Ég hef alltaf litið upp til sauðkindarinnar, ekki síst forystusauðanna og litið á þá sem sanna Íslendinga, í dýraríkinu. Ekki síst ólátaseggina sem leita í kletta og láta ekki segjast eða bara vegrollurnar sem telja grasið alltaf betra hinum megin við veginn. Ekki má gleyma fjallalömbunum sem mergsogið hafa íslenska náttúru. Sauðkindin á þannig ótrúlega mikla samsvörun með okkur Íslandingum og mér þykir vænt um hana.

Mikil umræða átti sér stað sl. haust þegar nokkur sláturhús buðu upp á Halal slátrun en urðu síðan að hætta við vegna viðbragða og mótmæla landans. Í fréttum RÚV í vikunni var sagt frá áhuga tyrkneskra kjötkaupmanna að fá að flytja íslensk fjallalömb á fæti til Tyrklands. Þannig má ráða af framvindunni að þetta sé krókur á móti bragði og að þannig mætti jafnvel komast framhjá íslenskum dýraverndarlögum um slátrun dýra. Sláturaðferð Halal gengur út á að lambið blóðtæmi sig sem best sjálft í slátruninni. Það er rotað og síðan skorið á háls meðan hjartað er látið sjálft um blóðtæminguna um leið og farið er með fórnarbæn til Allha. Í fréttinni er vitnað er til fyrri útflutnings á íslensku fé til Bretlands á 19. öldinni. Fréttin vakti samt upp óþægilegri minningar hjá mér úr Íslandssögunni, einhverja hluta vegna, um atburði sem gerðust tveimur öldum áður. Nánar tiltekið þegar tyrkneskir sjóræningjar tóku Íslendinga í mannsal og sigldu með þá á fæti yfir Atlantshafið.

Fyrir mig sem dýravin og sem lítinn dreng úr sveit á sumrin í gamla daga, skiptir máli hvernig staðið er að aflífun dýra. Nákvæmlega hvar þau eru síðan aflífuð skiptir minna máli ef flutningurinn er þeim samboðin. Það skiptir mig samt máli ef íslensk dýr eru aflífuð erlendis til að komast framhjá íslenskum dýraverndarlögum. Reyndar hef ég líka skoðun á því ef atvinnutækifæri við slátrun og frágang á íslensku kjötini fer forgörðum. Eins að við afsölum okkur í vissum skilningi helsta gæðamerki íslensks landbúnaðar á erlendri grundu, íslenska fjallalambsins, til erlendra aðila. Eitt af því fáa sem við höfum þó getað verið stolt af, ekki síst þegar við bjóðum til samningaborðs, hér á landi sem og erlendis.

Dýrsal á stolti okkar íslendinga er allt annað en kjötútflutningur og hver veit hvað vakir fyrir tyrkneskum kjötkaupmönnum þegar kemur til möguleika á ræktun íslenska kindastofnsins á erlendri grundu? Hver verða því örlög íslensku Halal lambanna eftir allt saman?

Það er margt sameiginlegt með umræðunni í dag og myglunni. Hún lyktar illa og það getur verið erfitt að greina skemmdu eplin í körfunni nema taka þau öll upp og skoða þau vel og vandlega. Ef til vill kemur myglufnykurinn samt annars staðar frá, jafnvel að utan. Sjálfur tel ég mig næman að finna myglulykt, ekki síst þegar ég þefa af korktappanum eftir að hafa tekið upp góða rauðvínsflösku. Sama þegar ég lykta af víninu sjálfu og jafnvel reyndustu vínsmökkunarmeistarar við borðið hafa brugðist, en ég segi ekki neitt. Þannig lætur maður sig hafa það og drekkur vínið þótt í því sé smá myglubragð í bland við eikina, tjöruna og jafnvel súkkulaðið. Þannig er jú líka lífið sjálf. Við vitum samt að í sumum tilvikum getur myglan valdið eitrun og lyktin er til viðvörunar að maturinn, eða vínið kunni að vera skemmt. Eins að húsakynnin okkar séu óíbúahæf og jafnvel heilsuspillandi.

Þegar flaskan hefur staðið lengi opin eftir gleðskapinn og innihaldið er orðið ógeðslegt, súrt og myglað og ekkert annað að gera en hella niður eftirstöðvnum, hversu gott sem vínið kann að hafa smakkast kvöldið áður. Sama er með mál málanna sem gegnsýrt hefur íslenskt samfélag. Lyktarskynið  sem ég talaði um í síðustu færslu minn og reyndar bragðskynið líka er þannig til að verjast aðsteðjandi hættu, en líka til að laðast hvort að öðru og hefur því tilfinningarlegt gildi eins og svo margt annað þessa daganna. Það sem hæst ber í þjóðfélagsumræðunni lyktar samt orðið afar illa og ber að ljúka sem allra fyrst, með öllum ráðum. Að öðrum kosti mun sú umræða eitra fyrir okkur öllum að lokum.

En myglan er ekki með öllu ill og myglan ætisskálunum hans Flemmings varð til þess að hann uppgötvaði penicillínið, efnið sem sumir sveppir gáfu frá sér til að drepa bakteríur sem sótt höfðu á þá og hafði verið sáð á ætisskálarnar til ræktunar, sambærilegum þeirri sem hér sést til hliðar. Sveppir sem höfðu fokið inn um glugga fyrir tilviljun frá nærliggjandi húsum og ollu síðan einni mestri uppgötvun í læknavísindunum á síðustu öld. Lyfið penicillín, sem kallað var kraftaverkalyf en virkar líka á okkar innra og ytra jafnvægi. Ekki síst þegar það er ofnotað og sýklar sem við viljum losna við verða ónæmir fyrir því. Oft finnst manni vanta eitthvað svipaða úrlausn fyrir hina svokölluðu vitrænu umræðu í dag og sem eftir allt saman er oft allt annað en vistvænleg. Því ekki er öll nótt úti að myglan í umræðunni í dag leiði til einhvers bata í framtíðinni, og áður en við verðum algerlega ónæm fyrir henni. Og allra síst er Helgi Hallgrímsson, rithöfundur óvinur sveppanna, sveppanna í landsflórunni okkar sem hann fékk bókmenntaverðlaunin fyrir á dögunum og lagði ævistarfið sitt að veði fyrir.

Einhverja hluta vegna er flestum okkar hinna hins vegar meinilla við alla myglu svo jaðrar við áráttu, að minnsta kosti ef marka má umræðuna, ekki síst í fjölmiðlum. Sumir vilja jafnvel meina að hún sé rót alls ills. Nýlega sá ég viðtal við móður stúlku á sjónvarpstöðinni INN sem fullyrti að slæmar gelgjubólur dótturinnar væri af völdum sveppa í blóðinu og sýndi ljósmyndir sem áttu að vera smásjármyndir af blóði fyrir og eftir „meðferð“ svo og myndir af andlitshúð með slæmum gelgjubólum fyrir meðferð og nánast eðlilegri húð eftir meðferð, meðferð sem byggðist fyrst og fremst á mataræðinu. Í svipaðan dúr hafa sumir aðrir tekið sem fullyrða að candida sveppurinn komi víða við sögu og eyðileggi allt sem fyrir honum verður. Gerir meltingarveginn hriplekann og þegar sveppurinn kemst í blóðið geti hann jafnvel valdið krabbameinum víða um líkamann. Sérhæft fæði sé lausnin ásamt ýmsum fæðubótarefnum! Könnumst við, við hljóminn og skyndilausnirnar annars staðar frá í umræðunni í þjóðfélaginu?

