Mikið hefur verið rætt um offitu í vetur og allskonar kúra og föstur. Sitt sýnist hverjum og kúrarnir í besta falli sniðir að þörfum þeirra verst settu eins og kolvetnaskerti kúrinn  fyrir þá sem eru með einkenni, efnaskiptavillu. Nýjar ráðleggingar norræna manneldisráða hafa verið birtar og ljóst að algjöra hugafarsbreytingu þarf nú hjá þjóðinni til að sporna geng því sem ég vil kalla hvíta dauðann í dag, faraldri og heilbrigðismartröð 21. aldarinnar í hinum vestræna heimi, tengt ofneyslu sykurs. Ekki berklum og vosbúð eins og átt var við með hvíta dauðanum snemma á síðustu öld.

Í dag eru því áherslur á skynsamlegra fæði og meiri hreyfingu, en ekki gegn köldum híbýlum og hörgulsjúkdómunum. Svo einfalt er það nú og sem mikið var rætt á nýyfirstöðnum Læknadögum, m.a. með mjög vel sóttu málþingi fyrir almenning. Á sama tíma og fagna ber því sem áunnist hefur í lýðheilsu sl. áratugi með lækkuðum kransæðadauða um 80% á 30 árum. Þakkað er lækkuðu kólesteróli hjá þjóðinni, minni neyslu á harðri fitu sérstaklega transmettaðri fitu og minni reykingum. Reyndar eru nú aftur blikur á lofti hvað varðar fituneyslu landans sem hefur snaraukist sl. eitt ár (m.a. smjör og rjómi). Og betur má ef duga skal, gegn offitufaraldrinum nú og þeirri miklu aukningu sem verið hefur í sykurneyslunni og efnaskiptavillunum.

Stórauka þarf neyslu á grófum kolvetnum og trefjum í almennu mataræði og þar sem kolvetnin eiga að vera 45-60% af fæðusamsetnunginni á móti próteinum og fitu. Þar sem gæði kolvetna og fitu skiptir mestu máli. Gróft korn, baunir, hnetur og fræ hverskonar. Sumpart til að hægja á losun ávaxtasykurs, frúktósunnar beint út í blóðið. Það gerum við best með því að borða ávextina og grænmetið eða mixa, í stað þess að pressa safann úr og fleyja trefjunum. Trefjar sem auk þess gefa okkur betri magafyllingu og veita okkur vernd við ýmsum sjúkdómum eins og krabbameini í ristli. Þó er enn mikilvægara að losna sem mest við tilbúnu sykurdrykkina af markaðinum, sérstaklega gos- og orkudrykkina.

Miklar áhyggjur ber að hafa af ofþyngd barna og unglinga, sem að mestu leiti tengist aukinni neyslu sykraðra drykkja í dag, auk þess sem drykkjan leiðir til meiri neyslu sælgætis og aukabita með, yfir daginn og langt fram á kvöld. „Næringarefni“ sem var sjaldséð hér áður fyrr eitt og sér og gegnir engu mikilvægu hlutverki í fæðu mannsins ef það fer beint út í blóðið. Ólíkt því sem annars góður grófur kolvetnarikur matur gerir og sem er mikilvægur í fæðusamsetningunni og sem orkugjafi.

Alls drekka samt Íslendingar um 130 lítra af sykruðum gosdrykkjum á ári hverju og innbyrða að meðaltali sem samsvar allt að 1 kílói af hreinum sykri á viku, töluvert meira en nokkur önnur Norðurlandaþjóð. Sumir minna magns, en aðrir miklu meira. Fjórðungur allrar sykurneyslu landans er reyndar í formi gosdrykkja hverskonar. Neyslan jafngildir þannig um 27% af allri sykurneyslu landans. Fimmföld ofneysla á sykri á Íslandi, þar af rúmlega fjórðungur í formi sykraðra drykkja er auðvitað svakaleg ofneysla. Það hlýtur að vera á ábyrgð foreldra og forráðamanna að takmarka neyslu hreins sykurs meðal barna, og sem getur leitt til sykurs- og matarfíknar síðar ásamt öðrum afleiddum alvarlegum sjúkdómum. Þegar ungt fólk fær sjúkdóma gamla fólksins.

Í hverjum 500 ml. Coca Cola gosdrykk er sykurmagn sem samsvarar 27 sykurmolum eða 54 grömmum af hreinum sykri. Ekki er óalgengt að sumir unglingar drekki allt að 2 lítra á dag, sem samsvarar neyslu á 216 grömmum af hreinum sykri. Burt séð frá öðrum óhollum og örvandi efnum eins og coffein, sem gos- og orkudrykkir kunna að innihalda og mikið hefur verið til umræðu að undanförnu. Sem er mikið meira magn en ráðlagt er að hámarki, dreift jafnt yfir allan sólarhringinn (36 grömm fyrir karla, 20 gr. fyrir konur og 12 gr. fyrir börn) samkvæmt ráðleggingum manneldisráða.

Í Bandaríkjunum stefnir helmingur þjóðarinnar í að verða of þungur og fjórðungur allt of feitur (Þyngdarstuðull > 30) á næstu árum. Tuttugu og fimm prósent 65 ára og eldri eru þegar komnir með annars konar sykursýki, sem er hár blóðsykur (diabetes mellitus) alla daga og þegar frumur líkamans eru orðnar ónæmari fyrir áhrifum insúlíns, til að taka upp sykurinn og brenna hann eða umbreyta í fitu. Að lokum gefur brisið sig líka og vöntun verður á magni insúlíni til að grípa inn í og minnka magn blóðsykurs hverju sinni (sykursýki typa 2). Og Bandaríkjamenn eru aðeins nokkrum fetum á undan okkur hvað þessa ómenningu snertir. Samkvæmt nýjustu upplýsingum eru um 60% fullorðinna þegar of þungir og um þriðjungur barna. Við sjáum auk þess aðeins í toppinn á ísjakanum í dag, enda tífalt fleiri taldir vera með byrjunarstig sykursýki en sem þegar eru greindir. Áunnin sykursýki sem áður var kölluð fullorðinssykursýki gamla fólksins, en sem er farin að herja á börnin okkar í dag

Sjúkdómar sem tengjast mest sykursýki og offitu teljast þegar í dag til alvarlegustu sjúkdóma samtímans. Má þar nefna flesta hjarta- og æðasjúkdómana, nýrnabilun, heilablóðföll, blindu og lífshættulegar sýkingar. Einn sykraður gosdrykkur á dag eykur hættu á að fá hjartaáfall um 20% samkvæmt rannsókn sem birtist Circulation, tímariti bandarísku hjartasamtakanna, AHA fyrir rúmlega ári síðan og náði til yfir 40.000 karla sem fylgt var eftir í yfir 20 ár. Áhættan mælist eftir að tekið hafði verið tillit til annarra þekktra áhættuþátta svo sem þyngdar, kólesteróls, reykinga og greindrar sykursýki. Ein lítil dós af sykruðum gosdrykk (36 gr.) er þannig talin getað hækkað blóðsykur það snögglega að það hafi áhrif á meingerð kransæðasjúkdómsins sérstaklega og sem annars myndi þróast hægar. Algengustu hjartaáföllin eru bráð kransæðastífla, hjartadrep og hjartabilun.

