Oft hefur umræðan verið ansi neikvæð og ekki af tilefnislausu. En þess daganna er tilefni til að gleðjast yfir velgengni okkar manna á alþjóðlegri grundu. Nokkuð sem ekki hefur gerst síðan hún Jóhanna Guðrún í blá kjólnum sínum sló svo rækilega í gegn í eurovísion keppninni góðu fyrir tæplega 2 árum síðan. Fulltrúi þjóðar í vægðarlausum heimi og við í miklum sárum. Afrek sem sýnir að við getum gert stóra hluti ef við bara viljum og höfum nógu mikla trú á okkur. En við þurfum alltaf að vinna heimavinnuna fyrst og við höfum gert það áður eins og þegar silfurdrengirnir okkar komu heim um árið.

Þótt stjórnsýslan hafi brugðist á margan hátt hefur íþróttahreyfingin staðið af sér stormana sem komu á fjármálamarkaðinn eftir hrunið. Styrkir hverskonar voru þá skornir við nögl. En við vorum sem betur fer þegar farnir að blómstra á ýmsum sviðum íþróttanna sem gert hafa garðinn síðan frægan. Sama má auðvitað segja um listir hverskonar enda erum við hugmyndarík þjóð og djörf í eðli okkar. Við ættum því ekki að þurfa að hræðast framtíðina ef við pössum vel upp á þjóðararfinn sem í okkur býr og er okkur svo dýrmætur, menninguna og börnin okkar. Á þetta er minnt á dögum sem þessum þegar börnin okkar sem vaxið hafa úr íslensku grasi sýna hvers þau eru megnug.

En við vitum, að sigur gegn erlendum stórþjóðum í íþróttum er ekki auðsóttur á tímum atvinnumennskunnar. Íþróttum þar sem nánast allt er undir og heilsunni oft teflt á tæpasta vað. Þar sem blóðið stundum drýpur og svitinn fossar. Grátur og gnístan tanna. Stutt milli hláturs og gráturs, jafnvel eftir hverja sókn eða vörn. Ég heyri á mörgum íþróttafréttariturum að við „þurfum að gera betur“ ef við ætlum í verðlaunasæti. En ef við ætlum okkur of mikið og gerum óraunhæfar væntingar, jafnvel að sigra sjálfan heiminn á HM, að þá verða vonbrigðin bara þeimur meiri. Þá tilfinningu þekkjum við allt of vel og við megum aldrei gleyma að um leik er að ræða sem við eigum að njóta. Ísland er eins og Lísa í Undralandi í ævintýrinu góða. Í Undraheimi leysti Lísa úr hverri þrautinni fyrir sig jafn óðum og þess vegna var ævintýrið allan tímann svo skemmtilegt. Njótum hvers sigurs með strákunum okkar, það er afrek út af fyrir sig sem er nóg er að gleðjast fyrir daginn í dag. Stórt ævintýri en þar sem allt getur gerst.

Undanfarna viku hefur mikið verið rætt um mengunarmál af gefnu tilefni og varða bruna í sorpbrennslustöðvum í íbúabyggð víða um land. Alvarlegast er hugsanlegt heilsutjón barna af völdum díoxíneiturs sem myndast við brunann. Vandamálið er auðvitað grafalvarlegt og allt of seint brugðist við. En hvað með önnur nærtækari mengunarslys sem þegar hafa orðið í okkar nánasta nærumhverfi, ekki síst í mesta þéttbýlinu á sjálfu höfuðborgarsvæðinu? Umhverfisáhrif á íslensku sýklaflóruna af völdum bakteríueiturs sem mikið er notað sem sýklalyf  hér á landi og sem ég fjallaði um í vikunni. Tekið var hins vegar strax á málunum er varða sorpbrennslustöðvarnar og brunann sem þar á sér stað, sem betur fer, og þegar hefur verið krafist stjórnsýslulegrar úttektar á málunum.

Vitað hefur verið um mikinn vanda tengt mikilli sýklalyfjanotkun barna hér á landi sl. ártugi og aðgerðir mótaðar m.a. hjá sóttvarnarlækni og með klínískum leiðbeiningum Landlæknis við meðhöndlun á miðeyrnabólgu en sem því miður hefur ekki náð langt. Vandinn er enda fyrst og fremst tengt skipulagi heilbrigðismála, ekki síst heilsugæslunnar á höfuðborgarsvæðinu þar sem mesta áherslan á þjónustu við veik börn er skyndiþjónusta á síðdegisvöktum, á kvöldin og um helgar. Og það er brunalykt í lofti eftir sviðna jörð sem þó er hvorki af völdum sinueld eða sorpbrennslu.