Í vikunni var grein eftir Magnús Gottfreðsson, smitsjúkdómalækni, í Fréttablaðinu sem hann nefndi „Til hamingju með nýja óvininn“ þar sem hann fjallar einmitt um þá fræði sem þarna býr að baki og á lítið skylt við læknisfræði. Oftúlkun einkenna sem gjarnan er tengt umræðunni í dag um útbreiddar sveppasýkingar og sjálfsásökunum saklausra sem trúa í blindi á boðskapinn. Reyndar eins og í svo mörgu öðru í dag sem jaðrar við heilaþvott. Eftir 20 ára starf sem heimilislæknir hef ég að minnsta kosti aldrei rekist á neinar almennar og alvarlegar afleiðingar sveppasýkingar hjá annars hraustum einstaklingum þótt sumar sýkingarnar geti verið ansi hvimleiðar. Annað mál gildir um alvarlega veika sjúklinga af öðrum orsökum með bilað ónæmiskerfi og sem geta verið viðkvæmir fyrir inngripsmiklum sveppasýkingum.

Ákveðið gersveppaóþol er þó vel þekkt sem byggist á yfirvexti ákveðinna gerla í görninni sem eru fjölmargir, oftast góðir. Gerlar sem eru nauðsynlegir meðal annars til að melta fæðuna. Jafnvægið á milli gerla og baktería í görninni er líka viðkvæmt og brenglast t.d. oft við inntöku á breiðvirkum sýklalyfjum sem eyðileggja þá tímabundið sýklalyfjanæmu gerlana, en gefa þeim ónæmu og oft óhagstæðu tækifæri á að grassera. Um þetta fjallaði ég fyrr í vetur undir heitinu „Góðu gæjarnir á móti þeim slæmu“ og jafnframt mikilvægi garnarinnar í ónæmisþroska ungbarna.

Lélegt fæði sem slíkt veldur þó oftar meltingarónotunum, miklu lofti og hugsanlega meiri vexti óæskilegra gasmyndandi baktería. Belgingur, meltingartruflanir og jafnvel niðurgangur getur verið afleiðingin, en síður að nokkuð af þessu komist inn í blóðrásina og enn síður að þessar bakteríur og gersveppir valdi sýkingum og jafnvel krabbameinum hingað og þangað. Miklu fleiri virðast hins vegar viðkvæmir fyrir umræðunni og gleypa blákalt við öllu sem sagt er og að þarna sé komin skýring á öllu því sem aflaga hefur farið í lífinu og heilsufarinu. Þvílík einföldun og þvílík veröld sem við búum í ef satt reyndist og sem þá í raun slær út allar góðar vísindaskáldsögur sem hingað til hafa verið skrifaðar.

Húðsveppasýkingar eru reyndar allt annað mál og þar spila Candida sveppirnir stærstu rulluna. Í nútíma þjóðfélagi eru þær sýkingar alltaf að verða algengari og skýringin er helst að finna í mikilli notkun á svitaslegnum íþróttaskóm og óhreinum gólfum íþróttahallanna. Teppi og annar óþrifnar elur á þessum vanda en húðsveppir finnast samt í einhverju mæli í öllu venjulegu umhverfi og víða á gólfum, jafnvel heima hjá okkur, ekki síst á baðherbergjunum. Oftast er spurningin samt fyrst og fremst um ytri aðstæður og innra jafnvægi einstaklings hvað fær þrifist. Alveg eins og þjóð meðal þjóða eða þjóð í eigin landi.

Umræða dagsins litast nú af af öfgum og súrealískum ákvörðunum. Þjóðfélagið allt er eins og sjúkur og súr einstaklingur. Það er því ekki nema von að ákveðnir rithöfundar eru farnir að velta fyrir sér hvort ragnarök séu í nánd. Mál málanna er þegar farið að eitra fyrir þjóðinni. Eins og súrt og skemmt vín sem engum ætti að detta í hug að drekka enda flaskan staðið opin í allt of lengi og mygluskánin sem flytur ofan á augljós.

Nú er flensutími og mikið um kvefpestir og jafnvel inflúensur. Margir leita allra ráða til að láta sér batna fyrr og sumir naga sig nú í handarbökin að hafa ekki látið bólusetja sig við svínaflensunni. Undanfarin ár hefur í vaxandi mæli verið leitað lausna á ýmsum líkamlegum kvillum svo sem pestum ýmisskonar með hráefnum sem koma beint frá móður jörð. Steinefni og málmar eru þar ofarlega á blaði þótt menn hafa hingað til helst hræðst eiturverkanir  sem þessi efni geta valdið. Sink (zinc) er eitt þeirra efna sem sumir mæla með í lækningaskyni. Kynni mín af sinki er þó helst vegna eiturverkana sem það getur valdið, ekki síst tengt sínkmengun vegna rafsuðu og sem getur valdið alvarlegum skemmdum á lungum.

Í vikunni birtist þó grein í mjög virtu læknavísindatímariti, Cochrane Database of Systematic Reviews sem sýnir að sínkinntaka getur dregið úr einkennum kvefs og flensu, aðallega einkennum sem tengjast slímmyndun í öndunarveginum, ef byrjað er að taka efnið inn 24 klst. frá því að fyrstu einkenni gera vart við sig. Kvef- og flensueinkennin verði þannig mildari tímabudnið og ganga jafnvel fyrr yfir. Um marktækan mun virðist vera um að ræða en samt segja höfundarnir að ekki sé hægt að mæla með inntöku á sínki þar sem ráðlagðir skammtar til að ná árangri eru óljósir og aukaverkanir eru algengar, svo sem ógleði og vont bragð í munni. Mælst er til að þetta verði skoðað betur áður en mælt verður með sinkinntökunni. Ameríska lyfjastofnunin (FDA), hefur einnig varað við meðferðinni þar sem margar kvartanir hafa borist um varanlegt tap á lyktarskyni í kjölfar notkunar á sinki, ekki síst ef það er notað í nefsprey sem hafa verið vinsæl þar í landi. Hér á landi er ófullkomið eftirlit með fæðubótarefnum sem flokkast ekki sem lyf og því full ástæða að vera á varðbergi.

Lyktarskynið er okkur afar mikilvægt því með því forðumst við meðal annars skemmdan mat og án lyktarskyns missa margir löngun til að borða. Lítið magn sinks og ýmissa annarra þungmálma er okkur þó nauðsynlegt í hófi eins og t.d. kopars en þá sem snefilefnis í fæðunni og með vítamínum í reiknuðum æskilegum dagskömmtum. Þannig hjálpar sink ónæmiskerfinu að halda sýkingum í skefjum auk þess að vera nauðsynlegt mörg ensímkerfum líkamans. Aukin neysla ætti því að vera óþörf og hún getur jafnvel verið skaðleg eins og áður segir. Hver vill til dæmis eiga á hættu að missa lyktarskynið auk ýmissa annarra eiturverkana sem e.t.v. eru ekki að fullu ljósar í dag, í stað þess að taka glímunni við kvefpestirnar eins og mönnum sæmir.

