Nú hafa heilbrigðisyfirvöld hér á landi ákveðið að bjóða konum náið eftirlit með svokölluðum PIP  sílíkon brjóstafyllingarpúðum (Poly Implant Prothese) og borga kostnað sem hlýst við að láta fjarlægja þær fyllingar sem þegar eru farnar að leka. Upplýsingar um málið má finna á vefsíðu Landlæknisembættisins. Umræðan er um lækningavöru sem sem nú er ljóst (frá árinu 2010) að er fölsuð vara og sem inniheldur vægast sagt vafasöm efni eins og komið hefur í ljós á síðustu dögum. Vörum sem eru í hundruð þúsunda kvenna um heim allan og sem á engan hátt er treystandi og hugsanlega stórhættuleg. Líka hér á landi og hundruðir íslenskra kvenna bera, þar sem eftirlitið brást eins og annars staðar í Evrópu.

Ég hef áður sagt að það sé óásættanlegt út frá lýðheilsulegum sjónarmiðum að konur beri PIP púða innra með sér. Lekaáhættan úr púðunum sé allt of mikil, og sem eykst eftir því sem tíminn líður. Hjá sumum konum virðast skelin reyndar líka endast óvenju stutt og illa. Ekki er heldur með vissu vitað hvað er í hverjum poka, nema að sílíkonið sem í þeim er, var í upphafi ætlað í raftæki og húsgögn, en ekki menn. Auk þess hefur fundist í púðunum allskonar önnur efni, uppsprottinn úr olíuiðnaðinum og jafnvel sem ætluð eru sem bætiefni í eldsneyti og sem undir venjulegum kringumstæðum myndu flokkast sem eiturefni fyrir okkur mennina. Miklu strangari fyrirmæli virðast nú gilda um tannfyllingarefni í milligrömmum talið sem fólk lætur fjarlæga ef minnsti vafi leikur á gæðunum, en þessa hálffljótandi iðnaðarmassa undir húð sem jafnvel vegur um 5% af allri þyngd kvennanna. Auk þess allskonar aukaefni ef vel er leitað eins og áður sagði og ekki er vitað með vissu hvaða skaða getur valdið.

Ef um lyfjameðferð væri að ræða gegn sjúkdómum, væri meðferð með aukaefnum í jafnmiklu magni og finnast í PIP brjóstapúðunum sem leka, með öllu óásættanleg og lyfið umsvifalaust tekið úr umferð með bréfi og aðvörun til allra lækna. Auk þess sem rannsóknir hefðu auðvitað upphaflega þurft að fara af stað um öryggi meðferðarinnar áður en hún var markaðssett. Ekki eftir á og reyna þá fyrst að afsanna óhollustu langtímameðferðar og stofna þannig lýðheilsu kvenna í hættu. Eins og nú er rætt um með því að láta konurnar ganga með ósprungnu PIP púðana ótímabundið. Sem samt hæglega gætu verið farnir að leka ósómanum, þótt í minna magni sé og sést.

Í Bandaríkjunum fékkst fyrst leyfi á almennri notkun sílíkonbrjóstapúða 2006, að uppfylltu ströngu eftirliti og eftir reynslu og prófanir tugþúsunda kvenna. Ennþá eru fyllsta öryggi ekki fullnægt að mati heilbrigðisyfirvalda, og sem benda alltaf á eigináhættu og hugsanlegar aukaverkanir sem af púðanotkuninni kann að hljótast. Reynt hafði verið að markaðsetja frönsku PIP púðana, fyrst með saltvatsfyllingu í Bandaríkjunum frá árinu 1996 en sem voru aldrei viðurkenndir að fullu og síðan sílíkonpúðana frá aldarmótunum síðustu sem stóðust heldur aldrei þarlendar reglugerðir eða kröfur. Erfiðleikar að uppfylla gæðastaðla og eftirlit með framleiðslunni höfðu þar mest að segja, auk vafasamrar viðskiptasögu PIP fyrirtækisins við þarlend fyrirtæki. En eftir að fulltrúar FDA (Bandaríska lyfjaeftirlitsins) höfðu skoðað verksmiðjurnar í  Frakklandi, þurfti ekki ekki frekar vitnanna við og algjört bann ákveðið á sölu allra PIP púða í Bandaríkjunum.

Staðreyndin er, að lekaáhættan er að minnsta kosti tvöföld en tölurnar um lekann eru á reiki milli 2 og 12% á ekki svo mörgum árum í lífi kvennanna. Margar alvarlegar aukaverkanir geta orðið jafnvel af hreinu sílíkónini, ef það fer á flakk og sem í sjálfu sér á við um flestar gerðar sílíkonbrjóstapúða. Slæmar staðbundnar bólgur og alvarlegar sýkingar. Eins og alltaf þegar um aðskotahluti er að ræða í líkamanum, nema hvað sílikon í hálf fljótandi formi getur plantað sér út um allt eftir sogæðakerfinu og með blóðrásinni. Þegar bornar eru saman myndir af nýjum og gömlum púðum, ekki síst PIP púðunum margfrægu, þarf ekki auðugt ímyndunarafl til að sjá hvað gerst hefur eða er við það að fara að gerast. Í stað stálgráa litarins á nýju mjúku púðunum, eru þeir gömlu og notuðu líka gulblóðugir með hálf skorpinni skel. Hver getur hugsað sér slíkt til lengdar? Sjón er oft sögu ríkari.

Um helgina fer nú fram mikil kynning í Bretlandi um hvernig eftirlitinu verði best háttað og konur sem fengu PIP brjóstapúðana ísetta hjá einkafyrirtækjum hvattar til að meta stöðuna með sínum læknum og heilsugæslunni. Ef gallar finnast eða leki, á að fjarlægja brjóstapúðana strax, jafnvel á kostnað ríkisins til að byrja með.

Kanadísk heilbrigðisyfirvöld hvetja konur sem fengið hafa erlendar brjóstafyllingar erlendis að láta skoða sig sem fyrst og fjarlægja alla PIP og ROFIL púða  19.1.2012

Vegna umræðunnar um vörusvik og alvarlega galla í framleiðslu sílikon brjóstafyllingapúða fyrir ungar konur á síðustu dögum, veltir maður fyrir sér hvernig gæðaeftirliti lækningavörunnar sé yfirhöfuð háttað og endingu sílikonbrjóstapúða almennt og hvort ekki sé víðar pottar brotnir en þegar er vitað um í dag. Einn mesti skandall í læknaheiminum á síðari árum er að minnsta kosti að þriðju vinsælustu brjóstapúðarnir skildu vera boðnir konum um tveggja áratuga skeið sem vitað var að væru falsaðir og innihéldu iðnaðarsílikon í stað læknasílikon ætlað mönnum auk margra annarra vafasamra aukaefna. Iðnaðarsílikon sem ætlað er í raftæki ýmiskonar og húsgögn og sem mannanna lög gera skýra kröfu um að sé ekki notað í menn.