Sýklalyfin, þegar þau komu fyrst á markað fyrir rúmlega hálfri öld síðan, voru talin kraftaverkalyf og bættu áratug við meðalaldur manna í hinum vestræna heimi. Áður dó fólk oft úr sárasýkingum og lungnabólgum á besta aldri þar sem nær eingöngu var hægt að treyst á eigin varnir líkamans og góðan aðbúnað. En Adam var ekki lengi í paradís og fljótlega fór að bera á ofnotkun lyfjanna og þau jafnvel notuð við kvefsýkingum. Að sama skapi urðu sýklarnir smá saman ónæmir fyrir lyfjunum. Í dag er talið að í allt að helmingi tilfella séu sýklalyf notuð af óþörfu og hvergi á Norðurlöndunum er sýklalyfjanotkunin meiri en hér á landi. Í allt að helmingi tilfella eru algengustu sýklarnir nú orðir ónæmir fyrir penicillíni og helstu varalyfjum á Íslandi. Fjöldi barna þarf þannig að leggjast inn á sjúkrahús til að fá meðferð með sterkustu lyfjum sem völ er á, í æð eða vöðva. Vandamálið er verst á höfuðborgarsvæðinu sjálfu. Það þarf ekki mikið hugmyndarafl að sjá í hvert stefnir og hvar eldarnir munu brenna.

Sárlega vantar stjórnsýslulega úttekt á orsökunum hvernig fyrir okkur er komið og hver beri hina stjórnsýslulega ábyrgð. Ekki síst ef taka á upp fleiri skyndilausnir og takmarkaðar bólusetningar gegn algengustu heilsuvá barna, eyrnabólgunum, án þess að ráðast á rót vandans. Bólusetningu sem getur ef  betur er að málum staðið, hjálpað okkur úr vandanum tímabundið. Bjóða þyrfti þá auðvitað öllum ungbörnum bólusetninguna en ekki bara börnum sem fæðast eftir áramótin og auðvitað þarf að tryggja skynsamlegri notkun sýklalyfjanna og að farið verði eftir alþjóðlegum stöðlum og leiðbeiningum um meðferð sýkinga innan heilsugæslunnar. Meðal annars með meiri fræðslu, betri greiningu og meira eftirliti. Ef ekki, er hætta á að bólusetningarnar geti fært okkur bara úr öskunni í eldinn þegar til lengri tíma er litið.

Bólusetning gegn algengustu stofnum (pneumókokkunum) sem valda oftast miðeyrnabólgu barna, getur dregið verulega úr tíðninni, ef góð þátttaka fæst og gott hjarðónæmi næst að myndast í þjóðfélaginu. Það gildir ekki síst um alvarlegustu eyrnabólgurnar. Þá nýtur gamla fólkið og við hin bólusetningarinnar einnig óbeint þar sem minna verður um útbreiðslu þessara baktería. Bakteríur sem oft eru einnig sýklalyfjaónæmir og sem geta valdið alvarlegum lungnabólgum, blóðsýkingum og heilahimnubólgum. Hins vegar má búast við að með tímanum komi aðrir stofnar í stað þeirra sem bólusett er gegn. Það hefur gerst í löndum sem bólusetningin hefur verið framkvæmd í ungbarnaheilsuverndinni sl. áratug eins og í Bandaríkjunum. Sýklalyfjaónæmi hefur þá einnig orðið vandamál í þeim stofnum sem koma í staðinn. Þess vegna verður að taka á sýklalyfjaávísunum um leið og bólusett er og skerpa á skynsamlegi notkun. Brennt barn forðast eldinn en hvað með okkur hin sem eigum að vita betur, ekki síst heilbrigðisyfirvöld?

Rafræna otoscopið mitt

Allar nýjar alþjóðlegar leiðbeiningar í meðferð miðeyrnabólgu barna gera ráð fyrir að beðið sé með sýklalyfjameðferð, nema einkennin séu slæm. Sérstaklega er ráðlegt að bíða með meðferð barna eldri en eins árs. Hvatt er til eftirlits með einkennum sem kunna að versna. Vandamálið hingað til varðandi meðferðina hefur hins vegar verið vöntun á eftirliti og þar sem sjaldnast koma sömu læknar að málum, enda flest börnin skoðuð á skyndivöktum hér á höfuðborgarsvæðinu. Þá er oft fljótlegasta og auðveldasta valið að grípa til sýklalyfja sem þó eru óþörf í mörgum tilvikum. Afleiðingarnar með tímanum eru hins vegar alvarlegar. Mikil sýklalyfjanotkun, ekki síst á höfuðborgarsvæðinu og sýklalyfjaónæmið þegar orðið meira en þekkist í nágranalöndunum hjá helsta sýkingarvaldinum (pneumókokkinum) eins og ég fjallaði um í síðasta bloggi og sem er ein mesta heilbrigðisógn barna á Íslandi í dag.