Ekki má gleyma því sem mestu máli skiptir í baráttunni við pestirnar og því sem hægt er að gera til að forðast þær. Í fyrsta lagi að fara vel með sig og nærast eðlilega. Þannig styrkjum við ónæmiskerfið best og sem er sérhannað til að vinna á veirum og bakteríum sem á okkur herja. Ekki síst að láta okkur eða börnunum ekki verða kalt, því þá er oft eins og eitthvað bresti og pestirnar eiga greiðari aðgang að okkur. Gott og holt fæði eins og fiskafurðir og omega 3 fitusýrur eru síðan dæmi um bætiefni sem koma okkur vel að gagni og hafa margsýnt sig getað styrkt slímhúðir líkamans og heilsuna almennt. Lengi hefur verið vitað um mátt trönuberjasafa til að koma í veg fyrir endurteknar þvagfærasýkingar hjá konum og rífleg inntaka á C-vítamíni sýrir slímhúðirnar og þvagið það mikið að ákveðnar bakteríur þrífast þá illa.

Stórir skammtar af sinki geta hins vegar valdið eituráhrifum og skemmdum á taugaendum. Í dag vitum við ekki hverjir eru öryggir skammtar af sinki og því mælast heilbrigðisyfirvöld að þessi lyf séu ekki notuð og hafa sum lyf jafnvel verið tekin af markaði erlendis vegna þessarar ástæðu eins og ákveðnir nefdropar sem innihalda mikið af sinki. Allt er gott í hófi og ef til vill koma frekari rannsóknir til með að sýna að aukin sinkneysla geti verið gagnleg tímabundið en meðan við vitum ekki meira er betra að treysta á skynsemina og þó ekki væri nema til að fá að halda lyktarskyninu.

Ekkert frekar eigum við að grípa til annarra skyndilausna svo sem að taka sýklalyf við kvefi og flensum þar sem þau lyf virka einfaldlega ekkert á veirur en afleiðingar, ekki síst fyrir samfélagið allt, er alvarlegt sýklalyfjaónæmi. Þótt sýklalyfin eyðileggi ekki slímhúðina sjálfa að þá skemma þau flóruna sem á henni er, í okkur og á, og skapa aðstæður fyrir nýjar og sýklalyfjaónæmar bakteríur að koma í staðinn. Nóg er komið af allri vitleysunni og tími til kominn að við Íslendingar látum af trúgirni okkar og öllum æðibunuganginum. Við eigum auðvitað ekkert síður að gera kröfu um lágmarks þekkingu og eftirliti á öllum næringarefnum sem standa okkur til boða að láta ofan í okkur og á og kröfum sem við gerum gagnvart lágmarks læknisþjónustu og skynsamlegri notkun lyfja.

Við búum í landi öfga, elds og ísa. Sannkölluðum hulduheim og margir eins og undir álögum. Ég er enda aðeins hjátrúarfullur, hvernig ætti annað að vera. Vísindin ráða auðvitað miklu um hvernig ég vinn dags daglega sem heimilislæknir, en ekki sem maður. Þar kemur reynslan oft að meira gagni. Og vísindin vita því miður oft svo mikið um lítið. Lífið sjálft er oft stærsti skólinn til að takast á við hið óþekkta, ekkert síður en hið þekkta.

Meirihluti þekkingar minnar á manneskjunni er líklega gegnum vinnuna og það eru því forréttindi að fá að vinna sem læknir, ekki síst sem heimilislæknir. Þessi reynsla gefur mér líka forskot á greiningu og meðferð á algengustu meinunum hjá okkur mönnunum og sem kemur til okkar kasta í heilsugæslunni, m.a. vöðvagigtinni. Hinum dulda djöfli og þeim fjanda sem er undir húði og hári. Gigtin köld og heit til skiptis sem leggst mest á ungar konur í blóma lífins.

En hver er þessi duldi faraldur sem svo lítið er vitað um og hefur hvorki sporð né hala? Vöðvagigtin/vefjagigtin (fibromyalgia) og vöðvaslénsfárið/síþreytan (chronic fatigue syndrome) sem oft er erfitt að greina á milli. Sjúkdómur sem hefur margar ólíkar myndir, þótt ákveðin einkenni séu samnefnarar í heilkennum (syndromi). Sjúkdómur sem er margfallt algengari hjá konum en körlum og allt að þriðjungur kvenna berst við á lífsleiðinni. Sjúkdómur sem læðist aftan að konum í þjóðfélaginu og getur lagt líf þeirra í rúst, jafnvel á nokkrum árum. Endalausir verkir og þrekleysi sem truflar vinnuna, frístundirnar og nætursvefninn góða. Svefninn sem er svo nauðsynlegur til að getað vaknað frískur og endurnærður á morgnana. Sjúkdómur sem endar oft með langvarandi þunglyndi. Þegar spurt er um orsök eða afleiðingu, hænuna eða eggið.

Vefjagigt og síþreyta er ein af algengustu ástæðum fyrir örorku kvenna í dag. Sjúkdómur sem mælist ekki í neinum blóðprufum og erfitt er að rannsaka með öllum þeim tækjum og tólum sem vísindin hafa yfir að ráða. Einkennum sem að lokum tengjast saman og eru samansafn verstu einkenna daglegs lífs, svefnleysis, spennu, þreytu, logandi vöðvaverkir, kaldir liðverkir á kvöldin, höfuðverks og þunglyndis. Getur verið að nútímaþjóðfélagið og stressið fari svona illa með konurnar okkar eða spilar eitthvað annað inn í eins og hormónaójafnvægi, D-vítamínskortur, ónógar omega 3 fiskifitusýrur og fiskneysla eða samblanda af þessu öllu. Spyr sá sem ekki veit og reyndar enginn veit.

Álag á nútíma húsmóður er mjög  mikið og skyldi því engan furða að eitthvað gefi sig að lokum. Oft full vinna utan heimilis, máttarstólpi fjölskyldunnar þegar mest á reynir, samviska hennar og ábyrgðamaður. Kynvera sem síðan þarf alltaf að líta svo vel út. Ekki svo að skilja að sumir karlar geti ekki staðið konum sínum jafnfætis í öllu nema útlitinu, en þeir eru því miður í miklum minnihluta.

Kúgun hverskonar og vaxandi ofbeldi er versta myndin sem við sjáum, en miklu meira liggur undir steini sem við sjáum ekki og vitum ekkert um. Eins og t.d. erfið æska og ofbeldi á heimilum sem allt að 2000 börn verða vitni af á hverju ári hér á landi og við erum reglulega minnt á. Slæm reynsla sem markar lífið fyrir lífstíð. Sjúkdómsmyndin verður síðan oft flóknari eftir því sem aldurinn færist yfir. Með minnkaðri getu til að hreyfa sig og aukinn þyngd vandast  málin enn frekar og lífsstílssjúkdómarnir, offita, háar blóðfitur og æðakölkun bætist við heildarmyndina. Smá saman gefur líkaminn sig almennt séð, eins og á reyndar á við alla öldrun. Á þetta er rækilega minnt þegar konur rugla saman vöðvabólgueinkennum í brjósti og brjóstverk vegna kransæðasjúkdóms. Hver er annars þessi djöfull sem leggur lífið svona gjörsamlega í rúst? Hvar eru vísindin sem hjálpa okkur svo oft, en ekki þegar við eldumst fyrir aldur fram?