Hver sem prósentulekinn er og sem hækkar eftir sem árin líða, er öryggið á notkun slíkra púða algjörlega óásættanlegt, ekki síst með tilliti til bólgu, alvarlegra sýkinga og annarra alvarlegra aukaverkana sem upp kunna að koma með tímanum, ef og þegar þeir fara að leka. Vitað er að sílikonið getur t.d. farið á flakk í hina ýmsu vefi líkamans með sogæðakerfinu. Ekki síst milli rifjanna sem algengt er, en erfitt getur veri að fjarlægja eins og nýlega kom fram í viðtali við Kolbrúnu Jónsdóttur brjóstapúðaþega á RÚV og Stöð2. Kona sem hefur þurft að láta fjarlægja brjóstapúða tvisvar áður og af öðrum gerðum en mest hefur verið til umræðu, þ.e. PIP-gerðinni (Poly Implant Protheses) og sem hún er nú með, illu heilli. Áður aðrir sílikonpúðar sem fóru að leka og sem hún líkti við tyggjóklessur sem þurfti að skafa úr hinum ýmsu líffærum og vöðvum. Þar sem ekki var aftur snúið vegna sálarinnar og nauðsynlegt þótti að fá nýjar PIP fyllingar í stað þeirra gömlu. Til að líta ekki verr út sem kynvera en áður til nokkurrar aðgerðar kom til í upphafi.

Að ungar konur, jafnvel áður en til barneigna kemur, þurfi nú að standa frammi fyrir afarkostum vegna afleiðinga læknisaðgerða í stórum stíl, hlýtur að vera óásættanleg staðreynd út frá læknisfræðilegum og siðfræðilegum sjónarmiðum. Því þarf nú að skoða öll brjóstafyllingarmálin í nýju ljósi, kanna betur ástæður fyrir slíkum aðgerðum og á hvaða aldri í lífi kvennanna þær eru gerðar. Miðað við tíðni aðgerða á síðustu árum, stefnir hlutfall kvenna sem leita eftir slíkum aðgerðum að nálgast tugprósentuna. Að minnsta kosti í sumum löndum eins og hér á landi miðað við fyrirlyggjandi tölur. Ef um lyfjameðferð væri að ræða og horft er til langtímaaukaverkana og hættulegra hliðaverkana, væri meðferðin með öllu óásættanleg. Jafnvel þótt lekinn væri „aðeins“ um 1 prósent á nokkrum árum í lífi kvennanna, er áhættan allt of mikil. Líka þótt um einkarekna atvinnustarfsemi og „frjálsan“ vilja kvennanna sé að ræða og sem er jafnvel undandskilin ákvæðum um upplýsingaskildu samkvæmt persónuverndarlögum. Ákvæðum sem líka geta snúist upp í andhverfu sína þegar um lýðheilsumál er að ræða en ekki bara um reglur og lög sem er svo augljóst þegar um PIP púðana frægu er að ræða og allir sjá sem vilja. Líka hvað varðar tíðnitölurnar sem sannarlega skipta máli og nú er beðið eftir. Um fyllingar sem eiga ekkert skylt við lífsfyllingu, þegar allt kemur til alls.

fyrri umfjöllun:

Falinn sannleikur í 20 ár,  6.1.2012

Viðtal- Reykjavík Síðdegis 3.1.2012

Brjóstvitið í upphafi árs, 2.1.2012

Brjóstastækkun á Stöð2, 26.02.2010

Seinni umfjöllun

Forsagan af PIP markaðssetningunni í Bandaríkjunum fyrir tveimur áratugum er lýginni líkust, reuters 11.01.2012

Afleiddur kostnaður af einkareknum heilbrigðisfyrirtækjum,theguardian,  11.1.2012

Dutch urge removal of faulty PIP breast implants, 12.1.2012

1,000 S. Americans to sue over PIP implants, 12.01.2012

SkyNews 12.1.2012

article.aspx?id=706406&vId=2983798&cId=World

 TheLancet : ritstjórnargrein 14.1.2012:  lessons from the USA 

Það voru ekki hernaðarátök eða náttúruhamfarir sem særðu flesta í lok árs 2011, ef litið er til sálarinnar um þessar mundir. Líka hér á landi þar sem um 400 konur þjást nú og vita ekki hvað skal gera…á nýju ári.
Sennilega eru fáir skandalar meiri í heimi læknavísindanna árið 2011 og jafnvel á síðari tímum, en einmitt gallarnir sem nú eru að koma fram í frönsku brjóstafyllingunum (implöntunum), svokölluðum sílicon brjóstafyllingum af gerðinni PIP (Poly Implant Prothese). Hundruð þúsundir kvenna sem fengið hafa PIP brjóstafyllingarnar frönsku í Evrópu á síðustu árum, hafa örugglega átt ömurleg áramót, m.a. hér á landi, enda mikið fjallað um mögulegan galla og leka í þeim í heimspressunni sl. daga. Því auðvitað vill engin kona eða stúlka eiga á hættu að fá sílicon úr slíkum púðunum út í líkamann eða slæmar sýkingar í brjóstin. Þaðan af síður að eiga á hættu á að fá síðar krabbamein, sem þó engar beinar sannanir eru fyrir í dag. Þess heldur aðrar almennar aukaverkanir og sem mikið meira er rætt um.

En hvernig má það vera, að ungar og annars hraustar konur þurfi að liða eins og sjúklingum með alvarlega sjúkdóma í brjóstum, þar sem brjóstunum verði jafnvel að fórna fyrir lífið sjálft? Að þörfin sem upphaflega var að bæta sjálfsímyndina og blása hana aðeins út, snúist nú upp í andhverfu sína og angist. Áhyggjur sem einnig ná til milljóna annarra frískra kvenna sem völdu þann kost að fá sílikon brjóstafyllingar, eingöngu til að sýnast barmameiri fyrir hitt kynið og þær töldu hættulausa aðgerð. En sem í dag verður vonandi víti til að varast, en hvar á að leggja „línurnar“?

Og hver er ábyrgð heilbrigðisyfirvalda sem leyfa slíkar aðgerðir í dag án sérstakra læknisfræðilegra ástæðna og læknanna sem stunda slíkar aðgerðir eftir því hvar tískan liggur? Kostnaður við ísetningu gervibrjósta hleypur á hundruðum þúsunda og fróðlegt væri að vita hvað margar slíkar aðgerðir hafi verið framkvæmdar hér á landi sl. áratug og á hvaða aldri í lífi kvennanna. Eigum við kannski Evrópumet í þessu eins og mörgu öðru, en sem persónuverndarákvæðin hefta að séu birt? 40.000 kvenna hafa þessa tilteknu gerð af PIP brjóstafyllingum í Bretlandi og sem nálgast að vera um helmingur af öllum konum sem fengið hafa brjóstalyftingu þar í landi á síðustu árum. Miðað við fólksfjölda má þannig áætla að 1 kona af hverjum 800 hafi fengið PIP brjóstafyllingu í Bretlandi en ein af hverjum 400 konum hér á landi. Í Frakklandi hafa um 30.000 konur fengið þessa gerð af brjóstafyllingu.