Sú tækni sem auðveldar okkur sjúkdómsgreiningu á eyrnabólgunni og auðveldar sérstaklega allt eftirlit er rafræn myndataka af eyrnabólgubreytingunum og sem bera má saman frá einum tíma til annars. Eins með möguleikum á myndum sem senda mætti á milli eins og t.d. frá skyndivakt til heilsugæslu. Sjálfur hef ég haft slíkt tæki til umráða, m.a. til að kynna á heilsugæslustöðvunum. Takmarkaður áhugi hefur hins vegar verið á tækninni og heilbrigðisyfirvöld hafa ekki sýnt málinu neinn áhuga. Á sama tíma er sýklalyfjaónæmið stöðugt að aukast, ekki síst í sýkingum barna sem fá þá oft ófullnægjandi meðferð við slæmu eyrnabólgunum og sem þurfa jafnvel að leggjast inn á sjúkrahús til að fá sterkustu sýklalyf sem völ er á, í æð eða vöðva. Tækið sjálft kostar samt ekki nema eins og góð myndavél eða um 200.000 kr. og eins og sést hér myndinni að ofan hægt að tengja við hvaða fartölvu (snjallsíma) sem er. Sjá má kynningarband um tækið og rafræna myndatöku með því að smella á myndina eða textann hér.

Segja má að þrýstingur á nákvæma greiningu frá byrjun er miklu meiri en áður þar sem nýjustu rannsóknir sýna að aðeins ákveðnar slæmar miðeyrnabólgur gagnast sýklalyfjameðferð betur. Í þeim tilfellum gætu 25% barna gagnast sýklalyfjameðferðin þótt fórnarkostnaður séu vissulega aukaverkanir og hugsanlega meira sýklalyfjaónæmi meinvalda í nefkoki barnanna í framhaldinu. Eins hugsanlega aukin hætta á endurteknum sýkingum síðar. Tvær greinar um efnið og ritstjórnargrein birtust í dag í hinu virta læknatímariti NEJM þar sem mesta áherslan er einmitt lögð á nákvæma greiningu til að koma í veg fyrir óþarfa sýklalyfjameðferð og að þau börn fái aðeins meðferð sem mest þurfa á henni að halda. Úrlausn vandamálsins ætti þannig hvergi að vera mikilvægari en einmitt hér á landi þar sem sýklalyfjaónæmið er mikið og meirihluti sýklalyfjaávísana barna er vegna miðeyrnabólgu. Af þessu tilefni má nefna að um 20% af öllum komum allra aldurshópa til heilsugæslunnar og vaktþjónustunnar 2009 var vegna öndunarfærasýkinga og eyrnabólgu barna og talið er að yfir helmingur af öllum komum barna á stofu til lækna tengist eyrnabólgunni eingöngu.

Og hvaða foreldri vill þá ekki fá að sjá hvernig eyrnabólga barns lítur út á rafrænni mynd, sérstakalega þegar til greina kemur að bíða með sýklalyfjameðferð og sjá hvernig hún þróast á næstum dögum. Þessi tækni gefur einnig kost á sameiginlegri ákvarðanatöku sjúklings (foreldris) og læknis um framhaldið. Málið var fyrst til kynningar fræðadögum heilsugæslunnar fyrir ári síðan http://heilsugaeslan.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=4420 .

Það er ekki laust við, að sótt hafi að mér töluverður hrollur sl. daga og sem ég hef aðskilið frá kuldahrollinum vegna veðráttunar þar sem hann sækir mest að mér inni, við lestur frétta og að fylgjast með umræðu um mengun vegna sorpbrennslu víða um land.

Með ólíkindum hefur manni fundist hvað stjórnsýslan hefur verið sofandi og horft fram hjá  mengun í náttúrunni sl. ár, þrátt fyrir ákveðna vitneskju um ástandið en afsökunum að skýrslur um málið hafi ekki verið lesnar af þeim sem bera stjórnsýslulegu ábyrgðina. Auðvitað eiga allir að vera á tánum þegar hætta er á heilsutjóni af okkar eigin völdum. Hátt magn díoxin í lofti, langt yfir leyfilegum mörkum miðað við erlenda staðal í lokuðum fjörðum er augljóslega ekki í lagi. Sjálfsagt er einnig að vera á varðbergi um áramót og á froststilludögum þegar svifryksmengun getur farið upp fyrir leyfileg mörk. Slíkt getur valið óþægindum í öndunarvegi viðkvæmra. Sem betur fer erum við Íslendingar annars almennt hraustir og lausir við almenna mengun í okkar nærumhverfi, sérstaklega í loftinu okkar enda er hreint land og fagurt okkar aðal eðalmerki gagnvart umheiminum. Hvergi á vatnið að vera tærara og á fáum stöðum er dreifbýlið og öræfin meiri sem þar að auki er oft umlukið ómenguðum sjónum eða jöklum. Við erum rík þjóð nema þegar við lendum í hremmingum eins og eldgosum, kreppum og farsóttum. Þannig hefur það alltaf verið þar til nú.