Ungur nemur, gamall temur og það gera börnin sem fyrir þeim er haft, segir í gömlum málsháttum. Hvernig við veljum hráefni til matargerðar og að við nennum að elda matinn skiptir miklu máli. Og jafnvel þótt börn séu ekki of þung í dag, að þá kann mikil sykurneysla að leiða til óhóflegrar þyngdaraukningar síðar. Sykurneysla dregur auk þess úr löngun í holla fæðu en eykur matarlyst í salt fæði og skyndibita. Eins er það staðreynd, að sýrustig flestra gosdrykkja er fyrir neðan allt, allt nema helst blásýrunnar og étur glerung tanna auðveldlega. Sykurinn fóðrar síðan tannsýklana ágætlega og er ein skýring á miklum tannskemmdum meðal barna í dag.

Risastórar neytendapakkningar, 2 lítra gosflöskur, jafnvel í kippum með góðum afslætti, leiða auðvitað til meiri neyslu. Ósanngjarnt er líka í þessari umræðu að sleppa alfarið að minnast á mikið sykurmagn í mörgum mjólkurafurðum okkar, sem innihalda allt að 15% sykurs. Það er annars merkilegt að markaðurinn skuli alltaf fá að ráða öllu, jafnvel þegar í óefni er komið. Nema þá ef sett eru ný lög og nýir skattar. Önnur lönd hafa reyndar þegar lagt á hærri sykurskatta og lög um hámarksstærðir á gosflöskum. Aðgerðir sem er viðleitni yfirvalda í hverju landi að mæta vandanum. Þannig hafa líka flest lönd nú sett viðvörunarmerki á tóbaksvörur og sem benda á að tóbakið getur drepið. Sama ætti að eiga við með sykurdrykki og jafnvel sælgætið, en þar sem við neytendur þurfum að vera miklu duglegri að láta í okkur heyra og hreinlega sniðganga verslanir sem vinna gegn heilsunni okkar og allt að því egna börnin að neyta sem mest af „smitefni“ hvíta dauðans.

Er ekki tími til kominn að íslensk yfirvöld bregðist almennilega við þeim alvarlega heilbrigðisvanda og sem mikil ofneysla sykurs er þegar orðin í þjóðfélaginu og að öllu óbreyttu á mikið eftir að versna? Almenningur á Íslandi í dag ræður ekki einn við þennan vanda. Almenn matarfíkn, sem er annað vandamál og nátengt, verður auk þess miklu viðráðanlegra ef sykurinn fær ekki stöðugt að kynda undir. Það er ekki nóg að fara í ræktina og hamast í einn til tvo tíma á dag og láta síðan sem ekkert sé. Leysa þarf vandann þar sem hann á rætur, í neysluvenjum okkar og barnanna.

( Áður birt a DV blogginu 28.1.2014)

Fáfræði almennings þegar kemur að vitneskju um lyfjanotkun er mikil hér á landi og krafan á bráðalausnir er meiri en í nágranalöndunum. Skortur á heilsugæsluþjónustu á daginn, en áhersla á skyndiþjónustu og lausnir í apótekunum á kvöldin ræður þar miklu um. Allskyns kúrar þrífast sem og pýramídasölukerfi þar sem maður er settur á mann og sem skýrir ágengnina í sölumennskunni. Sem oft eru í besta falli peningaplokk, en í versta falli hættulegt kukl. Umræða um hefðbundnar lækningar eru hins vegar í brennidepli þessa vikuna á Læknadögum. Umræða m.a. um mikilvægi góðrar næringar sem og nauðsyn meðferða við sjúkdómum. Umræða sem er stöðug og meira áberandi flesta daga í fjölmiðlum erlendis en hér heima.

Fréttir sem rata á forsíður helstu dagblaða erlendis er m.a. um ranga notkun algengra lyfja og skaðsemi lausasölulyfja. Lyf sem eru samt auglýst mikið í íslensku fjölmiðlunum og á risaskiltum í stórmörkuðum apótekanna hér á landi. Eins og um hverja aðra vinsæla markaðsvöru væri að ræða og stundum að því er virðist í samkeppni milli apótekanna á snyrtivöru- og fæðubótamarkaðnum. Heilu húsgaflarnir jafnvel lagðir undir auglýsingar á varasömum lyfjum. Auglýsingar t.d. um á ágæti Otrivin menthol nefdropa gegn kvef og flensueinkennum sem nú gengur sem og skemmt geta nefslímhúðina sem og allskyns verkja- og bólgulyfjum sem geta haft alvarlegar aukaverkanir ef ekki er varlega farið.

Flest þessara lyfja getur enda verið skynsamlegt að neyta í litlu magni í neyð, eftir ráðleggingum lyfjafræðings í samræmi við heilbrigði skjólstæðings, en ekki eigin gróða. Ýmsar alvarlegar aukaverkanir geta enda fylgt með í kaupunum og sem auðvitað er ekki söluvara. Víða erlendis er verið að ræða að taka alfarið af lausasölumarkaði sum þessara lyfja eins og t.d. eitt vinsælasta bólgulyfið hér á landi, diclofenac (Voltaren, Vóstar). Lyf sem reyndar mest er tekið við vöðvabólgu, en þar sem engar eru bólgurnar.

Ný lyf þurfa alltaf að sanna með tímanum og þegar betur er hægt að meta langtímaaukaverkanirnar, jafnvel eftir mörg ár. Ofurlyf eru samt þau lyf stundum kölluð sem markaðssett eru með það í huga að virka að einhverju leiti betur en eldri lyfin, þótt áhrifin komi oft í reynd ekki nema takmörkuðum fjölda að gagni og gömlu lyfin virki þá jafnvel betur. Lyf sem eru ætluð fáum en síðan markaðssett fyrir fjöldann, jafnvel sem lausasölulyf með tímanum. Í flokki ofurlyfja eru m.a. nýjustu sýklalyfin, kólesteróllækkandi lyfin, geðlyfin, magalyfin og nýjustu gigtarlyfin. Í tveimur síðustu flokkunum eru mörg lausasölulyf. Gigtarlyfið Vioxx var mjög vinsælt um árabil fyrst eftir að það kom fyrst á markað fyrir rúmum áratug og var mikið notað við hverskonar gigtarbólgum. Lyfið reyndist síðan auka áhættu á hjartaáföllum og það þá snarlega tekið af markaði. Nýjustu rannsóknir sýna að svipað gæti átt við önnur gigtarlyf, líka lausasölulyf eins og Vóstar/ Volteren og Ibufen. Lyf sem m.a. Lyfjastofnun Evrópu hefur verið með til sérstakrar athugunar hvort taka eigi af lausasölumarkaði.