Frönsk heilbrigðisyfirvöld hafa nú ákveðið að borga aðgerðirnar sem losa á konur við brjóstapúðana og hleypur kostnaðurinn auðvitað á miklum upphæðum. Beðið er hins vegar eftir ákvörðun breskra heilbrigðisyfirvalda um álíka aðgerðir, sem þau þó telja ekki nauðsynlega í dag miðað við fyrirliggjandi gögn, en sem eru til endurskoðunar í ljósi nýrra gagna um meiri leka (allt að 7% á ári) úr púðunum en áður var talið (sem var um 1%). Og hvað með gæðaeftirlit á öðrum brjóstafyllingum? Það furðulegasta við þetta allt saman er að PIP implöntin höfðu aldrei verið viðurkend sem örugg lækningavara fyrir mannfólkið, búið er að leggja niður fyrirtækið vegna gjaldþrots sem framleiddi fyllingarnar og aðaleigandinn stunginn af og eftirlýstur af alþjóðalögreglunni, Interpol.

Fyrir tæpum tveimur árum fjallaði ég um aðkomu íslenskra fjölmiðla að ókeypis kynningu á bróstastækkunum, þar sem gefið var í skyn að þær þættu sjálfsagðar hjá ungum konum eftir fyrsta barn og þegar brjóstin létu á sjá eftir hlutverk sitt, meðgönguna og brjóstagjöf. Sennilega eru þessar offarir og ýmsar aðrar fegrunaraðgerðir sem ég fjallaði þá um, komnar langt út fyrir allt velsæmi og hugmyndafræði læknisfræðinnar, að minnsta kosti eins og ég lærði hana. Þar sem lágmarkskrafan var að gera sjúklingnum aldrei meira ógagn en gagn, til skemmri og lengri tíma litið. Nokkuð sem töluverð umræða hefur verið líka tengt lyfjanotkun ýmiskonar í seinni tíð. Ekki síst ávísun á ávanabindandi lyf fyrir fíkla og jafnvel þegar lyf sem ætluð eru fáum eru yfirfærð sem þörf fyrir sem flesta. Það er að minnsta kosti umhugsunarvert að læknavísindin skuli bera hvað mesta ábyrgð á einum mesta skandal ársins að mínu mati, m.a. hér á landi.

Frétt BBC í dag, 2.1.2012

Daily Mail, 2.1.2012

The Telegraph 2.1.2012

Um áramót mætir gamli tíminn þeim nýja á áberandi hátt. Nýi tíminn boðar þá alltaf von um að maður getur gert betur, en sá gamli skilur stundum eftir sig sögu mistaka, sem maður vill ekki endurtaka. Út á þetta ganga meðal annars vísindin. Ný íslensk rannsókn sýnir tengsl mikillar mjólkurneyslu á unglingsárum drengja við hættuna á myndun íllvígs blöðruhálskirtilskrabbameins síðar á ævinni. Rannsóknir Jóhönnu Eyrúnar Torfadóttur næringarfræðings og doktorsnema hafa vakið mikla athygli. Rannsóknirnar sýndu að íslenskir karlar sem neyttu mikillar mjólkur á unglingsárum voru þrefalt líklegri til að greinast með blöðruhálskirtilskrabbamein en hinir sem drukku minna af mjólk. Hugsanlega má tengja áhrif mjólkur við viðkvæmt þroskaferli blöðruhálskirtilsins kringum kynþroskann og hormónaáhrifa einhverskonar. Eftir því sem best er vitað, hefur ekki áður fundist samband milli fæðuvenja snemma á ævinni við áhættu á að greinast með krabbamein í blöðruhálskirtli seinna á ævinni. Reyndar er til önnur rannsókn sem sýndi fram á það gagnstæða og sem Jóhanna bendir á í viðtali. Þörf er því á fleiri rannsóknum sem kanna tengslin betur. Rannsóknin er engu að síður áhugverð og vel unnin.

Krabbamein í blöðruhálskirtli er hins vegar ekki einn sjúkdómur heldur form af mörgum og sem flestir karlmenn fá vísir af strax um miðjan aldur. Því skal fara mjög varlega í að alhæfa um mikilvægi kúamjólkurinnar einnar sem áhættuþætti fyrir algengasta illkynja krabbameinsvextinum.

Hlutfall krabbameins í blöðruhálskirtli sem fundið er með smásjárskoðunum á vefjabitum úr kirtlum einkennalausra karla er mjög hátt. Allt að 8% manna á þrítugsaldri greinast með slíkar breytingar, 30% manna á fertugsaldri, 50% manna á sextugsaldri og 80% manna á áttræðisaldri. Í mörgum þessara tilfella er PSA (prostate specific antigen) hækkað en sem engu að síður hefur verið oft notað í kembileit að krabbameininu með vægast sagt slæmum árangri hvað lifun varðar og lífsgæðum og ég hef fjallað um áður á blogginu mínu.

Fjöldi annarra áhættuþátta en hugsanlega neysla nýmjólkur, skiptir sennilega miklu meira máli hvort krabbamein myndast og jafnvel breytist í illkynjaðasta formið, og sem mestu máli skiptir. Þar á meðal ýmislegt sem finna má í fæðunni í dag og öðrum neysluvenjum almennt. Áfengi, tóbak og brasaður matur þar á meðal. Rannsókn Jóhönnu er engu að síður athyglisverð enda fékk hún í upphafi árs viðurkenningu Velferðarráðuneytisins fyrir framúrskarandi verkefni á sviði lýðheilsu. Sérstaklega er hún áhugaverð vaðandi spurninguna um hollustu ýmissa fæðutegunda í uppvextinum og veltir við mörgum steinum sem við erum grunlaus um hvað geti leynst undir. Ekki er hins vegar ástæða til í dag að vara við gömlu góðu mjólkinni okkar og sem við höfum talið vera meðal okkar bestu og hollustu afurða hingað til, en í hófi. Meiri ástæða þykir að vara við þeim drykkjum sem við þegar vitum hvað eru óhollir, m.a. alla gosdrykkina sem unga fólkið drekkur hvað mest af í dag.

Gleðilegt nýtt ár og takk fyrir það gamla.

Á flestum sviðum læknisfræðinnar höfum við Íslendingar talið okkur standa fremstir meðal þjóða, læknismenntunin góð og boðið er upp á hátæknilækningar á flestum sviðum. Þetta er svo sem allt gott og blessað ef heilbrigðisþjónustan sjálf stæði í blóma og að ekki væru efasemdir forgangsröðun verkefnanna á niðurskurðartímum. Á tímum þegar velmegunarsjúkdómarnir eru farnir í að sliga heilsuna hjá mörgum svo og heilbrigðisþjónustuna almennt. Sem þó er aðeins vísir að því sem koma skal, að öllu óbreyttu, og besta sókn læknisfræðinnar felst nú til gamalla, en áður vel þekktra gilda sem hafa því miður gleymst. En horfum nú yfir sviðið eins og það blasti við árið 2011.