Í morgun hlustaði ég á gott viðtal við Benedikt Erlingsson leikara á rás 2 hjá RÚV sem rakti skilmerkilega þau afglöp sem stjórnsýslan hefur sýnt varðandi málefni dagsins um díoxinmengunina og jafnvel svifryksmengunina í Reykjavík. Okkur verður auðvitað fyrst hugsað til barnanna okkar sem erfa eiga landið þegar við heyrum þessar fréttir um óhollustuna og þann skaða sem börnin geta þurft að búa við. Af loftinu sem þau anda að sér og mjólkina sem þau drekka. Heilbrigðisyfirvöld í samvinnu við Landlæknisembættið vinna nú nánar að þessum málum og sem betur fer telja þau engan skaða hafa orðið varðandi varðandi líkamlegt heilbrigði íbúa svæðanna sem eiga í hlut enda þoli maðurinn meiri mengun en ýmsar aðrar viðkvæmari lífverur. Vonandi verður líka öll umræðan um þessi mál til þess að heilbrigt nærumhverfi verði sett í meiri forgang og að við öll lærum af mistökunum, ekki síst stjórnsýslan sjálf. En eru málin þá í lagi í dag eða getur verið að önnur mál sem snerta okkar nærumhverfi, heilsu og flóru landsins séu í miklu verri málum en við höfum viljað sjá og heyra af og sem er miklu alvarlegri en málefni dagsins í dag. 

En hrollurinn sem var kjánahrollur var ekki af þessu einu eða af skömm hvernig fyrir okkur er komið í mengunarvörnum. Kjánahrollurinn kom fyrst og fremst vegna annarra mála sem mér er miklu skildari. Raunverulegri mengun ef svo má segja þar sem við höfum þegar raskað ákveðnu jafnvægi í náttúrunni og alið upp ónæma sýklalyfjastofna sem nú herja á börnin okkar. Raunverulega ógn sem þegar kemur alvarlega niður á heilsu barna hér á landi. Í hverri viku þurfa börn að leita sérhæfðar aðstoðar á sjúkrahús til að fá sterkustu lyf sem völ er á vegna þess eins hvernig við höfum farið illa með sýklalyfin á undanförnum áratugum. Meiri notkun en þekkist á öðrum Norðurlöndum, allt að 40% meir en þekkist til dæmis í Svíþjóð. Að sama skapi hefur íslenska flóran breyst miklu meira en hjá nágranaþjóðunum. Þar er aðallega um að ræða sýklalyfjaónæmi pneumókokka sem er okkar mannanna helsti meinvaldur og sem er orðinn ónæmur fyri penicillíni og helstu varalyfjum í nánast helmingi tilfella. Pneumókokkur sem flest okkar bera í nefkokinu. Vandamál sem hefur orðið til þess að við erum hætt að geta treyst á sýklalyfin þegar mikið liggur við. Vandamál sem vitað hefur verið um í ártugi hér á landi og marg oft bent á en versnar stöðugt og allt of lítið gert af hálfu stjórnvalda að sporna gegn. Vandamál sem tilheyra okkar nánasta umhverfi og er okkur sjálfum að kenna og hefur þegar breytt landslaginu hvað góða heilsu barna varðar. Vandamál sem fjölmiðlar hafa verið feimnir að fjalla um, einhverja hluta vegna, en sem er orðið að einni mesti heilbrigðisógn landsins.

Umræða hefur verið um drómasýki (narcolepsiu) sl. daga vegna gruns um aukna tíðni hér á landi í kjölfar bólusetningar gegn svínaflensu sem byrjað var á að framkvæma fyrir rúmlega ári síðan.

Eins og greint var frá í fréttum á RÚV í gærkveldi hafa fimm börn og unglingar frá níu til sextán ára aldri greinst með drómasýki undanfarið hálft ár. Yfirlæknir á sóttvarnarsviði hjá Landlæknisembættinu, taldi ólíklegt að svínaflensubólusetningin geti leitt til sjúkdómsins. Full ástæða sé þó til að kanna málið þar sem orsökin fyrir fleiri tilfellum af drómasýki en vant er, sé mjög á huldu. Til standi að taka þátt í fjölþjóðlegri rannsókn á hugsanlegum orsökum og þá sérstaklega tengslum við svínaflensubólusetninguna. 

Í dag er þannig ekkert sem staðfestir að um tengsl sé að ræða við bólusetningarnar. Um að ræða stutt tímabil og þegar um frekar sjaldgæfa sjúkdóma er að ræða geta þeir hæglega komið fram í smá tölfræðilegum kippum. Oftast er talið að sjúkdómurinn sem á rætur í truflun á djúpsvefni sé arfgengur hjá einn af hverjum 2000 fæddum. Aðrar orsakir geta síðan verið fyrir oft mildari sjúkdómsmyndum, en sem í dag eru oft illa þekktar svo sem hugsanlegar afleiðingar af veirusjúkdómum, eins og t.d.  inflúensunni sjálfri.