Meðferðin byggist mest á að minnka álag í daglega lífinu, minnka stress en auka líkamsþjálfun. Bæta þarf oft svefninn, stundum með lyfjameðferð tímabundið, sérstaklega til að tryggja meiri djúpsvefn, sjálfan hvíldarsvefninn. Að getað vaknað vel hvíldur og endurnærður eru töfraorðin sem allir þrá að upplifa. Sumir vilja jafnvel meina að rót vandans liggi í svefntruflununum fyrst og fremst. Aftur spurningin um hænuna eða eggið.

Oft þarf allsherjar lífsstílsbreytingu með breyttu mataræði til að öðlast bata. Stundum endurhæfingu með sjúkraþjálfun og sérhæfðri göngudeildarþjonustu.  Starfsendurhæfingarsjóðurinn VIRK býður oft upp á ýmiss úrræði fyrir þá sem eru við það að detta út af vinnumarkaðinum vegna sjúkdómsins. En ekki má gleyma heita vatninu okkar sem bætir alla líðan. Sundlaugar sem fínustu endurhæfingar- og orkustofnanir úti í heimi öfunda okkur svo mikið af. Eins útivistarmöguleikunum sem eru óendanlegir hér á landi og takmarkið er alltaf það sama, að ná fullri orku aftur.

Mikilvægt er að allir geri sér fljótt grein fyrir þeim fjanda sem vefjagigtin í raun er og leiti fljótt hjálpar. Lausnirnar eru fyrir hendi, ekki síst hér á landi í hulduheimum, það þarf aðeins að finna þær. Sem betur fer er sjúkdómurinn í byrjun ekki vefrænn heldur sállíkamlegur sem manngerist með tímanum. Félagslegt öryggi og sálræn vellíðan er forsenda fyrir batanum, eins og vöntunin var orsökin í upphafinu, ásamt góðri næringu og hreyfingu. Með því einu verður álögunum létt. Ekkert er ómögulegt í mannheimum og við vitum að það er hægt að reka hinu illu djöfla langt á haf út.

Tenglar: Fibromyalgia pain takes toll on everyday life.

http://www.visir.is/vefjagigt-i-20-ar–vitundarvakningar-er-thorf/article/2013705109991

Í vikunni var greint á mbl.is frá fyrirspurn Eyglóar Harðardóttur til velferðarráðherra, Guðbjartar Hannessonar, um hvað margir heimilislæknar starfi á landinu, í hversu mörgum stöðugildum og hvað vanti marga lækna til að fylla í stöðugildin? Fyrirspurnin var ágæt og svaraði hann því þannig til að miðað við laus stöðugildi vanti 26 heimilislækna. En ef til vill hefði mátt spyrja hversu marga heimilislækna vantar á sjálft höfuðborgarsvæðið miðað við norræna staðla. Þá hefði svarið verið væntanlega allt annað.

Svarið er samt fljótreiknað miðað við að einn læknir ætti ekki að þurfa að sinna fleiri en 1400-1500 einstaklingum eins og t.d. í Noregi og Danmörku. Fjörtíuogfimm heimilislækna vantar þá á höfuðborgarsvæðið eitt og sér. Á næstu 10 árum er síðan reiknað með að um helmingur nústarfandi heimilislækna, sem í dag eru 90, hætti störfum vegna aldurs. Ástandið er þannig mjög alvarlegt á höfuðborgarsvæðinu og spurning hvernig grunnheilsugæslan þar muni þróast í náinni framtíð. Í dag eru þegar 8 laus stöðugildi sem ekki fæst ráðið í vegna skorts á sérmenntuðum heimilislæknum.

Á landinu öllu starfa um 220 heimilislæknar og 27 stöðugildi eru laus eins og kom fram í svari ráðherrans. Miðað við áðurnefnd viðmið um 1400-1500 einstaklinga á hvern heimilislækni er skorturinn ekki eins áþreyfanlegur á landsvísu. Höfuðborgarsvæðið blæðir hins vegar og gríðarlegt álag á vaktþjónustuna er skiljanlegt. Hún reynir þó að brúa bilið þar til klárað verður að byggja upp heilsugæsluþjónustuna á höfuðborgarsvæðinu og við getum farið að vinna að greiningu og meðferð algengustu sjúkdómanna, hjá börnum og fullorðnum, eins og alþjóðlegir staðlar og klínískar leiðbeiningar gera ráð fyrir.

Fyrir rúmlega 10 árum síðan sótti ég og félagar mínir um styrk í Rannsóknarsjóð Íslands (RANNÍS) (áður Rannsóknarráð Íslands-Vísindasjóður) og sem sætti sjálfur rannsókn nýlega sem stofnun vegna gruns um hlutdrægni í úthlutunum. Ríkisendurskoðun gerði athugasemdir við úthlutanir á styrkjunum og mælist nú til þess að sjóðurinn fái erlenda aðila til að sitja í fagráðum sem ákveða hvert styrkirnir fara í framtíðinni, fyrst og fremst til að koma í veg fyrir hlutdrægni. Ríkisendurskoðun telur samt ekki tilefni til að gera stjórnsýsluúttekt á Rannsóknasjóði af þessu tilefni (þessi síðasta setning er viðbót við fyrri færslu vegna athugsemda hér að neðan).

Sjálfur undraðist ég á sínum tíma að fá ekki styrk þar sem umsóknin sjálf fékk hæstu einkunn og eins vegna þess að ég og félagar mínir höfðum sótt um styrk áður fyrir sama verkefni og sem var komið vel á veg. Það sem réð úrslitum var að niðurstöðurnar voru ekki líklegar til að sýna fram á arðsemi, eða svo mátti skilja á innihaldi bréfsins sem mér var sent þegar ákvörðunin var kynnt. Þannig virtust að minnsta kosti mörg önnur verkefni vera arðvænlegri en okkar á þeim tíma. Og ekki þýddi að deila við dómarann í þá daga. Ég efaðist þó aldrei um arðsemina af okkar verkefni, sérstaklega þegar til lengri tíma yrði litið. Maður spurði sig samt um mælikvarðann sem að baki lá og gerir enn. Hvort vísindin eigi að vera skilgreind á mælikvarða arðseminnar og eins hvaða hagsmuni og hverja er þá verið að gæta?

Á síðasta stigi rannsóknar minnar og félaga sóttum við ekki í sjóðinn vegna brostinna forsenda í úthlutunarreglum. Og stjórnvöld sáu heldur ekki ástæðu til að styrkja rannsóknina. Það gerðu hins vegar félagar okkar og vísindasjóður Félags íslenskra heimilislækna auk síðar Rannsóknasjóður Landspítala og Vísindasjóður Háskóla Íslands. En hver var þá þessi rannsókn sem RANNÍS og stjórnvöld sáu ekki ástæðu til að styrkja. Jú, rannsóknin var á vaxandi sýklalyfjaónæmi helstu meinvalda að sýkingum barna á Íslandi og notkun sýklalyfja í þjóðfélaginu. Rannsókn sem náði til um 2.400 barna á 4-5 stöðum á landinu í þremur áföngum á árunum 1992-2003 og sýklalyfjasölu apótekanna á sama tíma. Rannsókn sem síðar varð undirstaða doktorsverkefnis míns og fjölda greina í erlend læknatímarit. Rannsóknir sem mikið er vitnað til erlendis frá m.a. til að reyna að ná tökum á heilbrigðisógn sem Alþjóðlega heilbrigðisstofnunin (WHO) hefur skilgreint sem eina af mestu heilbrigðisógnum framtíðar. Vandamál sem er verra og nærtækara hér á landi en í nágranalöndunum. Vandamál sem snertir heilsu barna og reyndar allra á Íslandi í dag. Vandamál sem eykur gríðarlega heilbrigðiskostnað í þjóðfélaginu ef ekki verður brugðist betur við en gert hefur verið á síðustu árum. Vandamál sem kallar eftir útbreiddri bólusetningarherferð meðal ungbarna gegn miðeyrnabólgu, sem viðleitni í að höndla vandamálið betur og sem rannsóknaniðurstöður gæðaþróunarverkefnis heilsugæslunnar benda til að þurfi að gera á næstu árum.