Helmingur þjóðarinnar er of þungur og tæplega fjórðungur of feitur. Þar sem illviðráðanlegur blóðþrýstingur, heilablóðföll, æðaskemmdir og alvarlegir augnsjúkdómar verða sífellt algengari. Þegar okkur var loks búið að takast að ná niður tíðni kransæðasjúkdómsins og minnka tóbaksreykingar um allt að helming. Nýir sjúkdómar sem í dag eru taldir geta breytt heimsmyndinni og sem meirihluti íbúa á hvaða aldri sem er stefna þá í að fá. Á næstu áratugum að óbreyttu en þegar um fjórðungur 65 ára og eldri þegar komnir með sykursýki í Ameríku og við virðumst síðan vera næst í röðinni. Þegar börnin fá sjúkdóma gamla fólksins og heilbrigðiskerfið hefur ekki lengur burði til að geta sinnt nema litlum hluta af því sem okkur finnst svo sjálfsagt í dag. Sem bara breytingar í lífsstíl okkar geta breytt.

Sennilega eru mestu heilbrigðisgrýlur 21. aldar ofþyngdin og sykursýkin. Ástand og sjúkdómur sem eru eins og tvíburar. Orsök og afleiðing af sama meiði sem leiðir til alvarlegra sjúkdóma og sem eru ekki endilega aldurstengdir. Grimmir sjúkdómar sem valda flestu því sem við viljum vera laus við, ekkert síður þegar við eldumst. Þegar líkaminn eldist hraðar en árin og meðalaldur hjá þjóðinni getur snarlækkað.

Mestar áhyggjur ber auðvitað af hafa af hratt vaxandi ofþyngd barna og unglinga, sem að miklu leiti tengist aukinni neyslu sykraðra drykkja í dag, auk þess sem drykkjan leiðir til meiri neyslu sælgætis og aukabita með, yfir daginn og langt fram á kvöld. Alls drukku Íslendingar um 130 lítra af sykruðum gosdrykkjum á árinu og innbyrtu að meðaltali sem samsvaraði um 1 kíló af hreinum sykri á viku, töluvert meira en nokkur önnur Norðurlandaþjóð. Sumir meira aðrir minna.

Stundum hefur verið sagt í hálfgerðu gríni að Íslendingar séu líka ofvirk þjóð, burt séð frá sykurneyslunni og að genin hafi komið meira en góðu hófi gegndi með óstýrlátum forfeðrum okkar. Eitt er víst að sjúkdómsmyndin er vel staðfest hér á landi í mörgum myndum, einnig meðal nútímavíkinga. Vitað er að margt í umhverfinu og uppeldinu ræður því hvernig við þroskumst og hvaða hegðun við tileinkum okkur þegar við fullorðnumst. Námserfiðleikar og hætta á detta úr námi og skóla er vissulega fyrir hendi með miklum síðkomnum afleiðingum fyrir viðkomandi. Kvíði og þunglyndi eru þannig algengir fylgikvillar. Einnig er meiri hætta á tóbaksfíkn. Eins hætta á misnotkun áfengis og jafnvel eiturlyfja ef illa gengur í félagslegum samskiptum. Félagslegur stuðningur, ekki síst í skólunum, er þannig mikilvægur fyrir þjóðfélagið allt svo og góð lyfjameðferð fyrir þá sem verst eru settir.

Lítil áfengisneysla og lág tíðni lifrarbólgu B og C var þakkað lágri tíðni á skorpulifur hér á árum áður og þótti líka bera vott um góðar forvarnir gegn þessum sjúkdómum. Eins lágri tíðni offitu og sykursýki. Nú er öldin sem sagt önnur og vaxandi sambland þessara sjúkdóma í náinni framtíð er stórhættuleg blanda sem ekki sér fyrir endann á. Á  tíma sem áfengisneyslan hefur meira en tvöfaldast, fíkinefnavandin margfaldast og hröð þróun offitu er að slá öll Evrópumet.

Áður sköpuðum við okkur þó sérstöðu miðað við vínmenningarþjóðir þar sem áfengi var haft daglega um hönd, þrátt fyrir slæma drykkjusiði um aldir. Á tímabili var talað um að þrátt fyrir allt, væri e.t.v. bara hollara að skella í sig um helgar en sötra léttvín daglega. Þá værum við að minnsta kosti laus við skorpulifrina sem er eitt algengasta dánarmein vínmenningarþjóðanna. Í stað þess að láta af helgarsiðum okkar bættum við bara við okkur bjórnum og léttvíninu. Hálft til eitt glas af léttvíni á dag átti svo sem ekki að vera svo óhollt og jafnvel hollt hvað æðasjúkdómana varðar og elliglöpin eins og rannsóknir ársins benda til. Aðrar rannsóknir benda hins vegar á að öll áfengisneysla getur verið varasöm, líka lítil, ekki síst er varðar hættu á myndun krabbameina, sérstaklega brjóstarkrabbameina meðal kvenna. En hvað var það sem fór úr böndunum hjá okkur? Sennilega svipað og í öllu öðru, óhófið. Neysla áfengis nálgast nú að vera að meðaltali um 8 alkóhóllítrar á ári fyrir alla 15 ára og eldri og um 7% fullorðinna hafa lagst inn á Vog til áfengis- og vímuefnameðferðar.

Svefnvandi þjóðarinnar er líka mikill, að minnsta kosti miðað við gríðarlega sölu svefnlyfja hér á landi. Reyndar eiga Íslendingar líka norðurlandamet í notkun svefnlyfja og annarra tauga- og geðlyfja. Lyf sem slæva auk þess að hjálpa með að ná svefni, sem þó verður aldrei jafn góður svefn og án lyfja. Stundum  meira eins og stutt rot. Svefnlyf sem aldrei ná að hreinsast alveg úr heilanum daginn eftir og veldur höfga og oft truflaðri hugsun. í Bretlandi og Bandaríkjunum eru t.d. fleiri taldir valda umferðarslysum undir áhrifum verkja- og svefnlyfja en áfengis. En ávísun á svefnlyf er samt því miður algengasta úrræði heilsugæslunnar í dag, miðað við fjölda úrlausna í „rafrænu gáttinni“ og þar sem ekkert toppar þessar lyfjaendurnýjanir. Skyldi engan undra að þjóðin fitni og gangi síðan oft um eins og undir.. álögum.

Sennilega eru fá lífefni nauðsynlegri líkamanum en D-vítamínið sem var mikið til umræðu á haustmánuðum, enda var ætlast til að við framleiddum það sjálf eins og aðra hormóna í upphafinu með tilstuðlan sólarinnar en sem er að skornum skammti hér á landi eins og allir vita. Fyrir hundrað milljón árum þegar hún fékk að skína á okkur ber allt árið um hring. Löngu síðar þegar við fluttum okkur frá sólinni og Adam fékk ekki lengur að vera í paradís, urðum við að treysta á inntökuna með fæðunni, sjávarfangi og innmat. Löngu síðar líka þegar við drukkum lýsi. En á síðustu tímum spruttu upp ný vandamál, ekki síst þegar við hættum að borða það sem náttúran sjálf ætlaðist til að við gerðum og hættum að drekka lýsið.