Parasetamól (Panodíl) er sennilega til á flestum heimilum landsins og sem er hins vegar mjög öruggt lyf, ef það er tekið er í réttum skömmtum. Lyf sem slegið getur á væga verki og er talið öruggasta lyfið við sótthita hjá börnum sem fullorðnum. Eins besta lyfið ef talin er þörf á stöðugri meðferð við slitgigt og vöðvabólgum. Lyf sem gigtlæknar mæla með, öðrum svokölluðum gigtarlyfjum fremur (NSAID), og sem fyrsta valkosti við verkjum og bólgum vegna minni hættu á aukaverkunum og milliverkunum með öðrum lyfjum. Í vægri blöndu með kódein (parkódín) virkar það auk þess betur á verki og hósta og ætti því líka að geta fengið að vera lausasölulyf eins og var fyrir ekki svo löngu síðan.

En það geta samt sem áður leynst stórhættulegar aukaverkanir ef óvarlega er farið með þetta lyf og teknir eru of háir skammtar. Lifrarbilun er ekki óalgeng alvarleg aukaverkun þegar skammtar eru allt of háir eða of oft er tekið af lyfinu yfir sólarhringinn, líka hér á landi. Meira en 8 töflur (4 gr) á dag getur verið banvænn skammtur fyrir fullorðna og mikilvægt er að reikna alltaf vandlega út ráðlagða dagskammta fyrir börn sem þurfa á parasetamóli að halda vegna verkja og sótthita. Rétt er að hafa samráð við lækni ef talin er þörf á lengri meðferð eða spurningar vakna um einstaka hærri skammta, t.d. vegna verkja. Um 70% af öllum alvarlegum lifrarbilunum sem leiða til lifrarígræðslu síðar eða jafnvel dauða, orsakast af því sem hingað til hefur verið talið hið saklausa lyf, parasetamól, og sem er það reyndar, ef það er bara tekið inn í réttum skömmtum. Margir sem taka lyfið inn að staðaldri eru hins vegar komnir vel til ára sinna og geta auðveldlega ruglast á skömmtunum og því þurfum við sem yngri eru að vara við hættunni.

Fyrir um 3 árum átti að taka lyfjamálin til gagngerar endurskoðunar hjá heilbrigðisráðuneytinu með það að leiðarljósi að samþætta stjórn lyfjamála í stjórnsýslunni og sem hafði lengi hefur vantað. M.a. vegna staðreynda sem hafa legið fyrir um allt of mikla lyfjanotkun í flestum lyfjaflokkum hér á landi. Lítið hefur hins vegar heyrst af málinu síðan enda Lyfjastofnun þröngur stakkur búinn eins og komið hefur fram í fréttum sl. daga.

Apótekin sjálf virðist hins vegar alltaf litast meir og meir af sölumennsku hverskonar, ekkert síður er varðar lausasölulyfin og sem þeim er líka treyst fyrir með útgáfu lyfsöluleyfa. Á sama tíma og gróðinn er mestur af kvöld- og helgarsölunni í bland með allskonar varningi sem á ekkert skylt við lyf. Síðan eru öll apótek sem eitt lokuð þriðjungs sólarhringsins, á nóttunni og þegar fólk veikist af flensunni sem nú er að ganga í bænum, en þar sem hagnaðarvonin er minni.

Viðtal um málið og laussölulyf við Lísu Pálsdóttur í Sjónmáli á RÚV 3.2.2014

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2013/10/31/mikil-lyfjanotkun-hvad-veldur/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/09/04/kreppan-i-kroppnum/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/08/30/verdbolgan-i-apotekinu/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2011/10/30/gamla-goda-magnylid-varasamt-en-med-nytt-hlutverk/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/06/12/blaedingarhaetta-af-voldum-hjartamagnyls-meiri-en-talin-hefur-verid/

http://www.dr.dk/Nyheder/Indland/2012/06/18/184756.htm#.T9-Gy9dSmPY.mailto

(Áður birt á DV blogginu 23.1.2014 )

Mikið æði virðist hafa gripið landann sl. ár hvað varðar „hollustu“ á ofurinntöku á magnesíum og sem ítrekað kemur fram í umfjöllun samfélagsmiðlanna. Í fyrra mætti ég manni á gangi inn í apótek í verslunarmiðstöð hér í bæ sem var með fullt fangið af stórum brúsum. Mér lék forvitni á að vita hvað væri svona vinsælt í apótekunum í svona stórum umbúðum og var tjáð að það væri snefilefnið magnesíum. Hann hefði ekki við að keyra birgðirnar á milli staða, slík væri salan á duftinu.

Magnesíum er vissulega mikilvægt steinefni fyrir margra hluta sakir í hóflegum skömmtum og sem gjarnan finnst í venjulegu fæði. Steinefni að sumu leyti ræðst af jafnvægi við fjörtíufallt magn af kalsíum og sem stjórnast þannig af vissu leiti líka af D vítamíninu okkar. En eins og allt annað þarf allt að vera í jafnvægi og ofurinntaka af magnesíum getur verið stórhættulegur leikur. Normalgildi í blóði er um 1.7-2.2 mg/100 ml. en alls inniheldur líkaminn undir venjulegum kringumstæðum aðeins um 25 grömm, en þar af rúmlega helmingur bundið í beinum. Hinsvegar og til samanburðar inniheldur líkaminn uþb 1 kg. af kalki.

Ekki er vitað um eitrunartilfelli af völdum magnesíum sem eingöngu er fengið úr venjulegu fæði og venjulega uppfyllir vel daglega þörf okkar sem er að meðaltali um 300 mg á dag (RDS) ( sjá meðfylgjandi töflu bandarísku manneldisstofnunarinnar hér fyri neðan). Hundrað grömm af brauði inniheldur t.d. um 65 mg af magnesíum og 250 ml. af mjólk um 30mg. Skortur á magnesíum er því afskaplega sjaldgæfur og tengist helst vannæringu einhverja hluta vegna, til lengri tíma. Helst er um að ræða vegna alkóhólisma og afleiðinga skurðaðgerða á meltingarvegi.

Heilbrigður líkami losar sig nokkuð auðveldlega við smá umframmagn af magnesíum með þvaginu gegnum nýrun. Hins vegar er hægt að fá svæsinn niðurgang samfara neyslu magnesíum sem fæðubótarefnis eða í formi hægðalosandi lyfja, með þá miklu vökvatapi og um leið tapi á öðrum nauðsynlegum steinefnum og söltum. Fólki með skerta nýrnastarfsemi er sérstaklega ráðlagt að taka ekki inn umframmagn af magnesíum í formi fæðubótarefnis, með innhellingum eða sem hægðarlosandi lyf, þar sem magnesíum getur þá hlaðist upp í blóði og valdið öðrum alvarlegum eituráhrifum. Til að byrja með magnleysi, seinkunn taugaviðbragða og sljóleika, en síðar blóðþrýstingsfalli, öndunarerfiðleikum og lífshættulegum hjartsláttartruflunum.