Rannsóknir í faraldsfræði ýmissa vandamála í heilsugæslunni er nefnilega oft liður í gæðaþróun, m.a. til skynsamlegri notkunar á úrræðum í heilbrigðiskerfinu og til bættrar lýðheilsu. Þetta á ekki síst við um notkun lyfja og sýklalyf gefa ákjósanlegt tækifæri á að mæla orsakir og afleiðingar óskynsamlegrar notkunar lyfja. Þær hafa því miður samt ekki verið settar á sama „stall“ og ýmsar aðrar rannsóknir í lífvísindum sem sigra áttu heiminn, meðal annars að gefa af sér ný og fullkomin lyf. Hagsmunahóparnir eru þarna líka ólíkir, almenningur annars vegar og atvinnufyrirtækin hins vegar. Stundum fer þetta ágætlega saman, ekki alltaf. Ef til vill er von að erlendir aðilar komi okkur nú til hjálpar og bendi stjórnvöldum á Íslandi á mikilvægustu rannsóknirnar. Oft er gleggra gestsaugað. Því áliti erlendra fagaðila fagna ég fyrst okkur er ekki treystandi að sjá um þessi mál sjálf. Því horfi ég með bjartari augum til rannsókna, m.a. í heilsugæslunni í framtíðinni og hver veit nema einhver í stjórnsýslunni hvetji til og kosti rannsóknir sem hafa sýnt sig vera þjóðhagslegar arðvænlegar!

Um helgina þegar ég mætti til vinnu á Bráðamóttökunni snemma á sunnudagsmorgni var nýfallinn snjór yfir öllu, blankalogn og þrestirnir sungu af lífsins krafti í morgunkyrrðinni, í fyrsta skipti á þessu vori. Vorið kemur þá eftir allt saman. Undir nýföllnum snjónum var samt freðin jörð og það brakaði hressilega í frosnum pollunum undir. Einhvern veginn fékk þess stund mig til að hugsa um æskuna og bjart sumarið sem er væntanlegt, en einnig um það sem í væntum var þennan daginn. Öll hálkuslysin sem voru fyrirséð að yrðu og að margir myndu brotna. Þótt auðvitað bílslysin séu oftast alvarlegust, að þá eru flest brotin hjá eldri konum sem detta, eins og hendi sé veifað í hálkunni, og sem síðan koma illa niður á hendur, mjöðm eða bakið. Sumar úrkalkaðar í beinunum fyrir aldur fram og hefðu ekki þurft að brotna við byltuna, nema af því beinin þeirra eru orðin svo stökk. Beinin sem samt byrjuðu að vaxa og beingerast á unga aldri og ef aðstæður eru réttar, sem við vitum svo vel í dag hverjar eru, myndu endast lengur og betur. Beinin sem síðar liggja lengi í jörðinni, langt yfir mörk lífs og dauða. Eftir á að hyggja túlka ég þrastarsönginn frekar sem góðan fyrirboða fyrir komandi kynslóðir kvenna og að þær sýni nú fyrirhyggju og passi betur en í dag upp á beineign sína. Burðarvirki þeirra sem hlúa þarf að og rækta alla daga. En hvað segja vísindin?

Eðlilegir beinbjálkar í frauðbeini og úrkalkaðir vegna beinþynningar (osteophorosis)

Undanfarið hefur verið mikið spurt um D-vítamínmælingar í blóði í heilsugæslunni, í kjölfar ágætis greinar í síðasta tölublaði Læknablaðsins eftir þau Elínu I. Jacobsen lyfjafræðing og Einar S. Björnsson, lækni. Hvernig á að skammta D-vítamín við skorti hjá fullorðnum? Lengi hefur verið vitað að íslenskar konur eru fremur kalkrýrar í beinum og kemur þar ýmislegt til en sennilega mest D-vítamínskortur vegna sólarleysis yfir vetrarmánuðina. Eins og bent var á í greininni í Læknablaðinu að þá er meirihluti fullorðinna á Bretlandi með lágt D-vítamín í blóði og 16% höfðu alvarlegan skort yfir vetramánuðina. Nýleg finnsk rannsókn sýndi einnig að flest börn og unglingar þar í landi vantar D-vítamín í kroppinn. D-vítamínskortur er einnig mjög algengur hjá öldruðum sem komnir eru með beinþynningu (osteophorosis). Síðast en e.t.v. ekki síst, hafa verið leiddar að því líkum að lágt D-vítamín tengist mörgum algengum sjúkdómum svo sem fjölvöðvagigt og síþreytu. Sjúkdómar sem tengjast vöðvunum okkar, álagi í þjóðfélaginu og vöðvabólgum.

Kalkstjórnun og tengsl D-vítamíns

Framleiðsla D-vítamíns verður fyrst og fremst af völdum sólarljóss og aðeins lítill hluti kemur úr fæðu, aðallega feitum fiski og lýsi eins og segir í greininni í Læknablaðinu. Sólinni er ekki mikið fyrir að fara hér á landi á löngum vetrarmánuðum, en af fiski og lýsi höfum við þó nóg. D-vítamínið er nauðsynlegt fyrir eðlilegan kalkbúskap, upptöku á kalki úr meltingarveginum og til að bein geti kalkað eðlilega fyrir tilstuðlan klakhormóns (PTH) (sjá skýringarmynd til hliðar). Ungar stúlkur sem eru mjög grannar og sem hreyfa sig ekki nóg eru í mestri áhættu á að hlaða ekki nógu kalki í beinin fyrir fullorðinsárin. Grunnur að beinheilsunni er þannig þegar lagður í barnæskunni og konur hafa í raun bara tímann til tvítugs að byggja upp mest af sínum beinmassa, sem duga þarf út lífið. Þær geta þó aðeins bætt í búið fram undir tíðarhvörf. Eftir það fer beinmassinn hins vegar alltaf að minnka og hættan á beinþynningu eykst með hverju árinu sem líður, jafnvel þótt kalkneyslan sé góð. Dagleg D-vítamíninntaka og góð hreyfing með álag á beinin er nauðsynleg og besta fyrirbyggjandi aðgerðin sem völ er á. Verst er þó þegar konur liggja þegar lágt í beinmassa við tíðarhvörfin og tapa síðan hratt kalkinu sínu úr beinunum þegar kvenhormónarnir (eostrógen) vernda þær ekki lengur. Þá eru oft tíð beinbrot af litlu sem engu tilefni. Samfallsbrot í hrygg, jafnvel við að setjast harkalega, getur orðið afleiðingin. Þarna er oft reynt að gefa ákveðin lyf til að fyrirbyggja frekari beinþynningu en sem eru því miður gefa oft töluverðar aukaverkanir. Því er til alls að vinna að byggja upp sem mestan beinmassa til tvítugs og passa alltaf upp á góða kalneyslu, D-vítamíninntöku og hreyfingu. Konur sem fara snemma í tíðarhvörf eða vantar alveg oestrógen framleiðslu einhverja hluta vegna eins og t.d. eftir að eggjastokkar hafa verið fjarlægðir, eru í verulegri áhættu og þurfa strax á estrógen-uppbótameðferð að halda. Að passa upp á beinin sín strax frá unga aldri er sennilega ein besta bankainneign sem nokkur kona getur lagt fyrir til fullorðinsáranna og eini bankinn sem treysta má þessa daganna.