Þegar þann hlekk vantaði fóru börnin aftur að greinast með hörgulsjúkdóminn beinkröm og fullorðnir að brotna af minnsta tilefni. Líka marga aðra hörgulsjúkdóma tengt ónógri kalkinntöku og D-vítamínskorti. Hörgulsjúkdómar sem geta tengst flestum þeim kvillum sem við í heilsugæslunni erum að fást við alla daga, vöðvaslen, þunglyndi, háþrýsting, sýkingar og flensur. Nokkuð sem líka er gott að hafa í huga þegar litlu börnin fá oft eyrnbólgur og aðrar sýkingar.

Fréttir bárust líka frá Evrópu og Ameríku að milljónir foreldra kjósi að láta ekki bólusetja börnin sín við hinum ýmsu barnasjúkdómum eins og mislingum, af ótta við síðkomnar aukaverkanir. Ýmsum síðkomnum sjúkdómum sem í flestum tilfellum hefur ekki verið hægt að sanna að séu tengt bólusetningunum. Sumir hafa reyndar gengið svo langt að falsa rannsóknir og fengið þær birtar í virtum læknatímaritum, máli sínu til framdráttar. Þannig var t.d. með rannsókn um meint tengsl MMR bólusetningarinnar (Hettusótt, mislinga og rauða hunda) og einhverfu. Afleiðingarnar eru hins vegar þær að tugþúsundir barna greinast nú á ári hverju með mislinga, mest þar sem þátttakan í bólusetningunum er lökust. Líka hér á landi.

Ný bólusetning bættist við í ungbarnaheilsuverndinni hér á landi á árinu sem ber að fagna. Bólusetning gegn pneumókokkum, einum helsta meinvaldi mannsins. Rannsóknir í seinni tíð í löndum þar sem bóluefnin hafa verið notuð sýna að tekist hefur að lækka tíðni ífarandi sýkinga sem pneumókokkar valda um 80%, þ.e. gegn þeim algengu stofnum sem bólusett er gegn. Vissar áhyggjur er þó á fjölgun annarra stofna á sama tíma og sem eru ekki í bóluefninu, jafnvel sýklalyfja-fjölónæmum stofnum og þegar er farið að bera á erlendis þar sem bóluefnin hafa verið notuð lengi.

Tíðni eyrnabólgusýkinga af völdum penumókokka hefur líka snarminnkað þar sem bóluefnin hafa verið notuð um árabil og fjöldi heimsókna til lækna vegna eyrnabólgu barna hefur fækkað um allt að helming. Á Íslandi hefur tíðni eyrnabólgu hjá ungbörnum verið há hingað til og sem í dag skýrir yfir helming af allri sýklalyfjanotkun barna og sem er um 20% af öllum sýklalyfjaávísunum utan spítala í landinu. Sterk tengsl hafa líka fundist milli útbreiðslu sýklalyfjaónæmra pneumókokka í þjóðfélaginu og notkun sýklalyfja hjá börnum. Í dag eru um 40% af öllum pneumókokkum sem valda sýkingum  penicillínónæmir og jafnvel fjölónæmir og sem flestir eru algjörlega ónæmir fyrir helsta varalyfi penicillíns, makrólíðum (19F stofninn). Bóluefni gegn algengustu pneumókokkastofnunum sem í mörgum tilfellum eru auk þess sýklalyfjaónæmir, eru því kærkomin í baráttunni  gegn alvarlegum sýkingum meðal barna á Íslandi og okkar hinna líka með hjarðáhrifum. Mikilvægt er að nota nú tækifærið og skjólið sem þessar bólusetningar veita og draga úr ónauðsynlegum sýklalyfjagjöfum eins og Alþjóðlega heilbrigðisstofnunin (WHO) mælir með enda telur hún hratt vaxandi sýklalyfjaónæmi helstu meinvalda mannsins eina af alvarlegustu heilbrigðsiógnum samtímans.

Á árinu urðu 12 dauðaslys í umferðinni, meirihluti úti á landi og þar sem meira en helmingur fórnarlambanna voru undir 18 ára. Sumir segja að slys séu bara ákveðin líkindi að óheppni. Að sumu leiti satt en oftar ekki, sérstaklega þegar umferðarslysin eiga í hlut og sem að í flestum tilvikum má koma í veg fyrir. Ekki síst alvarlegustu slysin þar sem hinn slasaði “var jafnvel í rétti”. Þau forðumst við best með því að keyra hægar og sýna aðgát og kurteisi.

Ekkert er heldur sameiginlegt með ofsaakstri fólksbifreiða eða bifhjóla og þungaflutningum á vegum landsins, annað en afleiðingarnar ef slys verða. Ofsaakstur á bifreiðum og bifhjólum er endurtekið í fréttum, en miklu síður þungaflutningarnir á ófullkomnum vegum landsins. Oft er rætt um hvað gera megi til að sporna gegn ofsaakstrinum, ekki síst hvernig bæta megi löggæsluna, en síður hvernig eftirlit með farmi vöruflutningabifreiða er háttað, sem eru stundum illa hlaðnir eða ofhlaðnir og geta skapað stórhættu vegna skertra aksturshæfleika. Eins er mikið rætt hvernig við getum aukið umferðaröryggi okkar allra með nýjum og betri vegum og byggingu umferðamannvirkja hverskonar, en minna hvernig koma megi þungum vöruflutningum af vegunum og aftur á sjóinn, jafnvel landflutningi alls sjávarafla heilu byggðarlaganna. Þar sem höggið sem gæti hugsanlega orðið við árekstur margfaldast með þyngd og hraða bifreiðarinnar sem á móti kemur. Þar sem höggið er í réttu hlutfalli við þyngdarmun farartækjanna. Eins, að stuðari stórra bifreiða lendir ekki á stuðara fólksbifreiðarinnar, heldur farþegarýminu. Það er ójafn leikur.

Óvinir læknisfræðinnar og okkar allra eru sjúkdómarnir sem við viljum sigrast á. Í það minnsta ná sáttum við og læra að lifa með, því auðvitað vinnum við ekki alltaf  fullnaðar sigur. Þetta eru sjónarmið sem sameinar okkur í það minnsta sem vinnum í heilbrigðisgeiranum. En leiðirnar eru mismunandi. Vísindin hafa skapað okkur ýmiss verkfæri til að auðvelda okkur að svo megi verða og eru lyf og bóluefni stór hluti af vopnabúrinu. Eins nýjar rannsóknir á orsökum sjúkdóma og annarra meðferða. Samfélagslækningar og samvinna heilbrigðisstétta hefur þannig aldrei verið mikilvægari í flóknum samtímanum, enda er líkaminn aldrei eyland.

Vopnin þurfa hins vegar að vera vel varðveitt og skilgreina þarf oft miklu betur en gert er í dag hvenær á að nota þau, til að þau missi ekki mátt sinn og hætti að bíta. Skilningur á venjulegum sjúkdómsgangi er mikilvægur, ekki síst þegar líkaminn læknar sig oft sjálfur. Læknirinn á að vera sérfræðingurinn til ráðgjafar um alla þessa hluti ásamt öðru heilbrigðisstarfsfólki og meta hvenær frekari meðferðar er þörf. Í dag hefur aldrei verið meiri þörf á teymisstjórum, til að samnýta vinnukraftinn og  mannauðinn innan heilbrigðiskerfisins sem best. Til fræðslu og nauðsynlegra meðferða.