Enn einu sinni hefur landinn farið á flug í vitleysunni og sem stundum mætti halda að runnið hafi á hálfgert gullæði, en þar sem ekkert gull finnst. Hann virðist sérstaklega ginkeyptur fyrir allskonar kúrum sem oftar en ekki eru ekki aðeins hálfgert kukl og vitleysa, heldur oft líka hættulegir og sem stríða gegn almennri skynsemi.

*Adequate Intake (AI)

http://www.med-health.net/Magnesium-Overdose.html

http://ods.od.nih.gov/factsheets/Magnesium-HealthProfessional/

http://www.uptodate.com/contents/causes-and-treatment-of-hypermagnesemia?source=see_link

(Áður birt á DV blogginu 14.1.2014)

Auðvitað ætti að seinka klukkunni á Íslandi um eina klukkustund til leiðréttingar við sólstöðuna eins og nú er rætt um á Alþingi og til að dagsbirtan haldist í takt við svefn- og lífsklukkuna okkar. Jafnvel þótt við náum ekki að nýta síðdegissólina eins vel og við gjarna viljum á góðum sólardegi, eftir vinnu á hinu stutta sumri á Íslandi. Við gætum að vísu þá byrjað vinnudaginn fyrr og sem væri miklu eðlilegri ráðstöfun. Það kann að minnsta kosti ekki góðri lukku að stýra að plata móður náttúru og stela af sólinn tæpum tveimur klukkustundum á dag. Ekki síst á veturna þegar ekki veitir af smá birtu sem fyrst á morgnana.

Bent hefur verið á að svefnklukka unglinga sé þegar 2 klukkustundum of fljót (seinkuð líffræðileg dægursveifla) miðað við svefnklukku fullorðinna. Sem kemur fram í því að unglingar vilja oft frekar vaka langt fram á kvöldin og sofa lengur fram eftir á morgnana. Þegar sú skekkja bætist við skekkju á klukkunni sjálfri í dag á Íslandi um eina og hálfa klukkustund, að þá nálgast svefnklukka unglinga hér á landi að vera nær 3-4 tímum of fljót miðað við sólarganginn. Skekkjan samsvarar að við sem erum orðin fullorðin, þyrftum að vakna alltaf upp um klukkan fjögur á nóttunni. Þetta getur auðvitað skipt börn og unglinga miklu máli, ekki síst þegar árvekni og athyglinnar er mest þörf við nám í skólanum á morgnana. Fyrir börn og unglinga væri því best að seinka klukkunni um heila tvo tíma. Og hverjir ættu að njóta meiri forgangs og hverjum þarf að tryggja besta svefninn á nýju og bjartara Íslandi. Til að viðmiðin í lífinu geti orðið réttari og að okkur takist betur að ganga í takt við sjálfan nútímann sem öllu máli skiptir. Á landi þar sem margir fara fram úr sér, enda klukkan einum og hálfum tíma of fljót!

Vitað er að  notkun svefnlyfja fullorðinna er alltof mikil í þjóðfélaginu. Notkun þeirra er nærri fjórfalt meiri hér á landi en í Danmörku samkvæmt nýlegum í fréttum og samsvarar að nærri tíundi hver Íslendingur á eldri aldursskeiðum noti svefnlyf. Auk þess sem notkunin eykst stöðugt ár frá ári, á sama tíma og hún dregst saman á hinum Norðurlöndunum. Gæti hluti af skýringunni verið að við tökum ekki nógu mikið mark á lífsklukkunni okkar varðandi svefninn. Ekkert frekar en á mörgum öðrum sviðum tengt heilsunni og endalaust er til umræðu? Sem í mörgum tilvikum við notum síðan lyf til að slá á eða gegn…og þegar við síðan göngum oft eins og undir álögum.

Í Prag er fræg klukka, Prague astronomical clock, sem smíðuð var í upphafi 15 aldar og sem gengur enn. Stórmerkilegt tækniundur á sínum tíma og er í raun enn. Auk þess að sýna sól- og tunglstöður, ár, mánuði og daga, var hún hönnuð til að minna alþýðuna á örlög sín og mismunandi lífsskeið. Lífsklukkuna í stærra samhengi. Þegar drepsóttir voru algengar og enginn vissi hver yrði næsta fórnarlambið. Kirkjan hafði vit á að minna menn reglulega á þessar staðareyndir lífsins, ekki síst yngra fólkið. Að hvenær sem er gætu menn og konur orðið að standa skil á gerðum sínum, frammi fyrir hinum æðsta dómstól. Klukkan fræga minnti á þessa staðreynd m.a. með ímynd dauðans í líkneski beinagrindar sem gekk fram á klukkustundar fresti og sem sést í á myndinni hér að ofan. Sem sló í klukkuna á heila tímanum og allir nærstaddir hugsuðu sitt. Enda klukkan alltaf rétt. Til að allir gangi meira í takt við eigin lífsklukku, allt þar til hún stoppar.

Ég hef stundum velt fyrir mér hvort svipuð klukka væri ekki hentug fyrir okkur Íslendinga. Til dæmis í stað gömlu klukkunnar á dómkirkjuturninum við Austurvöll sem greinilega hefur ekki verið nógu sýnileg hingað til. Kannski á sjálft Alþingishúsið hinum megin við götuna svo fleiri sjái vel á hana, og til að þeir sem þar vinna, taki meira mark á henni.

(Áður birt á DV blogginu 9.1.2014)

Skáldsagan um hvalinn Moby-Dick á sér ekki aðeins margar samsvaranir í heimsbókmenntunum, heldur einnig í íslenskum veruleika. Við vorum einu sinni mikil hvalveiðiþjóð og þekktum norðurhöfin og hætturnar þar þjóða best.

Samsvörunin er enn raunverulegri ef við rifjum upp hvernig sjálfri þjóðarskútunni var siglt um árið. En hver er boðskapurinn okkar í dag með sögunni um hval hvalanna og örlög skipstjórans Ahab sem dró alla áhafnameðlimi sína með sér í vitfirringuna? Eftir að hafa náð markmiði sínu og sigrað heiminn, eða svo hélt hann eitt andartak.

Skáldsöguna frægu skrifaði Herman Melville 1851, um hvalfangara sem átti sér bara einn draum og sem var að veiða hvíta hvalinn Moby-Dick. Hvalveiðiskipið Pequod lagði upp í sína hinstu för með afskaplega ólíka áhafnarmeðlimi frá ýmsum heimshornum, þar á meðal einn frá Íslandi. En skipsstjórinn var mislyndur og hafði aðeins eitt takmark. Að fanga hvíta hvalinn og sem honum tókst að lokum. Endalokin voru hins vegar ömurleg “í kulda eins og bara gerist á Íslandi“ eins og sagt er frá í sögunni. Hann flæktist í skutulreipinu og dróst með hvalnum í hafdjúpið. Sogið á eftir dró með sér hvalveiðibátinn og alla áhafnarmeðlimi nema einn. Alla nema sögumanninn, hinn útskúfaða Ishmael.