Mikil umræða hefur hins vegar verið frá því í haust um svefn og svefnvenjur sem tengist því hvort ekki sé rétt að seinka klukkunni okkar um eina klukkustund. Það gæti skipt okkur öll máli, ekki síst unglingana sem nú í mesta skammdeginu þjást oft af krónísku svefnleysi og svefnhöfga á morgnana. Vitlausri klukku hefur að hluta verið um að kenna og mikilvægt talið að dagsbirtan fái að haldast í takt við líkamsklukkuna. Ef klukkunni yrði seinkað um klukkustund væri hún rétt miðað við sólargang sem á að vera á hástöðu  klukkan 12. Þá yrði líka bjartara á morgnana sem nemur þessarri klukkustund. Sumir hafa einnig bent á að svefnklukka unglinga sé þegar 2 klst. of fljót (seinkuð líffræðileg dægursveifla) miðað við svefnklukku okkar fullorðnu og þegar sú skekkja bætist við skekkju á klukkunni sjálfri að þá nálgast svefnklukka unglinga hér á landi að vera nær 3-4 tímum of fljót miðað við sólargang. Skekkjan samsvarar að við fullorðnu þyrftum alltaf að vakna um klukkan fjögur á nóttunni. Þetta getur skipt börn og unglinga miklu máli á tíma þegar árveknin á að vera sem mest við nám í skóla. Vara ber hins vegar að draga rangar ályktanir að um hugsanlega drómasýki geti verið að ræða, nú þegar umræða um þessi mál eru í hámarki og leitað er ástæðna fyrir svefnhöfga barna og unglinga. En hvað er drómasýki (narcoplesia)? Bent er hér á góða grein á Vísindavef HÍ um helstu ástæður og einkenni sjúkdómsins. Þar kemur fram að helstu einkenni séu svefnflog, slekjuköst, svefnrofalömun og svefnhöfgaofskynjanir.

Mikilvægast af öllu er að almenningur telji sig ekki öruggari með heilsu sína með því að sleppa bólusetningum sem heilbrigðisyfirvöld bjóða upp á. Afleiðingar þeirra sjúkdóma sem verið er að berjast gegn svo og ýmsa fylgikvilla í kjölfarið eru miklu alvarlegri fyrir þjóðfélagið en hugsanlegar einstaka saklausar aukaverkanir af bólusetningum. Hjarðónæmi  skapast aðeins ef almenn þátttaka í bólusetningum er góð og sem ver þá óbeint þá óbólusettu um leið, ef þeir eru ekki of margir. Þannig má segja að þeir sem taka þátt eru að verja hina sem af einhverjum ástæðum fá ekki bólusetningu. Þetta getur átt við nú þegar enn vantar aðeins upp á að þjóðin sé nægjanlega vel bólusett gegn svínaflensu, þótt tæplega geti verið hætta á alvarlegum faraldri úr því sem komið er og meira en helmingur þjóðarinnar bólusettur. Hver og einn verður engu að síður að meta sína áhættu sérstaklega. Rétt er einnig að minna á fyrri umræðu hér á blogginu um mikilvægi bólusetningar á almennt heilbrigði í heiminum og ráðleggingar heilbrigðiyfirvalda um mikilvægar bólusetningar almennt, ekki síst í ungbarnaheilsuverndinni.

Í fréttum var nýlega greint frá 10 ára stúlku sem fann nýja óþekkta sprengistjörnu sem kallast öðru nafni supernova, í M100 stjörnuþokunni. Um er ræða sól sem springur og getur tekið áratugi fyrir ljósið að berast til jarðar. Í nóvember fannst önnur sprengistjarna sem sennilega var milljónsinnum stærri en sólin okkar og sem samkvæmt útreikningum sprakk árið 1979 (sjá meðfylgjandi mynd). Þar er nú í dag væntanlega stórt svarthol í geimnum.

Stundum heldur maður að það sé betra að vita ekki of mikið því þá verður maður oft svo agnarsmár. En gamalt máltæki segir, fjarlægðin gerir fjöllin blá og mennina mikla. Verst samt hvað við leysum oft einföldustu verkefni í daglega lífinu illa af hendi, þrátt fyrir stóra drauma. Einhverntíman á samt það sama fyrir okkar sólu og sólkerfi að liggja og sýnt er á þessari ógnarfallegu mynd, að enda í endalausu svartnætti og algleymi.

Ef hins vegar 10 ára stúlka getur séð stóru myndina sem við sjáum ekki, er ekki öll nótt úti. Það eitt gefur vonir um betri framtíðarlausnir fyrir mannkynið, þegar þar að kemur.

Nýárið er komið eins og flestir spáðu að myndi koma. Árið 2011 er auðvitað aðeins ein tala í endalausri talnaröð sem var núllstillt af hentisemi fyrir rúmlega tvöþúsundum árum síðan. Samt finnst okkur einhvernvegin hvert ár byrja sem byrjun á nýrri atburðarrás en sem í raun telur aðeins árstíðar sem að lokum verða að ári. Og við eldumst að sama skapi um eitt ár í senn. Hvert ár er okkur dýrmætt enda höfum við ekki úr allt of mörgum að spila. Nýjustu spár herma þó að eftir um hálfa öld megi búast við að yfir 50.000 Íslendingar nái að verða 100 ára og eldri.