Vitað er, að oft er um helmings mun að ræða á notkun flestra lyfjaflokka milli svæða og landa, allt eftir því hvernig heilbrigðisyfirvöld skipuleggja heilbrigðisþjónustuna og hvernig  læknar á hverjum stað standa að málum. Það eina sem raunverulega skiptir máli í þessu samhengi. Spurningin er bara hvort hefur meiri áhrif, markaðsöflin eða gæðin. Í vel skipulagðri heilsugæslu sem getur unnið eftir alþjóðlegum stöðlum eða á sundurlausum skyndivöktum út um allan bæ. Hvort tilvísanir á lyf séu fyrst og fremst í rafræna „opna gátt“ sem enginn veit hvað geymir eða augliti til auglits við þann lækni sem best til þekkir og á að vera gæsluvörður sjúkraskrárinnar.

Í samskiptum læknis og sjúklings á ávallt að ríkja mikill trúnaður. Læknirinn vill yfirleitt alltaf gera sitt besta, en verður að miða við aðstæður og tíma sem samskiptunum er ætlað. Dýrasta verkfæri hans er reynsla og þekking sem því miður er oft vannýtt í tímaleysinu. Huglægt mat og ráðgjöf, en ekki eintómar skyndilausnir. Heildræn nálgun verður þannig oft að víkja fyrir skammtíma „gæðatryggingu“ þar sem gengið er hvað lengst í úrræðunum. Það er t.d. fljótlegra að gefa kvíða- eða þunglyndislyf við kvíða og þunglyndi en beita samtalsmeðferð eða hugrænni atferlismeðferð sem er samt miklu líklegri til að skila betri árangri til lengri tíma litið. Sama á við um ráðgjöf gegn svefnleysi og krónískum verkjum. Og útskýringum á eðlilegum gangi öndunarfæarasýkinga, góðri ráðgjöf í stað sýklalyfjagjafar. Spurningin er þannig um skipulag á heilbrigðisþjónustunni sem samt því miður, miðar oft fyrst og fremst við skyndiþjónustu. Þegar skyndiúrlausnir leiða síðan til frekir þjónustukröfur um aðrar skyndiúrlausnir. Á meðan vopnin slitna, úreldast og verða smá saman óvirk, aukaverkanir algengari og hliðverkanir dýrari. Heildarkostnaður heilbrigðisþjónustunnar eykst og heilsa þjóðarinnar versnar. Í stað heildrænnar nálgunar á vandamálunum og að fólk beri meira ábyrgð á sjálfu sér. Í stað þess að alast upp við sjúkdómahræðslu og að við öllu séu til skjótvirkar skyndilausnir.

Sjúkraskrárkerfin á  Íslandi eru heldur ekki ennþá samtengd, né heldur lyfjaskrárnar og „lyfjagátt“ apótekanna eins og áður var minnst á, þangað sem allar rafrænar lyfjaávísanir enda. Allt sem býður hættunni heim og veldur miklum rugling, hvað aðrir eru búnir að gera og hugsa. Meiri hætta er á allskonar milliverkunum á milli lyfja frá hinum ýmsu læknum. Ofnotkun og röng notkun lyfja getur einnig orðið mikið heilbrigðisvandamál og er heilsuspillandi í eðli sínu.

Á sama tíma eru lyf frá læknum jafnvel misnotkuð og notuð sem „læknadóp“ í afkimum þjóðfélagsins. Jafnvel þar sem talað er um að ekkert dóp sé öruggara gagnvart óvæntum eiturverkunum en „læknadópið“, og sem í sumum tilvikum slær jafnvel heróini við sem vímugjafi. Þar sem stutt getur verið á milli neyslu saklausra vímugjafa og þeirra sterkustu, allt eftir framboði og eftirspurn. Verst af öllu er síðan þegar sjálfur löggjafinn stendur í vegi fyrir að sá sem ávísar lyfjunum í góðri trú geti fylgst með neyslunni í hinni sögufrægu gátt. Eitt mikilvægasta vandamálið sem stjórnmálamennirnir verða að leysa strax með breytingum á persónuverndarákvæðum.

Í fyrra og aftur nú hefur orðið mikil jákvæð vakning í átaki gegn einu algengasta krabbameini karla, krabbameini í eistum. Krabbameini sem að hluta tengist líka lífsstíl og reykingum eins og öll önnur krabbamein. Áminning um nauðsyn þess að takmarka sölu tóbaks eins og kostur er. Forræðishyggja myndu sjálfsagt sumir segja, lög og bönn. Staðreyndin er hins vegar sú að árlega greinast um 700 karlar með krabbamein á Íslandi og tæplega þriðjungur deyr af þeirra völdum. Rannsóknir sýna að lækka má þessa tölu um þriðjung ef tímalega er gripið í „taumana“. Þökkum Krabbameinsfélaginu þessa vakningu og fyrir mottumarsinn í ár.

Starfsfólk heilsugæslunnar grét sölu Heilsuverndarstöðvarinnar á sínum tíma, íslenskum tárum. Stjórnsýslan skildi þá ekki hlutverk hennar til fulls eða rætur. Tapið hefði geta orðið mikið fyrir komandi kynslóðir, en um leið sárt fyrir okkur hin sem þekktum sögu húsins og vissum af sálinni sem húsið geymir. Rauða húsið sem tekur á móti okkur nú aftur opnum örmum og er með stóra landganga eins og skip sem siglt getur til fjarlægra landa. Með anddyri sem býður mann hjartanlega velkominn og er með stórum breiðum bogadregnum stiga til efstu hæða. Heilsuverndarstöðin við Barónsstíg, stolt heilbrigðsiþjónustunnar í landinu og flaggskip, sem sannarlega er sómi af og fær nú nýtt hlutverk. Endurnýjaðir lífdagar Heilsuverdarstöðvarinnar er því mikið fagnaðarefni og vel við hæfi á 250 ára afmæli Landlæknisembættisins.

Heilbrigðisþjónustuna hefur tekið langan tíma að byggja upp á Íslandi, ekki síst á höfuðborgarsvæðinu með sjálfan Landspítlann Háskólasjúkrahús í fararbroddi og þangað sem flestra leiðir liggja einhvern tímann á ævinni. Fátt er okkur mikilvægara í mestri neyð lífsins en gott sjúkrahús með góðri bráðaþjónustu, um það eru allir sammála. Að mörgu þarf hins vegar að hyggja þegar þarf að byggja og vissulega býr Landspítalinn við erfiðan húsakost. Vandamálin þar er þó eins og hljóm eitt miðað við æpandi þörf á lagfæringum í heilbrigðiskerfinu hingað og þangað. Samt hefur verið ákveðið að byggja nýjan spítala á höfuðborgarsvæðinu samkvæmt fyrirliggjandi byggingartillögum á Landspítalalóðinni við Hringbraut. Fyrsti áfangi hljóðar upp á 40 milljarða króna. Ég set mikinn fyrirvara er á nausyn þess að fara út í svo dýra framkvæmd á niðurskurðartímum og þar sem þá hætta er á að önnur grunnþjónusta blæði í staðin. Um byggingaráformin og staðsetninguna við Hringbraut skrifaði ég í haust.

