðtal við mig um efnið er í þættinum Heilshugar á Rás 1 22.07.2011