Röntgenmynd af sjúklingi með beinþynningu (osteophorosis) og margbrotinn hrygg

Konum á tíðarhvarfaaldri er oft ráðlagt að fara í beinþéttnimælingu (t.d Beinþéttnirannsóknarstofu LSH í Fossvogi) til að sjá hver þeirra inneign er í beinbankanum, beinmassanum er í lærleggjum og hrygg. Ekki síst til að þær geti gert viðeigandi ráðstafanir í tíma ef þær standa illa að vígi. Eins til endurmælingar eftir nokkur ár til að sjá hvort þær tilheyra þeim hópi kvenna sem missa hratt sinn beinmassa. Sú áhætta er mjög einstaklingsbundin og að hluta bundin í erfðir. Mjög feitar konur og eins grannar konur, sérstaklega sem reykja eru almennt í meiri áhættu. Þar sem nú má reikna með að margar konur liggja lágt í D-vítamínmælingum á Íslandi að þá ættu allar konur að taka inn nauðsynlegan skammt af D-vitamíni sem getur legið á bilinu 500-1000 einingar, jafnvel aðeins meira í byrjun og ef inntakan er stopul. Lítil hætta er á ofskömmtun eða eitrun en margar konur taka inn lýsi og fá þá omega 3 fitusýrur, jafnhliða nógu A og D vítamíni sem eru fituleysanlegu vítamínin sem við þörfnumst. Ef við værum duglegri að borða fisk, sérstaklega ungu stúlkurnar, væri vandinn lítill og því endurspeglar vandinn of litla fiskneyslu hjá þjóðinni og jafnvel ónóga inntöku á omega 3 fitusýrunum sem er til jafnvægis gegn óhollu fjölómettuðu fitusýrunum sem ég fjallaði um nýlega („Góðir“ Íslendingar ).

Hver mæling á D-vítamíni í blóði kostar um 2.500 kr. Ef kona hefur ekki tekið inn D-vítamín eða forðast lýsi og jafnvel fiskafurðir að þá má fyrirfram búast við að hún sé lág í D-vítamínmælingum. Niðurstaða mælingar er því oft fyrirséð og óþörf. Allir þurfa að taka inn D-vítamín yfir vetrarmánuðina, ekki síst stúlkur og konur. Allir sem vilja hugsa vel um heilsuna, borða fisk reglulega eða taka inn lýsi með omega 3 fitusýrum og hreyfa sig daglega. Svo einfalt er það. Helstu áhættuþættir okkar til að fá alvarlegustu sjúkdómana eru nefnilega oft fyrirséðir í lífsmáta okkar og athöfnum. Við þurfum ekki að mæla þá í blóði hjá hverjum og einum. Aðrir, en sem betur fer miklu sjalgæfari sjúkdómar eru því miður ekki eins fyrirséðir. Þeir eru þá heldur ekki á okkar valdi. Síðan eru enn aðrir sjúkdómar sem eru sjálfskapavíti eins og t.d. afleiðingar reykinga. Þitt er valið.

Í haust fjallaði ég um rannsókn Hannesar Hrafnkelssonar, heimilislæknis og félaga á beinheilsu ungra skólabarna á höfuðborgarsvæðinu í tengslum við Vísindaþing heimilislækna. Í henni kom fram að inngrip kennara til að stuðla að reglubundinni hreyfingu á skólatíma, bætti marktækt þrek barnanna og beinheilsu á aðeins tveimur skólaárum. Ein klukkustund á dag var allt sem til þurfti. Tveir afskaplega mikilvægir þættir til að byggja upp góða heilsu til fullorðinsáranna. Rétt má ímynda sér hvað slík íhlutun gæti gert fyrir börnin ef inngripið ætti sér stað öll skólaárin. Kennsla í hreyfingu er ekki minna mikilvæg en bóklegt nám og tónmennt sem nú er mikið til umræðu og er fyrir allt lífið.

Hugsum um hvítu beinin okkar nú síðustu vetrardaganna, ekki síst þegar sólin fer að skína og fuglarnir að kvaka. Tími sem er ekki síst börnunum okkar mikilvægur og við fáum ef til vill einhverju að ráða um. Gefum öllum D-vítamín og lýsi, allt árið.

Sjá nýrri grein um D-vítamín á blogginu mínu, Allir þurfa „D-vítamín í stað sólar“

Til umræðu hefur verið mikið vinnuálag lækna sem farið er að segja til sín með andlegri vanlíðan, kvíða og þunglyndi. Þetta kemur meðal annars fram í rannsókn sem gerð var á andlegri líðan lækna og vinnuumhverfi þeirra sem nýlega var kynnt. Nú er svo komið, sem lengi hefur verið spáð, að ekki fást lengur læknar til starfa á deildum þar sem vinnuálagið hefur verið hvað mest undanfarið vegna niðurskurðar. Nýfallinn félagsdómur staðfestir ennfremur afnám fyrrum réttindi unglækna til námsleyfis til að afla sér sérþekkingar og viðhaldsmenntunar erlendis og er síst til þess fallinn að styrkja stöðu lækna á Íslandi.

Umræðan hefur líka lengi litast af miklum misskilningi og sögusögnum um ofurlaun lækna. Sem betur fer er umræða um ofurlaun sjómanna liðin tíð, enda skilur almenningur  vel hvaða vinna liggur þar að baki og að langar fjarverur frá fjölskyldu og ástvinum tekur sinn toll. Eins og gengur eru launin samt mismunandi og sjálfsagt einhverjir sem teljast launaháir. Bak við slík laun liggur þá gríðarlega vinna, dag og nótt. Þeir eru nefnilega líka sjómenn sem sigla í lífsins ólgusjó.

Umræðan hefur sérstaklega litast af  miklu vinnuálagi á bráðamóttökum (sjá líka bloggið  „Vígvellirnir á Íslandi„) og undirmönnun lækna í heilsugæslu á höfuðborgarsvæðinu. Bent hefur verið á að helmingur starfandi heimilislækna í dag muni hætta störfum fyrir aldurs sakir á næstu tíu árum. Atgerfisflótti er reyndar þegar brostinn á og áætlað er að um 10% lækna hafi hætt störfum hér á landi á síðustu 2 árum á sama tíma og læknar erlendis koma síður heim. Málið snýst einfaldlega um að léleg kjör, mikið vinnuálag og mikil ábyrgð fer illa saman og gengur ekki upp til lengdar. Nýlega var haft eftir formanni Lækanfélags Íslands, Birnu Jónsdóttur að læknaskorturinn væri stærsta vandamál heilbrigðiskerfisins í dag og að verulega bæri að hafa áhyggjur af atgerfisflótta íslenskra lækna, enda nóga vinnu fyrir þá að fá erlendis þar sem launin eru helmingi hærri. Fyrrverandi framkvæmdastjóri Læknafélags Íslands, Gunnar Ármannson benti fyrir tveimur árum síðan á þessa hættu og sem því miður er nú orðin raunin.