Í kvöld drynur í Eyjafjallajökli og sveitungunum þar er ekki sama. Það hafa reyndar komið einkennileg garnahljóð frá jöklinum sl.mánuði þótt gosið sé fyrir nokkru afskrifað og skjálftavirkni mælist þar engin. Á sama tíma og miðbær Reykjavíkur líkist meira síðbúnu haustkvöldi í London með dimmri þoku og ævintýralegum skuggum í húsasundunum. Túristar samt á hverju horni að taka myndir af húsunum, gömlu trjánum og jólaljósunum, sælir minninga frá því í fyrrakvöld þegar okkur tókst að lýsa upp himininn og fá þá til að gleyma sjálfum norðurljósunum. Sjáum nú til hvað hversdagsdagurinn ber í skauti sér og rétt er að hlusta eftir öllum spádómum því það eru ekki alltaf jólin.

Sennilega endurspeglar hátíðarhöld áramótanna hug þjóðarinnar betur en nokkuð annað, jafnt til fortíðarinnar og framtíðar. Spennan magnast upp síðustu daga ársins sem endar svo með át- og sprengiveislu á sjálft gamlárskvöld og langt fram á nýársdagsmorgun. Börnunum í okkur sjálfum hlakkar mikið til og nú loks fáum við að sletta ærlega úr klaufunum eftir að hafa þurft að sitja á honum stóra okkar yfir jólin. Nú er flest leyfilegt, tími útrásar fyrir mannlegar tilfinningar þegar mannheimar mæta álfheimum kringum áramótabrennurnar.

Sprengjuregnið er heimsfrægt á Íslandi um hver áramót. Jafnvel harðsvíruðum hermönnum bregður í brún þegar þeir koma í heimsókn til landsins og nálgast fer áramótin þegar bomburnar springa fyrirvaralaust við fæturna á þeim um leið og þeir njóta himinhvolfsins og grænu norðurljósanna sem dansa darraðardansinn. Öfgar í allar áttir eins og allt annað á friðhelga landinu okkar góða. Sennilega er það ein skýringin á sprengjuæði Íslendinga að þeir þurfa ekki að óttast raunverulegt sprengiregn á sjálfum vígvöllunum úti í hinum stóra heimi þar sem menn hræðast sprengihvelli hverskonar, ekki síst á göngugötum í sjálfum miðbænum.

Sjálfur man ég þó þann tíma þegar friðarsólirnar lituðu himininn rauðan eða grænan ásamt björgunarblysunum á miðnætti áramótanna í gamla góða vesturbænum. Uppgjör farsælla ferða veiði- og kaupskipaflotans um heimsins höf, oft í vafasömum veðrum, um leið og menn fögnuðu nýju ári og þökkuðu fyrir árið sem var að líða. Menn og konur minntust líka þeirra sem féllu í okkar baráttu, baráttuna við sjálf sjávaröflin og flaut skipanna heyrðust langar leiðir.

Saklausar fílubombur og stjörnuljós fram eftir kvöldi. Nokkrum árum síðar eða fyrir um hálfri öld komu síðan kínverjarnir og þá var fjandinn laus, enda voru þeir öflugustu kallaðir bandýttar. Löngu á undan tívolíbombunum sem síðar voru bannaðar sem ásamt kínverjunum, enda stórhættuleg sprengitól og sem slysadeildin mátti oft annast afleiðingarnar af þegar illa fór. Nú eru það sérinnfluttar tertur og kökur sem sjá um ljósadýrðina í boði hjálpasveitanna sem við öll styrkjum af þessu tilefni, en við fáum að kveikja í.

Sennilega eru samt fá ljós fallegri og meira táknræn fyrir gamlárskvöldið og sérstaklega nýárið en sem sjást á meðfylgjandi mynd, mynd af jólatrénu heima í Túnunum í Mosó. Flest bæjarhverfi hafa sem betur fer svipuð tré þótt staðsetningin heima sé einstök undir svarta skugganum af Hamrahlíðarbjörgunum og sem blasir við vegfarendum á leið í bæinn og sem keyra Vesturlandsveginn. Uppröðun ljósanna sem öll skína jafn skært, en eins og gengur hjá okkur mönnunum í misjafnri hæð. Eins og risastór eldflaug sem stefnir til himins á nýju ári. Ljósin lítil hvít og björt en bakgrunnurinn stór og svartur þar sem litlu húsin okkar standa, ljós sakleysis og vonar í brigðulum heimi.

Gleðilegt nýtt ár.

Í lok árs er gott að rifja upp þann atburð sem valdið hefur manni mestum heilabrotum og undrun. Í gamla daga kunnu menn að lýsa því sem fyrir augu bar. Ekki síst þegar framkvæmdir höfðuðu til almennrar þekkingar og verkvits en sem í dag kallar á verkfræðikunnáttu. Þrýstingur landsbyggðarpólitíkusa við gæluverkefni sín er sjálfsagt að einhverju leiti um að kenna að þeir teygja sig í það ómögulega í von um vinsældir heima fyrir. Ekkert toppar þó framkvæmdirnar við Landeyjahöfn og endalausar sanddælingar úr henni sem fyllist strax aftur af sandi eins og meðfylgjandi mynd ber glöggt með sér. Þannig heldur hún ekki sjó frekar en keraldið hjá Bakkabræðrum forðum. Gæti verið að svipað sé upp á teningnum með aðrar framkvæmdir hjá því opinbera í dag?