Það eru blikur á lofti og margir nú skjótráðir með ráð undir rifi hverju. Sumir vilja maka krókinn og telja hiklaust að aðrar heilbrigðisstéttir en læknar geti stundað lækningarnar og ávísað lyfjum. Jafnvel klæðst hvítum læknasloppum. Þess má hins vegar „til gamans“ geta að til er fyrirtæki sem heitir „Hvítir sloppar“ og sem ásamt fleirum fyrirtækjum sérhæfa sig í útflutningi á íslenskri lækisþjónustu til Norðurlandanna, aðallega til Noregs og Svíþjóðar. Þar sem sótst er eftir vinnukrafti þeirra sem læknasloppunum tilheyra í raun, og þar sem veitt eru viðunandi starfskjör og aðstaða eins og menntun lækna hæfir. Staðreyndir sem blasa við í dag.

Læknar verða að vera í fararbroddi að lýsa og varða veginn í heilbrigðismálunum. Marka leiðina í heilbrigðisþjónustunni með öðru heilbrigðisstarfsfólki. Allra síst eiga pólitíkusarnir að ráða hvernig læknar vinni eða ávísi lyfjum. Þeir geta hins vegar átt þátt í að skapa viðunandi vinnuskilyrði þar sem öllu eftirliti er fullnægt. Heilsan er best varðveitt með heilbrigðu líferni sem flest okkar vita vel í hverju felst. Hollur matur, félagslegt öryggi og nóg hreyfing alla daga. Baráttan við sjúkdómana vinnst best með samstöðu allra, á vígstöðvum þar sem trúverðugleiki læknisfræðinnar og heildræn sýn á vanda fólks er aðalvopnið. Með þeirri sýn og meiri áherslu á atferli mannsins verða leiddar fram mestu framfarirnar í læknisfræðinni á næstu áratugum.

„Nú árið er liðið í aldanna skaut og aldrei það kemur til baka.“ Árið hefur verið viðburðaríkt eins og vænta mátti, ekki síst miðað við allt sem á undan er gengið. Við heldur aldrei nær því að ganga í Evrópusambandið og margt augljósara nú en fyrir ári síðan. Við erum líka nær því að vera búin að vinna okkur út úr alþjóðlegri áfallahjálp og hugsunin skýrist smá saman. Að við þrátt fyrir allt eigum kost á að geta staðið áfram á eigin fótum. Mörgum steinum verið velt og við þroskaðri sem einstaklingar og þjóð. Texti þjóðsöngsins okkar á líka vel við eins og svo oft áður, nema hvað tíminn líður mikið hraðar en hjá forfeðrunum „einn dagur sem þúsund ár og þúsund ár dagur, ei meir“ Meira hefur þannig gerst á einu ári en árin á undan og ekki er rétt að miða við þúsund ár, heldur ef til vill aðeins eina öld. Þar sem við treystum á innlent yfirvald, fjármálastofnanir og kirkjuna. Allt okkar eigin stofnanir sem brugðust og sem komu ekki til dyranna eins og þær voru klæddar.

Það er alveg rétt hjá biskupi þjóðkirkjunnar, Hr. Karli Sigurbjörnssyni að trúin hefur bundið kynslóðirnar saman ásamt íslenskri tungu og mörgu öðru, ekki síst sögunni sjáfri. En einn mesti trúnarbresturinn nú er ekki á milli kynslóðanna í sögulegu samhengi, heldur milli þjóðkirkjunnar og þjóðarinnar. Ekki meðal fjárhirðanna, heldur milli þeirra og vitringanna innan yfirstjórn kirkjunnar. Og tákn jötunnar í jólaguðsspjallinu er, að einmitt þangað er vitringunum líka boðið. Að koma og sjá hvað fjárhúsin hafa að geyma.

Fáir staðir ná jafn vel anda jólahátíðarinnar og lítlil og einangruð sjávarpláss úti á landi. Þar sem gömlu húsin og bryggjurnar segja svo mikla sögu. Þar sem ennþá er unnið með það sem náttúran gefur okkur hvað mest af, fisk og annað sem tengist sjónum og flestir una nokkuð glaðir með sitt. Eins og þeir hafa gert gegnum aldirnar, í blíðu og stríðu. Þar sem það litla virkar svo stórt og eftirsóknavert. Þar sem tíminn er síðan stærsta jólagjöfin fyrir borgarbúann. Þar sem allt virtist nákvæmlega eins og fyrir áratug síðan. Sama yndislega fólkið, en ég tíu árum eldri. Þar sem ég dvelst nú með konunni minni og njótum jólanna, þótt flestir ástvinir okkar séu víðs fjarri.

Jólaandinn sameinar okkur nú samt öll hvar sem við erum stödd og við minnumst þess sameiginlega sem er okkur kærast. Á tímamótum sem eru ekki hefðbundin fyrir alla en þar sem skammdegið og myrkrið gefur lífinu annan lit en flesta aðra daga. Gleðileg jól, með kveðju frá Ströndum.

Oft stormar um jólin í margskonar skilningi og heimsfréttirnar bera með sér. Og aðrir stormar eru líka mikið í fréttum sem tengjast færðinni um landið okkar. Eg það eru ekki allir sem upplifað hafa alvöru snjóstorm. Á  vegum landsins þegar skyggnið er ekkert og bílarnir dansa eins og beljur á svelli. Líka þegar tíminn stendur eins og í stað og snjódrífan kemur aftan frá og þér finnst eins og bíllinn standi kjurr þótt hann sé á fleygiferð. Jafnvel hvort verið sé að keyra eftir veginum eða af honum, út í móa eða eitthvað annað. Þegar öll tæknin skiptir í raun minnstu máli og þú þakkar mest fyrir að fá að vera í skjóli og hlýju. Eins og ég lenti í um daginn og fékk góða hjálp.

Nú er veðráttan rysjótt og margir á faraldsfæti fyrir jólin. Fólk sem vill hitta sína kærustu yfir hátíðarnar. Marga fjallvegi oft yfir að fara og mikið á sig lagt þegar dagurinn er hvað stytstur. Sjaldan er mikilvægara að fara varlega. Sjaldan er maður oft í meiri þakkarskuld við náungann sem vill koma manni til hjálpar.

Áramótin er líka tími annarra óveðra. Bólgustorma sem lagst geta á menn. Stormar sem engu hlífa, síst lungunum okkar sem loftrýmið fylla af bólgu. Á tímum þegar Inflúensan geisar. Oftar þegar um svínainflúensu H1N1 er að ræða og að ekki sé talað um fuglainflúensu H5N1 sem nú eru meiri líkur á en áður að geti brotist úr höftum eins og síðust fréttir herma. Nema við séum áður bólusett. Nema við sýnum fyrirhyggju í tíma og fáum bólusetningu þegar hennar er völ. Sem því miður er allt of oft vannýttur möguleiki. Á sama hátt og þú vilt alltaf komast öruggur á leiðarenda, hvert sem ferðinni er heitið og þegar þú treystir á veðurspánna, vegagerðina og björgunarsveitirnar. Auðvelt val sem kallast að sýna umhyggju og fyrirhyggju í lífinu.