En var hvalurinn hvíti fórnarlamb? Samlíkingin gæti þá verið við landið hvíta sem storkar umheiminum og margir reyna að fanga án árangurs. Lítil eyþjóð í viðskiptaólgusjó alþjóðasamfélagsins. Áhafnarmeðlimir hvalveiðibátsins þá fulltrúar almennings, alþingismennirnir. Hver á sínum stað en með sína ábyrgð. Skipsstjórinn forsætisráðherrann, en sem stefnir þjóðarskútunni í glötun, bara til að ná fram kosningaloforðum sínum. Eða jafnvel forsetinn sem einblínir á eigið ágæti og mikilvægi norðurhafa í alþjóðlegu samhengi viðskiptanna. Hvað sem hver tautar eða raular um ástandið á sjálfri þjóðarskútunni og sem veit jafnvel betur.

Sennilega geta allir fundið sér ákveðið hlutverk á hvalveiðiskipinu. Sjálfur hafði einn félagi minn varað mig við að gangast í hlutverk skipsstjórans Ahab með rannsóknaraðferðum mínum og félaga um árið, gegn ríkjandi sýklalyfjaávísunarhefðum og að vissu leiti ofurvaldi í stjórn heilbrigðismála um árabil. Hvíti hvalurinn í mínum huga hefur engu að síður lengi verið sú heilbrigðisógn sem sýklalyfjaónæmið er orðið á Íslandi. Ómarkvissar aðgerðir heilbrigðisyfirvalda, hins vegar veiðiaðferðirnar sem notaðar hafa verið. Bólusetning ein og sér, t.d. gegn stofnum sem eru ónæmir gegn sýklalyfjunum í dag, gagnast ekki til lengdar, meðan aðrir ónæmir bakteríustofnar fjölga sér eða koma í staðin. Vegna óþarfa notkun sýklalyfja þar sem læknirinn sjálfur er jafnvel veiðimaðurinn.

Að stýra vel stjórnsýslumálum á Íslandi er eins og að sigla gegnum ólgusjó. Nauðsynlegt er að skipsstjórinn leiti sér ráðgjafar hjá öllum áhafnameðlimum svo ekki fari illa. Þrákelkni og yfirlátsháttur kann heldur aldrei góðri lukku að stýra. Að fordæma nú opinbera netumræðu um mikilvæg stefnumál á Íslandi og sem forsetinn gerði í sjálfu áramótaávarpinu, um leið og hann ásakaði þá sem fyrir slíkri umræðu standa vígamenn, er sennilega enn ein misvitur ávísun skipsstjórans og að allir geti þá dregist niður í ískalt hafið með honum að lokum. Allir nema þá e.t.v. hinn útskúfaði málglaði Ishmael.

(Áður birt á DV blogginu 5.1.2014)

Orkudrykkir eru litlir sakleysislegir drykkir, en sem innihalda orku á við 30 sykurmola og meira koffínmagn en hjörtu sumra þola. Og oft er ekki bara um einn drykk (250 ml.) að ræða stöku sinnum, heldur endurtekna neyslu í miklu magni. Skyldi því engan undra þótt sumir séu örir, fitni um hóf fram og eigi síðan erfitt með svefn. Jafnvel börn sem þjást af hörgulsjúkdómum og sem almennt hreyfa sig allt of lítið. Enn umhugsunarverðara er að slíkir drykkir séu til sölu í flestum íþróttahúsum landsins  og á landi sem neysla syrkurs er þegar fimmföld miðað við það sem manneldisráð ráðleggja, mest í formi sykurdrykkja.

Töluvert hefur verið fjallað um skaðsemi orkudrykkja sl. ár, ekki síst meðl barna og unglinga. Fyrir utan að geta valdið hegðunartruflunum yngri barna og ofbeldishneigð unglinga, eru orkudrykkirnir skýrt dæmi um enn eitt form á ofneyslu sykurs í nútíma þjóðfélagi, sem auk þess innihalda oft örvandi efni svo sem koffín. Efni sem geta valdið hjartsláttartruflunum og verið lífshættuleg við ákveðnar aðstæður, svo sem í blöndum með áfengi. Orkudrykkir geta auk þess valdið óvæntum geðrænum einkennum svo sem miklum kvíða. Jafnvel ofsareiðiköstum og þar sem skjótvirkar ákvarðanir geta verið teknar, ekki síst með áfenginu sem slævir dómgreindina.

Rannsókn sem var birt í vísindatímaritinu Injury Prevention fyrir tveimur árum á um 3000 ungmennum í Boston, sýndi að neysla orkudrykkja jók á ofbeldishneigð ekkert síður en áfengi. Þegar leiðrétt hafði verið fyrir öðrum þáttum sem taldir geta haft á neikvæða hegðun, sýndu niðurstöðurnar að neysla orkudrykkja (5 dósir eða meira í viku) juku líkur á ofbeldistilvikum um 9-15%. Vitað er að svefn-, kvíða- og verkjalyf orsaka fleiri umferðaslys en áfengi eitt og sér í Bretlandi og Bandaríkjunum. En hvað nú með með þátt orkudrykkjanna í dag og þegar oft bráðræðislegar ákvarðanir eru teknar?

Neysla orkudrykkja hefur aukist mikið hér á landi eins og víða annars staðar sl ár. Aukningin mældist um 15% á síðastliðnu ári í Svíþjóð og skýringin talin m.a. vera mikil notkun orkudrykkja sem bland við áfengi. Aukinn fjöldi dánartilfella meðal ungs fólks í Svíþjóð er rakin til þessarar lífshættulegu blöndu. Margir unglingar virðast byrja sína áfengisneyslu með blöndunni, en margir sem eldri eru nota orkudrykki til að geta haldið lengur út í gleðskapnum.

Í nýlegri könnun meðal unglinga í Evrópu, að þá þá neyta um 6% meira en 20 skammta af orkudrykkjum mánaðarlega og um um 3% barna, 10 ára og yngri, neyta a.m.k. tveggja slíkra drykkja í viku hverri. Hættumörk koffíns með tilliti til mögulegra hjartsláttatruflana er talinn aðeins um 2.5 mg per kíló líkamsþyngdar, þannig að 250 ml. skammtur af algengum orkudrykk, t.d. Burns frá CokaCola, inniheldur 80 mg koffín, og sem er þá kominn yfir hættumörk hjá 30 kg. þungu barni (75 mg á sólarhring). Sumir eru síðan enn viðkvæmari fyrir eituráhrifum koffíns en aðrir. Í Bandaríkjunum hefur tilfellum eitrana tengt orkudrykkjum fjölgað um helming á sl. 5 árum, í helmingi tilfella tengt blöndum með áfengi.

Hið furðulega er að samkvæmt íslenskum reglugerðum er framleiðendum hér á landi ekki skillt að merka innihald koffíns í orkudrykkjum, a.ö.l. en tilgreina aðeins að um mikið magn sé að ræða ef það er meira en 150 mg í hverjum líter. Þannig tilgreinir Ölgerð Egils Skallagrímssonar t.d. ekki nákvæmlega um innihald koffíns í sínum orkudrykk, Egils-orkunni vinsælu.