„Einu sinni fóru Bakkabræður suður. Þar keyptu þeir kerald sem þeir slógu í sundur og fluttu norður. Þegar heim kom að Bakka settu þeir það saman og fóru að ausa það upp við lækinn. Það hélt ekki einum einasta dropa og skildu þeir ekkert í því. Loks sagði annar: Ekki er kyn þó kjaraldið leki; botninn er suðrí Borgafirði.“

Áramót eru alltaf sérstök. Þá renna saman minningar af atburðum sem allir verða að horfast í augun við öðru hvoru, áföllum og sorgum. Ár sem hlýtur að hafa verið okkur öllum eftirminnilegt á einhvern hátt, og sem vekur upp væntingar þess sem koma skal og söknuð þess sem aldrei getur komið aftur. Áramótin er líka tími loforða um að gera betur. Tímamót uppgjörs og fyrirgefningar í ljósi eða skugga ástar og vonar. Það bólar þannig alltaf á vissri angurværð á nýársdeginum, jafnvel örvæntingu, að okkur takist ekki ætlunarverkið eins og mörg árin á undan.

Heimurinn hrundi líka einn góðan veðurdag eftir ný áramót sem voru árið 2008. Þrátt fyrir allar ræðurnar og góð fyrirheit sem þá voru gefin. Hrun væntinga sem náðu til skýja en stóðust auðvitað ekki áætlunina út árið um bjartari framtíð með blóm í haga og forsætisráðherrann varð að biðja Guð að blessa Ísland. Uppgjör sem síðan enn er óuppgert hjá þjóðinni og varðar hag flestra fjölskyldna í landinu. Tímamót sem kippti fótunum undan traustri velmegun og gildi góðrar menntunar þar sem sjálft háskólasamfélagið bar mestu ábyrgðina ásamt æðstu embættismönnum landsins. En við erum samt reynslunni ríkari og tökum nú þess vegna nýársloforðum stjórnmálamannanna með varúð.

Í hópíþróttum skiptast leikmenn alltaf í  lið sem síðan keppa sín á milli. Um leik er að ræða þar sem farið er eftir ákveðnum leikreglum. Ef reglur eru brotnar eru menn ávítaðir eða reknir útaf. Flestir fá fyrst áminningu nema brotið sé mjög alvarlegt. Flestir fá þannig að vera með í næsta leik og sem byggir á jafnræðisreglunni og hvað við erum fljót að fyrirgefa hvort öðru. Sumir skammast sín þó stundum fyrir frammistöðu sinna liðsmanna eða hátterni en sem breytist eins og hendi sé veifað í ofsafengið stolt í næsta leik. Ekki síst gilda þessar reglur þegar þjóðir heims keppa sín á milli. Þá er þjóðarstoltið að veði og heimatilbúnar leikreglur mega sín lítils. Að geta verið með sem þjóð meðal þjóða.

En er lífið sjálft er ekki alltaf leikur og allra síst kappleikur. Góður félagsskapur byggir á góðum og gildum liðsanda þar sem jafnræðið ríkir. Klíkuskapurinn og smákóngaveldið er það versta í okkar litla þjóðfélagi sem alið hefur á fyrirgreiðslupólitík þar sem leikreglurnar eru vísvitandi brotnar. Stjórnmálaflokkarnir hafa spilað á liðheildina undir formerkjum sem henta þeim hverju sinni. Treystum við nú aftur þessu sama fólki til að leiða pólitíkina í landinu? Landsbyggðarpólitíkina og stjórnmálamanna sem fyrst og fremst hafa unnið undir þrýstingi þrýstihópa sem vilja fá sínu framgengt og að dómarinn blási ekki í flautuna eða ætlast til að hann líti undan. Atvinnurekendur og eigendur stórfyrirtækja rísa enda upp frá dauðum sem aldrei fyrr eftir afnám einokunarverslunarinnar á Íslandi, frá bankahruni sem þeir sjálfir áttu stærstan þátt í að skapa. Stefnir ásýnd nýja lýðveldisins á Íslandi í að verða eins og í ævintýrinu um nýju föt keisarans forðum? Við hljótum því að fagna nýjum stjórnmálaflokki sem skerpir línurnar milli þess gamla og nýja, þess mögulega og ómögulega.