Athyglisverðar greinar hafa verið að birtast á síðastliðnum árum um karlaheilsu og meintan skort á karlkynshormóninu testósteróni. Umfjöllunin var valin sú áhugaverðasta í endurmenntun fyrir heimilislækna á bandaríska vísindavefnum MedScape árið 2011. Sennilega ekki bara vegna ímynd okkar karlmanna sem tengist „testósterón“-hugtakinu sem slíku, heldur allskonar áhættum á fylgisjúkdómum sem gæti tengst testósterónskorti, m.a. alvarlegum æða- og hjartasjúkdómunum. Sýnt hefur verið fram á að með lækkuðu testósteróni aukist líkur á svokallaðri efnaskiptavillu sem á ekkert skylt við aðrar villur í lífinu nema lífernið sjálft. Þannig er meiri áhætta á að fá sykursýki, háþrýsting og króníska lungnateppu. Einnig minna hættulega bólgusjúkdóma, en sem valda langvarandi verkjum hjá körlum, sem síðan kallar á verkjalyfjameðferðir og sem er mikið til umræðu vegna mikillar notkunar verkjalyfja um allan hinn vestræna heim. Ekkert síður hér á landi. Svo ekki sé talað um allan þann vanda sem tengist blöðruhálskirtli karla og óvinum sem þar leynast í skötulíki. 

Skortur á testósteróni er talinn há allt að 40% karlamanna 45 ára og eldri, hækkandi hlutfall með aldri og misjafnlega mikið eftir búsetu ef marka má hinar ýmsu rannsóknir sem gerðar hafa verið. Stóra vandamálið er mismunandi mæliaðfeðirnar á testósteróni, eftir stöðum og löndum. Ekki er heldur að fullu ljóst, hvort frítt testósterón í blóðinu (testósterón sem ekki er tengt burðarpróteinum ýmiskonar) skiptir meira máli en heildarmagnið. Hvort heldur, sem mæligildið er notað til að meta hugsanlega áhættu á fylgisjúkdómum eða sem ástæðu til inngripa og „uppbótarmeðferðar“. Reikna má hins vegar með að stór hluti einkenna karla sem heimsækir heimilislækni sinn, megi rekja að einhverju leiti til skortseinkenna á testósteróni, þótt í fæstum tilfellum séu skortseinkennin það mikil að þau hafi haft áhrif á t.d. kyngetu, frjósemi eða öðru sem tengist kynhegðun og kynferði (m.a. hárvexti). Galdurinn í dag felst hins vegar að rannsaka þetta samband við hormónið betur, finna réttari viðmið á mæligildunum og finna þá sem eru í mestri áhættu og gagnast hugsanlega hormónameðferð best.

Fyrir rúmlega ári síðan skrifaði ég pistil sem ég kallaði „Hættuleg blanda„. Þar var greint frá niðurstöðu rannsóknar sem var þá nýbirt í læknatímaritinu HEART og sem sýndi að um um 20% karlmanna yfir 60 ára hafðu umtalsvert lækkað frítt testósterón í  blóði. Rannsóknin sýndi verndandi þátt testósteróns gagnvart kransæðadauða hjá karlmönnum sem þegar voru með staðfestan kransæðasjúkdóm. Lágt testósterón og hátt kólesteról virtist þannig sérstaklega hættuleg blanda.

Rannsóknin náði til um 1000 manna sem var fylgt eftir í 7 ár. Dánartíðni þeirra sem voru með lækkað frítt testósterón var um 21% á móti 12% hjá þeim sem voru með eðlilegt frítt testósterón, leiðrétt fyrir öðrum áhættuþáttu,  m.a. hvað varðaði blóðfitulækkandi meðferð. Niðurstöðurnar vöktu upp spurningar hvort í framtíðinni ætti ekki að kanna blóðgildi testósteróns hjá karlmönnum sem eru í aukinni áhættu á að vera með kransæðsjúkdóm, ekkert síður en að mæla kólesterólið sem er vel þekktur áhættuþáttur. Hugsanlega mætti þá gefa þeim kost á testósterón „uppbótarmeðferð“ og minnka dánarlíkurnar um allt að helming.

Höfundar rannsóknarinnar mæltu þó með, að áður en ráðleggingar yrðu settar fram um uppbótameðferð, að gerðar yrðu framvirkar rannsóknir á gagnsemi meðferðar og hugsanlegar aukaverkanir metnar. Aðrar rannsóknir hafa ekki verið framkvæmdar með þessum hætti, en ein rannsókn var kynnt fyrir ári síðan í NEJM sem var þó gerð fyrst og fremst til að meta hugsanlegann bættan vöðvakraft og færni með uppbótameðferð á testósteróni hjá eldri karlmönnum (>65 ára) og sem mældust með lágt frítt testósterón. Rannsókninni var þó hætt fyrr en ætlað var vegna aukinnar dánartíðni af völdum hjartasjúkdóma. Rannsóknin var lítil og orsakaþættir of óljósir til að hægt væri að draga öruggar ályktanir um dánartíðnina. Vöðvakraftur og færni til daglegs lífs jókst hins vegar og sem var megin tilgangur rannsóknarinnar að sýna fram á.

Umræðurnar og niðurstöður síðustu rannsókna eru að minnsta kosti mjög athyglisverðar, þar sem svona stór hluti karla virðist eiga hlut að mikilvægu máli. Spurningar vakna auðvitað, hvort ekki sé þá eitthvað til úrbóta. Íslenski karlmaðurinn hefur oft verið ímynd karlmennskunnar og hreystinnar á heimsmælikvarða, svo maður getur auðvitað vonað að ástandið sé ívið skárra hér á landi en annars staðar. Eins og við höfum svo gjarnan talið okkur trú um á mörgum öðrum sviðum. Síðustu tölur um ofþyngdina lofa þó ekki góðu og sem líka tengist efnaskiptavillum meira en nokkuð annað.

Læknavísindin hafa áður farið í hringi varðandi greiningu og meðferð á hormónaskorti, nánar tiltekið hjá konum. Þar sem þörfin á meðferð með estrógenum var ekki eins mikil og sýndist í byrjun. Þegar lyf voru sett á markað fyrir um tveimur áratugum síðan og gagnast átti flestum konum um og eftir tíðarhvörf og viðhalda æskublómanum. Meðferð sem reyndist úlfur í sauðsgæru og áhætta á hjarta- og æðasjúkdómum jókst í stað þess að minnka. Jafnvel meðferð gegn beinþynningunni stóðst ekki tímans tönn. En gæti annað átt við með okkur karlanna og að við megum þá eiga von á  „uppbótameðferð“ fyrir okkur, þegar á heilsuna og annað hallar? Eins og hjá honum vini okkar Leppalúða sem aðeins er hálfur maður eins og allir vita, og sem við nú hugsum til með hlýju og vonum að gagnist Grýlu okkar vel.

Viðtal um „Karlaheilsu“ Í bítið 19.01.2012

Karlar sækjast í auknum mæli eftir hormónameðferð, Fréttablaðið,  jan. 2005