Mikið vinnuálag unglækna sem hafa reynt að setja fjölskyldugildin ofar launakjörum eru eftirtektarverð, ekki síst fyrir eldri lækna sem alla tíð hafa unnið meira en góðu hófi gegnir. En við hverju var að búast þegar menn komu seint inn á vinnumarkaðinn, jafnvel á miðjum aldri, með andvirði allt að hálfrar húseignar á bakinu í námslánum en eignalausir. Það er samt ekki hægt að reikna með að menn og konur með 12 ára háskólanám að baki séu tilbúnin að vinna ábyrgðarmikið starf þar sem mannlífin eru jafnvel í húfi, fyrir 2000 kr á tímann  í yfirvinnu eftir skatta, á kvöldin, um helgar og á nóttunni. Ekki heldur fulla dagvinnu fyrir rúmlega 300.000 króna mánaðarlaun eins og byrjunalaun unglækna eru í dag. Ábyrgðin og álagið er einfaldlega of mikið til að það sé þess virði og sennilega skárra að gera eitthvað allt annað. Það eina sem kemur í veg fyrir þá ákvörðun er áhuginn á starfinu, ef hann er þá ekki þegar kulnaður, og sem gefur allt annað í aðra hönd en laun. Til að átta sig betur á launum lækna bendi ég á pistil minn um daginn, „Beyglan mín og 2000 slasaðir“ þar sem grínlaust er fjallað um yfirvinnulaun sérfræðilæknis með 30 ára starfsreynslu.

Brýnt er einnig að laga vaktakerfi unglækna af fjölskyldusjónarmiðum eins og hjá öðrum launþegum landsins og eins og þeir hafa barist fyrir að fá. Lámarkið er að vinnuálagið stangist ekki á við alþjóðleg vinnuverndarsjónarmið. Á tímum sem ekki má ræða neinar launahækkanir mætti huga að öðrum sanngjörnum kjarabótum eins og námslánaafslætti, enda greiða unglæknar oft hundruð þúsunda króna af launum sínum til baka í afborganir af lánunum á hverju ári. Ekki síður að tryggja áður áunnin kjararéttindi þeirra til námsleyfis og viðhaldsmenntunar eins og var í kjarasamningi þeirra til 2008 þegar leyfið, einhverja hluta vegna, var skilyrt við vísindarannsóknir og áhugasvið atvinnurekandans. Eins vinnuaðstöðu unglækna og reyndar lækna almennt sem víða er ekki upp á marga fiska. Sem dæmi þurfa þeir oft að sæta lagi við að komast í tölvur til að ganga frá skráningu á vinnu sinni, jafnvel eftir að vinnutíma þeirra eða vöktum er lokið, ólaunað.

Löngu er tímabært að landsmenn og ekki síst höfuðborgarbúar spyrji sig hvaða læknaþjónustu þeir vilja í framtíðinni og hvort þeir séu tilbúnir að hlúa að þeirri þjónustu sem þegar hefur verið byggð upp? Áður hef ég gert grein fyrir sameiginlegri ábyrgð heilbrigðisstétta, ekki síst á viðkvæmum tímum, og að þær þurfi að standa saman og styðja hvor aðra í stað þess að líta á ástandið sem sérstakt sóknartækifæri fyrir sig og sína. Stjórnvöld verða að tryggja unglæknum bestu kjör sem völ er á í stað þess að ganga endalaust á velvild þeirra og tryggja þannig að þeir vilji starfa hérlendis. Málið sem almenningur verður að gera sér grein fyrir er hvernig heilbrigðisþjónustu við ætlumst til að fá þegar mest á reynir. Grunnheilsugæslu og bráðaþjónustu þar á meðal. Stjórnvöld hljóta nú að þurfa að spyrja sig hvort læknisþjónustan eigi að vera áfram partur af velferðarþjónustunni hér á landi.

Í kvöldfréttum RÚV í gær var sagt frá nýju hitamælingatæki sem er mjög nákvæmt og segir til um hvenær kona á frjósemisaldri sé frjó. Talar konan sem vitnað var í að aðferðin sé 99.3% örugg og megi því eins nota í stað getnaðarvarnar þegar ljósið er rautt.

P-pillan er algengasta getnaðarvörnin á markaðnum í heiminum í dag og sennilega sú öruggast ef hún er notuð rétt. Sennilega má áætla að næstum hálft mannkyn noti þetta lyf einhvern tímann á ævinni þótt auðvitað aðrar getnaðarvarnir séu til, ekki síst smokkurinn sem jafnframt er nokkuð örugg smitvörn gegn algengustu kynsjúkdómunum. Löng reynsla er komin af lyfinu. Tegundir eru orðnar fjölmagar og ólíkar hvað hormónasamsetningu varðar en sem flestar koma í veg fyrir egglos. Yfirleitt telst lyfið öruggt m.t.t. alvarlegra aukaverkana. Helst ber þó að nefna meiri áhættu á blóðtappa, sérstaklega í sumum fjölskyldum ef ættarsaga er fyrir hendi. Eins ef konur eru mjög feitar. Minniháttar hliðarverkanir hafa hins vegar oft verið nefndar en sem takmarkar samt oft notagildi lyfjanna eins og viðmælandi hjá RÚV benti á m.a. skapbrestir, kynkuldi, þyngdaraukning en auk þess jafnvel hækkaður blóðþrýstingur. Eins í sumum tilvikum höfuðverkjakasta og þunglyndi. Allar hugsanlegar aukaverkanir eru hins vegar ekki að fullu ljósar og örugglega mismunandi eftir tegund pillu og styrkleika. Sumar aukaverkanir eru jafnvel æskilegar eins og áhrif á húðbólur (acnea).

Í mörgum tilvikum er p-pillan hins vegar notuð sem lækningalyf við einkennum eins og slæmri fyrirtíðarspennu og slæmum túrverkjum, sérstaklega hjá ungum stúlkum. Eins kemur p-pillan að miklu gagni í heilkennum tengt blöðrum á eggjastokkum (polycystic ovarial syndrome) og sem allt upp undir 5-10% ungra kvenna eru haldnar og lýsir sér m.a. í óreglu á blæðingum og óreglulegu egglosi. Ýmislegt annað getur einnig valdið óreglu á blæðingum og egglosi, ekki síst hjá ungum stúlkum, svo sem mikið þyngdartap, ofþjálfun í íþróttum auk ýmissa annarra sjúkdóma. Við þær aðstæður er augljóslega hætta á að gula ljósið logi oftar en æskilegt er og því æskilegra að p-pillan fái að stýra rauða ljósinu. En lyf er lyf og valið er kvennanna sjálfra og því má oft segja að meðalið helgi tilganginn, frekar en öfugt.