Blanda af líkamlegri þreytu, svefnleysi, frekari slævingu með áfengi, ásamt síðan örvun með koffínríkum orkudrykkjum kann ekki góðri lukku að stýra og sem afleiðingar sjást í vaxandi mæli á slysa- og bráðamóttökum. Drykkjum sem Evrópusambandið (EU) varar nú sérstaklega við vegna mikillar og hratt vaxandi neyslu og tíðni aukaverkna.

http://www.vg.no/nyheter/utenriks/eu/artikkel.php?artid=10101333

http://www.ruv.is/frett/hafa-ahyggjur-af-neyslu-orkudrykkja

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/10/24/allskonar-monsterdrykkir-lika-algengir-her-a-landi/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/08/26/sykurdrykkir-og-hegdunarvandamal-ungra-barna/

http://visir.is/offita-barna–fyrirtaeki-fara-offari-i-markadssetningu/article/2011111109581

http://www.nytimes.com/2013/01/12/business/more-emergency-room-visits-linked-to-energy-drinks-report-says.html?_r=1

http://www.caffeineinformer.com/top-10-energy-drink-dangers

(Áður birt á DV blogginu 3.1.2014)

Útsýnisskífan á Esjunni 28.12.2013

Um áramót ber fegurð landsins og óspillt náttúra oft á góma. Við leyfum okkur samt að brenna út gamla árið til að geta notið þess nýja betur daginn eftir, á hreinum og tærum nýársdegi. Við virðumst jafnvel sjálf hafa gengið í gegnum hreinsunareld, þótt ekkert hafi í raun breyst nema að ný loforð voru gefin. Að vera nú betri við okkur sjálf hvað heilsuna varðar, sem og sjálfa þjóðina sem stjórnmálamennirnir lofa í sínum áramótaræðum. Boða jafnvel ný ævintýr þar sem olíudraumurinn á að geta orðið að veruleika. Á sama tíma hins vegar og blóði sjálfrar íslenskrar náttúru verður hugsanlega fórnað.

Ryk- og sótmengun er sú mengun sem mest er fjallað um hér á landi, enda vel sýnileg, ásamt díoxín-menguninni sem mikið var til umræðu um áramótin í fyrra, tengt áramótabrennum og sorpbrennslu. Ryk- og sótmengun er hins vegar miklu minna skaðleg þótt ertandi sé, en hin svokallaða örkornamengun sem er ósýnileg með öllu. Kemísk örefni (nano products) sem berast auðveldlega út í andrúmsloftið við brennslu eldsneytis og frá orkufrekum iðnaði. Korn sem eru því varasamari sem þau eru minni og smjúga auðveldar gegnum hold og bein og smygla sér oft inn í frumurnar eins og Trójuhestar. Og ósýnilegu efnin eru miklu fleiri.

Ósýnileg lífræn mengun tengist því miður oft hreinustu ímynd okkar af daglegu neysluvenjum. Hlutum sem við erum í mikilli snertingu við alla daga og læðst geta í fæðuna og tæra vatnið okkar. T.d. með ýmsum hreinlætisvörum, blautklútum og snyrtivörum, sem og úr neytendapakkningum og plastvörum sem við viljum hafa sem mýkstar og meðfærilegastar. Þetta á ekki síst við um nærumhverfi barna, ungbarnavörur hverskonar, leikföng og jafnvel fatnað. Mikil vitundarvakning hefur engu að síður orðið sl. ár um óhollustu þessara efna í okkar umhverfi og sem við áður töldum svo örugg. Efni sem mikilvægt er takmarka meira en gert hefur verið og þar sem fjölmiðlarnir gætu verið miklu duglegri að kynna.

Einna alvarlegust er mengun hormónatruflandi efna eða hormónahermum eins og þau eru oft kölluð (endocrine disruptors, endcrine mimics). Þalötin (phthalöt) sem Sigmundur Guðbjarnason prófessor hefur gert vel grein fyrir áhættunni á, ”Frá vöggu til grafar”. Alkyl phenolar, einkum bisphenol A, eru þar öflugir hormónahermar og taldir eru ógna frjósemi og heilsu manna hvað mest í dag. Á þessi efni voru sett notkunarbann í Danmörku af gefnu tilefni með lögum snemma á síðasta ári. Áður var búið að banna notkun þessara efna í pela og snuð ungbarna af augljósum ástæðum, en ekki hér heima.

Í þessu samhengi má ekki heldur gleyma að minnast á lífrænu kolefnasameindirnar, PFC efnin svokölluðu, sem safnast upp í sjónum og síðan í sjálfu lífríkinu. Mest í hvölum eins og grindhvelum sem eru efstir í fæðukeðjunni, næstir á undan okkur mönnunum. Eiturefni sem tengjast vatnsfælandi eiginleikum á yfirborði allskonar eldhústækja með svokallaðri teflonhúð eða í yfirborðsfilmu á örbylgjupappírsumbúðum. Efni sem rannsóknir í Færeyjum hafa sýnt sig geta haft mikil neikvæð áhrif á ónæmiskerfið okkar, ekki síst dregið úr þroska þess hjá fóstrum í móðurkviði og að ungbörn svari vel bólusetningum sínum.

Allskonar önnur varasöm efni og þungmálmar hafa auk þess fundist í fegrunarvörum á sl. árum. Lög og reglugerðir um eftirlit með þessum efnum hefur tilfinnanlega vantað svo ekki sé talað um litarefnin sem eru notuð til húðflúrs. Alvarlegar sýkingar hafa þegar komið upp í Bandaríkjunum sem rekja má til þessara lita frá hinum ýmsu framleiðendum og þar sem notað hefur verið ósótthreinsað vatn til þynningar. Eins um möguleikana á mengun með illa fengnu eða framleiddri matvöru og kjöti, sem dæmi sanna að geta innihaldið allskonar lyf og eiturefni og tíðrætt hefur verið um á árinu.

Eins reyndust hundruð þúsunda kvenna hafa fengið falsaða lækningavörur á sl. árum til fegrunarauka, svokallaða PIP brjóstapúða og sem innihéldu iðnaðarsílikon með lífrænum leysiefnum. Íhlutir líka í líkama hundruða íslenskra kvenna ásamt þúsunda annarra af öðrum misvelgerðum gerðum, til ævilangrar notkunar. Skelin sjálf í PIP púðunum reyndist hins vegar lélegri og tærðist upp á styttri tíma en í öðrum gerðum brjóstapúða og sem margir voru líka farnir að leka innan fárra ára. Hvert allt gelið fer að lokum og hvað verður um plastefnin sem leysast upp úr skeljunum, er mönnum hins vegar en í dag hulin ráðgáta eða hvað! Hinsvegar hafa orðið til nýyrði í íslenskri tungu og læknamáli, svo sem „sílikonsnjókoma“ í holhöndum kvenna og „sílikonrif“ með ómældum verkjum, enda upplýsingar vandfengnar vegna persónuverndaákvæða.