Kirkjan hefur líka alið á spillingu innan sinna eigin raða. Fordómar ríkja jafnvel milli trúfélaga, sem þó snertir það heilagasta meðal okkar flestra. Og undanfarið ár hafa verið spurðar margar áleitnar spurninga um siðferðisþrek þjóðkirkjunnar, kirkju sem þjóðin var tilbúin að fyrirgefa ef rétt hefði verið brugðist við í byrjun. Ljótum málum hafði verið stungið undir stól í áranna rás en fórnarlömbin þorðu að lokum að stíga fram á árinu og knýja fram réttlæti og hálfan sigur hjá þjóðinni. Hátt í 4000 einstaklingar hafa þess vegna flúið kirkjuna sína á síðasta ári. Kirkju sem brást illilega trausti sóknarbarna sinna. Framundan er mikið uppgjör sem leiðir hugsanlegan til aðskilnaðar ríkis og kirkju, þar sem þjóðkirkjan sjálf á ekki síðasta orðið, heldur þjóðin.

Hvað heilbrigðismálin varðar ber hæst fyrir utan dapurlegan niðurskurð til heilbrigðismála, stefnumörkun sem styrkja á heilsugæsluna í landinu. Heilsugæslu sem var vanrækt á höfuðborgarsæðinu og hefur orðið sumum öðrum heilbrigðisstéttum en læknum tilefni til sóknartækifæra á kostnað læknisþjónustunnar. Málefni öryrkja hefur líka verið til mikillar umræðu á árinu. Á tímum eins og við nú lifum þar sem hópuppsagnir fyrirtækja er daglegt brauð er sérstaklega mikilvægt að að vera á verði þannig að ekki sé verið að rugla saman félagslegum rétttindum vegna atvinnumissi og endurhæfingar- og örorkumati vegna heilsubrests til vinnu sem getur verið af ólíkum toga, ekki síst sálfræðilegum. Megin takmark læknisaðstoðar er lækningin sjálf og stuðningur en ekki endalaus vottorðaskrif fyrir þriðja aðila. Alls ekki má ekki sjúkdómsvæða félagsleg úræði þótt málaflokkurinn í heild heyri nú undir sameinað ráðuneyti heilbrigðis- og félagsmála. Heilsugæslan hefur mikið meira en nóg með sitt og þarf að styrkjast mikið ef hún á að geta tekið við auknum verkefnum. Fjölga þarf strax félagsráðgjöfum og sálfræðingum. Í sumum tilvikum verður að vera hægt að leita strax lögbundins réttar sjúklings á bótum sem ekki getur unnið. Það telst til mannréttinda að slíkur ferill gangi sem fljótast fyrir sig og sé ekki auðmýkjandi fyrir skjólstæðinginn.

Á næsta ári á síðan að hefja bólusetningar fyrir börn sem getur skipt heilsu barna meira máli en nokkuð annað sem við höfum upp á að bjóða í dag. Ef hægt væri að draga verulega úr tíðni alvarlegrar eyrnabólgu sem er algengasta bakteríusýking meðal barna og sem skýrir yfir helming af allri sýklalyfjanotkun þeirra væri miklum áfanga náð. Um leið og ef við förum að nota sýklalyfin af meiri skynsemi eins og alþjóðlegar leiðbeiningar gera ráð fyrir, gefst vonandi tækifæri að draga verulega úr þeirri ógn sem stafar af þróun sýklalyfjaónæmis helstu sýkingarvaldanna í þjóðfélaginu og sem er ein mesta heilbrigðisógnin í dag og þegar ekki tekst að meðhöndla alvarlegar sýkingar á öruggan hátt.

Eitt ár í lífi hvers manns er alltaf dýrmætt. Stjórnmálamennirnir reyna að mjaka málum áfram fyrir þjóðina þar sem hvert ár er dýrmætara en árið á undan og mikil eftirvænting ríkir um árangurinn. Hið raunverulega lýðræði hefur nú styrkst og allur málatilbúnaður gegnsærri. Gagnrýni sem hefði aldrei verið umborin fyrir hrun er nú hlustað á. Sumar breytingar til góðs hefðu aldrei átt sér stað í okkar þjóðfélagi ef ekki væri fyrir alla uppstokkunina. En það þurfti hrun til. Réttlætið hefur samt sigrað í bili, þó svo að það hafi verið dýru verði keypt.

E.t.v. ættum við þannig að skilgreina betur leik og alvöru í okkar þjóðfélagi. Höldum okkur við gömlu liðsskipanina í fótboltanum og öðrum íþróttagreinum og leikreglurnar sem þar eru við lýði en búum til nýtt þjóðfélag þar sem við stöndum öll saman í sama liðinu, hjálpum hvort öðru og nýtum hæfileika hvors annars sem best má vera. Við þurfum á því að halda. Þjóðfundir voru haldnir á árinu og búið er að skipa Stjórnlagaþing. Við fundum grunngildin og þjóðarsálin er smá saman að vakna betur til lífsins. Nú fyrst erum við e.t.v. tilbúin að búa til fyrirmyndar fjölmenningarlegt þekkingarþjóðfélag. Nú höfum við e.t.v. forskot á allar aðrar þjóðir vegna aðstæðna okkar og hreinsunareldsins sem hefur brunnið og brennur vonandi að lokum upp til agna. Minnumst þess elds á áramótabrennunni í ár. Síðan geta ný ævintýr orðið til.