Þjóðfélagið gengur á ljósum, lögum og reglu. Umferðarljósin hjálpa okkur í umferðinni og gerir umferðina örugga. P-pillan hefur gefið konum mikið öryggi gagnvart ótímabærum þungunum og þannig mikið frelsi, þegar rauðu ljósin loga. P-pillan hefur auk þess sýnt sig vera eitt öruggasta lyfið á markaðnum en sem þarf engu að síður að umgangast sem lyf og að meta notkun með tilliti til þæginda og öryggis, í hverju einstöku tilviki fyrir sig. Fjölbreytni lyfjanna á markaði er auk þess mikil og flestar konur geta fundið eitthvað við sitt hæfi. Mælirinn góði er sennilega kærkomin viðbót í vissum tilvikum, ekki síst hjá aðeins eldri konum sem geta þá notað mælirinn í öðrum tilgangi, þ.e. þegar græna ljósið logar. Því má segja að í þeim tilvikum eigi ljósið frekar við en meðalið til að helga tilganginn.

Það er áhugavert að velta fyrir sér breytingum á íslensku þjóðfélagi á einni öld. Í Kastljósþætti á mánudaginn var sagt frá einum fyrsta atvinnuljósmyndara landsins, Bárði Sigurðssyni sem tók flestar sínar myndir í Þingeyjarsýslunni í byrjun síðustu aldar. Ómetanlegar myndir sem nú eru til sýnis í Þjóðminjasafninu sem m.a. sýndu háa heimilismenningu á Íslandi í upphafi 20. aldar. Það sem mér fannst áhugaverðast við myndirnar voru svipbrigði fólksins. Svip þekkts einstaklings í ríkisstjórn Íslands brá þar jafnvel fyrir. Þrátt fyrir spariklæðnaðinn sem fólkið var í og draga átti að sér athyglina, skinu mest í há og slétt kinnbeinin og djúpar augntóftirnar hjá öllum. Flestir meitlaðir af hörku lífsins og greinilega ekki ofhaldnir. Húðin strekkt, jafnvel veðurbarin og fyllingu vantaði andlitin. Börnin svo ótrúlega lík hvort öðru með augun sín djúpsokknu, ólíkt því sem við sjáum í dag. Allt sem sagði sína sögu. Ótrúlega fallegar myndir af íslenskum heimilum fyrir einni öld. Þegar fólkið hafði reisn og saumaði fötin sín sjálft, eins og Inga Lára Baldvinsdóttir, fagstjóri Ljósmyndasafns Íslands lýsti svo vel í Kastljósþættinum. Þegar kaupstaðaferðir voru stórtíðindi og allir á bænum biðu í ofvæni eftir lífsnauðsynlegum varningi. Mættum við ekki biðja um eitthvað þarna mitt á milli.

Sjálfur man ég hálfa öld aftur í tímann, þegar ég var í sveit og ekkert rafmagn. Þá var öldin engu að síðaur allt önnur og nóg að bíta og brenna. Kaupstaðarferðin var engu að síður stórviðburður og alltaf beðið eftir henni með mikilli eftirvæntingu. Að eitthvað góðgæti bærist með varninginum. Rafmagnið kom og jafnvel sjónvarpið nokkurum árum síðar og við sáum menn stíga fæti á tunglið. Síðan hefur í raun verið góðæri og uppbyggingin hröð á flestum sviðum á Íslandi. Ótrúleg breyting á agnarskömmum tíma í Íslandssögunni og von að menn spyrji sig hvað breytingar megi yfirleitt ganga hratt fyrir sig, án þess að ein kynslóð ruglist í ríminu. Á einni ævi er gjörbreyting á okkar högum, sem betur fer til batnaðar á flestum sviðum, ekki öllum. Herinn kom t.d. um miðja öldina og Íslendingar fóru að reykja og drekka sem aldrei fyrr. Skyndibitamenningin hélt innreið sína og menn horfðu ýmist til vesturs eða austurs, eftir því sem henntaði. Til varð sér-íslensk nýmenning og á einni mannsævi vildum við komast yfir allt. Sumir líka yfir náttúruauðlindir landsins.

En hvað ef við þyrftum að snúa við, jafnvel ekki nema um nokkra áratugi. Hver yrði aðlögun okkar nú að þeim breytingum og þurfa þær endilega að vera til ills? Hætt er við að fallið yrði ansi hátt og sársaukafullt fyrir marga. Kaupmáttur yrði t.d. eins og hann var í lok síðustu aldar. Sígandi lukka hefði auðvitað verið betri fram eftir öldinni. Þá vorum bjartsýn þjóð og höfðum til alls að vinna. Nú erum við svartsýn og höfum tapað miklu. Svarthvíta myndin hér að ofan fær á sig nýja merkingu og er reyndar aftur orðin kunnuglegri. Við sem komin eru á miðjum aldur ættum þó að geta vel við unað og getum nú rifjað upp gamla tímann sem var alls ekki svo slæmur. Á sumum sviðum jafnvel betri en tíminn er í dag. Í það minnsta höfum við mikið raunhæfari væntingar til framtíðarinnar og erum reynslunni ríkari.

Hraðar menningarbreytingar hjá frumbyggjum hafa oft reynst afdrífaríkar. Yfirleitt til mikils tjóns eins og við höfum séð gerast í Grænlandi, vinaþjóð okkar. Landið sem hefði átt að heita Ísland en landið okkar þess í stað Grænland. Það getur oft verið skammt á milli feigs og ófeigs. Við þessar aðstæður kunna menn oft ekki fótum sínum fjárráð og jafnvel þjóðin fer þá fram úr sér á flestum sviðum. Þetta höfum við líka séð hjá þjóðum mikið lengra í burtu og sem búa við allt önnur lífsskilyrði en við gerum og sem ekki hafa fundið taktinn við nútímann. En lítum okkur nær. Miðað við einangrun íslensku þjóðarinnar fram á síðustu öld og það sem gömlu myndirnar áðurnefndu sýndu svo vel, var ekki við öðru að búast að eitthvað myndi gerast. Flestar aðrar nágranaþjóðir okkar fengu jú miklu lengri aðlögun. Við fengum ekki nema í raun eina til tvær kynslóðir að fara úr grárri fortíð í glansandi nútímann. Grænlendingar reyndar enn skemmri tíma. Flest sem farið hefur úrskeiðis hjá okkur má þannig eflaust rekja til vanþroska þjóðarsálarinnar. Eins og unglingur sem sigrar ætlar heiminn á einni nóttu, hraustur en reynslulaus. En við vildum líka komast fram úr öðrum þjóðum á flestum sviðum, í stað þess að taka þær til fyrirmyndar.

Heilbrigðisógnir framtíðar af okkar eigin völdum, bera þessu líka glöggt vitni eins og mikið hefur verið fjallað um áður. Ekki er endalaust hægt að treysta á ramma íslenska taug, hraustu nýfæddu börnin og unglingaheilsuna, heldur er framtíðin bundin örlagastrengjum ofáts, hreyfingarleysis, mengunar lofts, ofnotkun lyfja og jafnvel skemmdra barnatanna. Dæmi um fórnarkostnað að hafa farið allt of hratt. Á sviðum sem íslenska þjóðin stendur verr að vígi en margar vina- og nágranaþjóðir í dag.