Banna þarf með lögum notkun allra hættulegra efna í okkar daglega nærumhverfi og sem við fáum ekki með góðu móti forðast. Danir hafa sýnt frumkvæði í þessum efnum og bannað með lögum notkun á 4 hættulegustu hormónahermunum (þalötunum) í neytendaplastvörum, langt á undan öðrum Evrópuþjóðum. Miklu nánara eftirlit þarf eins með auglýsingum og sölu á öllum svokölluðum heilsuvörum, fæðubótarefnum, snyrtivörum og litarefnum sem eru ætluð í okkur og á, og þar sem víða geta líka leynst maðkar, jafnvel í sjálfum apótekunum. Ábyrgð fjölmiðla ætti að vera meiri, en sem því miður eru oft óábyrgir vegna tengsla við markaðsöflin og auglýsingarnar. Ekkert síður þarf að bæta eftirlit með lækninga- og hjúkrunarvörum og dæmi sanna að hafur brugðist eða „vörur“ komist á markað á fölskum forsendum. Sama má reyndar segja um röntgengeislana sem notaðir eru stundum óvarlega og sumir skreyta sig með í auglýsingaskyni.

Gleðilegt ár

http://www.euractiv.com/consumers/danish-minister-bans-endocrine-d-news-514424

http://www.dr.dk/DR2/VidenOm/Programmer/Viden+Om+med+Ann+Marker/Programmerne/2010/11/16162920.htm

http://www.mst.dk/Virksomhed_og_myndighed/Kemikalier/Fokus+paa+saerlige+stoffer/Hormonforstyrrende+stoffer/

http://www.medscape.com/viewarticle/773493

http://www.ewg.org/healthyhometips/dangersofteflon

(Áður birt á DV blogginu 30.12.2013)

Eplin geta verið skemmd. Þau geta líka verið forboðin og villt á jólunum. Þeir sem þeim líkjast verða umfram aðra að hugsa sinn gang til að geta dregið úr alvarlegum afleiðingum efnaskiptavillu og áhættum á lífsstílssjúkdómum. Umfram allt að hætta að reykja, hreyfa sig meira, forðast hvíta sykurinn og dýratólgina. Allt til að fá að dveljast lengur í draumnum um aldingarðinn Eden.

Ertu eins og epli eða pera? Svarið getur sagt mikið til um þína áhættu gagnvart hjarta- og æðasjúkdómum í framtíðinni, heilkennum sem tengt er umræðunni um “metabolic syndrome„ (efnaskipta-villu) og sem einnig hefur verið kallað „syndrome X“. Líkur á að hafa þetta slæma heilkenni eru meiri ef útlitið einkennist af mestri fitusöfnun ofan mittis, en síður ef fitudreifingin er neðar, peruútlitsins svokallaðs. Óhollustan er nefnilega ekki bara spurningin um offitu, heldur hvernig hún dreifist og heildarþyngdina, þar sem Íslendingar nálgast að vera Evrópumeistarar.

Þótt þú sért með eplaútlit og aukið ummál kviðar (karlar 102 cm, konur 88 cm) þurfa fleiri villur að vera til staðar til að þú uppfyllir  skilgreininguna á að hafa efnaskiptavilluna margfrægu. Til þess þarf hækkun að vera á a.m.k. tveimur öðrum neðantöldum áhættuþáttum hjarta- og æðasjúkdóma, og sem tengjast reyndar lika umræðunni um lílífstílssjúkdómana almennt og þegar við höfum í öðrum skilningi villst af leið:

Hækkaður blóðþrýstingur (>140/>85), hækkuð þríglýceríð blóðfita (>1.7 mmol/L), lækkað HDL (góða kólesterólið) karlar (<1.03 mmol/L), konur (<1.29 mmol/L) og hækkaður fastandi blóðsykur (>6.1 mmol/L). Og þó að þú sért villtur í efnaskiptunum ertu sannarlega ekki einn á báti, því samkvæmt tölfræðinni er allt að fjórðungur fullorðinna í hinum vestræna heimi villtur. Því stærra sem eplið er og eldra, því hættulegri er hins vegar villan.

Stór safnrannsókn (metaanalysa) var gerð fyrir 2 árum til að meta áhættu á alvarlegum sjúkdómum tengt efnaskiptavillunni og sem náði til 87 fyrri rannsókna um efnaskiptavillu víðsvegar í heiminum, alls til um 1 milljón karla og kvenna. Niðurstöðurnar voru birtar í  Journal of the American College of Cardiology (JACC). Þær sýndu svo ekki var „um að villast“, að áhættan á að fá hjarta- og æðsjúkdóm rúmlega tvöfaldaðist miðað við þá sem ekki hafa a.m.k. þrjá af ofangreindu áhættuþáttunum til staðar, burt séð frá öllum öðrum alvarlegum áhættuþáttum hjarta- og æðasjúkdóma eins og t.d. reykingum og háu slæmu kólesteróli (LDL).

Þannig jókst áhættan á að fá einhvern hjarta- og æðasjúkdóm 2.35 fallt ef þú ert með efnaskiptavilluna svokölluðu, bara að fá kransæðastíflu um 1.99, að deyja úr hjarta- og æðasjúkdómum um 2.40, og að fá heilablóðfall um 2.27, allt óháð öðrum slæmum áhættuþáttum hjarta- og æðasjúkdóma. Tölur sem skipta okkur miklu máli í umræðunni í dag um offitu og sykursýki. Heilbrigðisgrýlur 21 aldarinnar, sem breyttur lífstíll, meiri hreyfing og gott mataræði eitt getur lagað.

Eftir fréttir sl. daga, meira erlendis en hér heima að vísu, er maður alveg gáttaður á þeim trúnaðarbresti sem hefur orðið á milli matvælaframleiðenda og neytandans. Meðal tuga stórfyrirtækja sl. misseri sem telja að þeir geti boðið neytandanum hvað sem er.

Samkvæmt hádegisfréttum RÚV „hefur fréttaveitan Associated Press eftir heimildarmanni í frönsku lögreglunni að talið sé að vekringar, sem lyfjaframleiðendur notuðu sem tilraunadýr, hafi endað á matardiskum fólks. Kjötið hafi því verið illa mengað af sýklalyfjum og öðrum óæskilegum efnum. Benoit Hamon, ráðherra neytendamála, segir að málið snúist því ekki bara um fjársvik heldur líka um matvælaöryggi.“

Sennilega átta ekki allir sig á alvarleika hrossakjötsmálsins sem tröllreið matvælamarkaðinum í Evrópu fyrr á árinu. Ekki að hrossakjöt sem selt er sem nautakjöt sé endilega verra kjöt undir tönn en nautakjötið og sumir virtust lita á sem aðal málið. Nei, hráefnið var úr liggur við sjálfdauðum hrossum eða ösnum sem fáir vissu nein deili á, en sem gat innihaldið allskonar skaðleg efni, tilraunaefni og lyf, fyrir utan öll smitefnin. Að ekki sé hægt að rekja uppruna kjöts til framleiðsluhátta, slátrunar og vinnslu og strangt gæðaeftirlit á að ríkja með er ólíðandi. Og að það skuli síðan vera blandað viljandi með öðru „betra“ kjöti til að fela ósóman, gegnum allskonar milliliði, er glæpsamlegt athæfi. Mál sem gaf reyndar skáldsagnahöfundum byr undir andagiftina í spennu- og hryllingsskáldsögum hér á árum áður.

Allt leiðir þetta auðvitað hugann að íslenskri matvælaframleiðslu, og þeirri auðlegð sem fiskurinn okkar er og landbúnaðarafurðir. Hvað það er mikilvægt að halda í trúverðugleikann, gæðin og upprunavottun matvæla sem enginn á að þurfa að efast um. Á sama tíma og nú er hægt að fá „ferskt“ kjöt erlendis frá úr kjötborðinu og lítið eftirlit er með. Aðeins að það hafi verið flutt inn fryst. Þar sem neitandinn veit oft lítið um upprunann og geymsluaðferðir, enda pakkningar oftast illa merktar og jafnvel falsaðar eins og kjúklingamálið sannaði nýlega. Og hvað með aðrar unnar kjöt- og jafnvel mjólkurvörurnar frá MS þar sem dæmin sanna (15.1.2014) að erlent hráefni er smyglað í ostana okkar og sjörið á tilboðsverði?

http://www.theguardian.com/uk/horsemeat-scandal

http://www.ruv.is/frett/hrossakjotshneyksli-i-frakklandi

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/02/14/pip-gel-og-comi-gel-ogedin/

„Að velja frekar tólg í stað góðra og grófra kolvetna sem uppistöðu í fæðunni er stórhættulegt og stuðlar að allt annarskonar bruna en er okkur ætlaður.“

Meðfylgjandi mynd er af blóði úr ungum manni með allt of háar blóðfitur, en sem staðið hafði á rannsóknarborðinu í nokkrar klukkustundir. Á þeim tíma nær fitan að setjast ofan á og storkna. Fita sem ýmist er komin frá meltingarveginum beint eftir fituríka máltíð, eða frá lifrinni síðar. Það þarf ekki mikið ímyndunarafl að áætla hvað þessi fita getur gert líkamanum. Jafnvel þótt aðeins lítill hluti fitunnar teljist til slæma kólesterólsins og sem á særstan þátt í kölkun æðaveggja. Þarna liggur líka munurinn á harðri fitu, mettuðum transfitusýrum og fjölómettuðum góðum fitusýrunum sem við fáum meðal annars úr fiski og jurtaríkinu. Harða fitan er einmitt fitan sem bráðnar aðeins við hátt bræðslustig og sem brennur reyndar best sem tólgarkerti. Eins sem gefur líka stökku áferðina og brúna litinn á frönsku kartöflunum, kleinunum og jafnvel laufabrauðinu nú yfir jólin, eftir djúpsteikingu.

Góða fitan, þar á meðal omega fitusýrurnar, helst hins vegar tær og fljótandi niður undir frostmark og eins og hún gerir í fiskinum í djúpum hafsins. Fiskifita sem getur virkað eins og yngingarmeðal fyrir ofalda þjóð og sem hefur sýnt sig gera gegn æðabólgum, æðakölkun, gigt, elliglöpum, krabbameinum, athyglisbresti og þunglyndi. Í fiskinum okkar og lýsinu fellst því ekki aðeins afkoma okkar sem þjóðar, heldur bestu sóknartækifærin til bættrar heilsu. Unnar kjörvörur ýmiskonar, innihalda hins vegar mikið af harðri fitu, oft meira en líkami okkar ræður við með góðu móti. Hugsum okkur eitt andartak að meðfylgjandi blóðprufa hafi einmitt verið tekin eftir máltíð á skyndibitastað þar sem á boðstólnum var hamborgari með frönskum kartöflum og majonesi. Einmitt í unnum kjötvörum og oft skyndibitanum, er erfiðast að átta sig á hlutföllum slæmu og góðu fitunnar, þar sem þó verulega hallar á þá síðarnefndu. En síðan og ekki síst, er málið hvernig við ætlum við að brenna allri fitunni. Með hreyfingu?

Mikið hefur verið rætt um offituvandann að undanförnu og vaxandi tíðni sykursýki. Þróun sem á fyrst og fremst rætur að rekja til neysluvenja okkar og þar sem Íslendingar standa illa að vígi. Vegna þess sem við kaupum og borðum og hvað við hreyfum okkur lítið. Heilbrigðisgrýlur 21. aldarinnar sem kollvarpað geta hugmyndum okkar um heilbrigðiskerfið eins og við þekkjum það og jólin geta orðið allt öðruvísi en við óskum. Oft er einblínt á skyndilausnir, ný æði og kúra sem við viljum að leysi allan okkar vanda. Kolvetnasnauður kúr er dæmi um slíka tísku, þótt vissulega mega flestir skera aðeins niður fínu kolvetnin og manneldisráð ráðleggur nú í sínum ráðleggingum. Kolvetni sem auðveldlega geta breyttast í sykur og fitu í efnaskiptaferlum líkamans. Eftir stendur fitan og próteinin í fæðunni, sem vissulega eru nauðsynleg í réttum hlutföllum og gæðum. Minnst í unnum kjötvörum, steiktum og brösuðum mat.

Falsaðar umbúðamerkingar er annað dæmi um það sem misfarist hefur, og þar sem allskonar önnur óhollusta getur falist í búðarhillunum. Ekki þó síst allt gosið, snakkið og sælgætið sem beinlínis er beitt fyrir okkur eins og gildrur og ásetningurinn var að versla á eins hagkvæman hátt til heimilisins. Íþróttahreyfingin mætti líka fyrir löngu vera farinn að hugsa sinn gang og sem leggur oft snemma óheilbrigðar línur fyrir unga fólkið með sölu á orkustöngum og orkudrykkjum í íþróttahúsum landsins. Og það þarf vissulega hugafarsbreytingu hjá þjóð sem sífellt lætur glepjast af gylliboðum og ráðleggingum þeirra sem m.a. kalla sig mícróscopista.

Oft öfunda ég veðurfræðingana sem spáð geta óveðri og flestir taka mark á. Eftir mikla snjókomu og spáð er stormi og rigningu með asahláku. Fólk hvatt til að gera ráðstafanir heima við og moka frá niðurföllunum svo ekki fari illa. Af hverju er ekki tekið mark á okkur heilbrigðisstarfsfólkinu þegar við spáum aðeins lengra fram í tímann og að æðarnar munu stíflast í okkur við óbreytt ástand? Að velja frekar tólg (og harða fitu) í stað góðra kolvetna sem uppistöðu í fæðunni er stórhættulegt og stuðlar að allt annarskonar bruna en er okkur ætlaður.

(Styttri og aðeins breytt útgáfa birtist í helgarblaði DV 6.12 sl.)

http://ruv.is/heilbrigdismal/feitari-en-heilbrigdari-thjod