Parasetamól (Panodil) er sennilega til á flestum heimilum landsins. Lyf sem slegið getur á milda verki og er talið öruggasta lyfið við sótthita hjá börnum sem fullorðnum. Eins besta lyfið ef talin er þörf á stöðugri meðferð við slitgigt og vöðvabólgum. Lyf sem gigtlæknarnir mæla með, öðrum gigtarlyfjum fremur (NSAID), sem fyrsta valkosti vegna minni hættu á aukaverkunum og milliverkunum með öðrum lyfjum sem sjúklingar kunna að taka.

En það geta samt sem áður leynst stórhættulegar aukaverkanir ef óvarlega er farið og teknir eru of háir skammtar í einu eða of mikið magn yfir sólarhringinn og sem nú er mikið varað við og endurtekið er í fréttum víða um heim þessa daganna. Lifrarbilun er nefnilega ekki svo óalgeng aukaverkun þegar skammtar eru allt of háir, líka hér á landi. Meira en 8 töflur (4 gr) á dag getur þannig verið banvænn skammtur fyrir fullorðna og mikilvægt er að reikna vandlega út ráðlagða dagskammta fyrir börn sem þurfa á paracetamóli að halda vegna verkja og sótthita. Rétt er að hafa samráð við lækni ef talin er þörf á notkuninni lengi eða spurningar vakna um hærri skammta en ráðlagðir eru á pakkningunni vegna verkja.

Annað eldra lyf sem var mikið notað hér áður í sama tilgangi og parasetamól er notað nú, asperínið gamla og góða, og sem er í dag kallað magnýl, var hér líka til umræðu fyrir stuttu vegna blæðingaráhættu og annarra hættulegra aukaverkana, ekki síst ef notkunin var tengd sótthita hjá börnum. Hins vegar að þá eru um 70% af öllum alvarlegum lifrarbilunum sem leiða til lifrarígræðslu síðar eða jafnvel dauða orsakað af því sem hingað til hefur verið talið saklaust lyf, parasetamól, og sem er það reyndar, ef það er tekið inn í réttum skömmtum. Flestir sem taka lyfið að staðaldri eru hins vegar oft komnir vel til ára sinna og geta auðveldlega ruglast á skömmtunum og því þurfum við sem yngri eru að vara við hættunni. Hugsum því til gamla fólksins í þessu samhengi enda parasetamól lausasölulyf, en sem líka er hægt að fá í stórum pakkningum með lyfseðlaávísun til að taka inn eftir þörfum. Benda má á önnur verkjalyf til að taka með ef nauðsyn kallar, helst þá í samráði við lækni.

Það er alltaf eitthvað sérstakt á döfinni þegar maður klæðist hvítri skyrtu. Tandurhreinni og stífstraujaðri. Tími eftirvæntinga og gleðilegra stunda, en stundum líka sorglegra, meðal kvenna, karla og barna. Þegar við viljum sýna okkar bestu hliðar.

Undanfarna mánuði finnst mér hins vegar margir hafa klæðast hvítum skyrtum af tilefnislausu. Þar sem óeining og óánægjan ríkir og hver höndin er uppi á móti annarri. Og allt annað en sem skiptir mestu máli er dregið fram til að ræða. Stundum til að koma höggi á andstæðinginn og upphefja sjálfan sig um leið. Jafnvel vísað til skoðanakannana máli sínu til stuðnings eða úttekta aðkeyptra erlendra aðila sem sagðir eru hlutlausir. Þar sem niðurstaðan verður yfirleitt í takt við væntingarnar, uppgefnar upplýsingar og mötun. Ekki í takt við það sem oft mestu máli skiptir og allir í raun vita, sem vilja.

Hvað pólitíkina áhrærir að þá hef ég nýlega skrifað pistil um íslensk vetrarævintýr og draumahallir. Stjórnsýsluhættir í raunverulegum höllum er viðkvæmara efni að ræða, enda á maður þar sjálfur allt sitt undir, ólíkt ábyrgðarleysinu í pólitíkinni. Sem einskonar leiguliði sem rækta á heilbrigðisgarðinn, en sem hefur ekkert mikið meira um málið að segja. Í ókunnugum salarkynnum vildi ég gjarna hafa verið boðinn til skrafs og ráðagerða og myndi þá væntanlega mæta í hvítri skyrtu frekar en læknasloppnum mínum. Spariklæðnaði sem annars er aðeins takmarkaður við notkun í samveru með fjölskyldu minni, meðal vina og vinnufélaganna á heilsugæslunni, auk vaktfélaga minna frá öllum skyndivöktunum sem ég kalla stundum hinn íslenska vígvöll. Þar sem oft er grátur og gnístan tanna, og þar sem maður sér ljótustu afleiðingar ofbeldis í þjóðfélaginu öllu.

Sjaldan hefur verið meiri þörf á að ræða vandamál íslenska velferðarkerfisins og hvað sé til úrbóta. Þegar fjármagnið vantar meira en viljann að láta heilbrigðismál og menntamál njóta forgangs yfir aðra málaflokka. Þar sem aldrei er mikilvægara að nota hverja einustu krónu skynsamlega og til að geta fjárfest sem best í framtíðinni. Skipulag á heilbrigðisþjónustunni skiptir höfuðmáli, en sitt sýnist hverjum. Hver höndin upp á móti annarri og oft vandséð að þeir sem best þekkja, fái nokkru um ráðið. Þar sem pólitíkin ræður ríkjum og hollustuvinir sérhagsmunahópa ráða næstmestu, og lítið talað við hina sem reyna að horfa á heildarmyndina. Hið íslenska pólitíska hvítflibbastríð, þar sem kusk á skyrtuflibbanum skiptir engu máli.

Oft klæðist ég hins vegar hvíta sloppinum mínum, þar sem hvíti liturinn á að berskjalda sóðaskapinn fyrir öðrum, ef einhver er. Til dæmis þegar illa er farið með lyfin í flestum lyfjaflokkum, eins og margsinnis hefur verið bent á, en ekki hlustað. Einum dýrasta útgjaldalið heilbrigðiskerfisins og sem mikið hefur verið til umræðu. Þar sem ná má mikið betri árangri einfaldlega með skynsamlegri notkun lyfjanna og betri heilsugæslu. Þegar t.d. koma má í veg fyrir verri heilsu barnanna okkar í framtíðinni með því að draga úr óhóflegri notkun sýklalyfja lyfja sem hefur áhrif á allt þeirra nærumhverfi og bakteríuflóru okkar allra. Í okkur og á. Sama má segja um óhóflega notkun svefnlyfja, bólgu- og verkjalyfja og margra fleiri lyfjaflokka.

Vitað er í vísindunum, að oft er um helmings mun að ræða á notkun flestra lyfjaflokka milli svæða og landa, allt eftir því hvernig heilbrigðisyfirvöld skipuleggja heilbrigðisþjónustuna og hvernig  læknar á hverjum stað standa að málum. Það eina sem raunverulega skiptir máli í þessu samhengi. Spurningin er bara hvort hefur meiri áhrif, markaðsöflin eða gæðin. Í vel skipulagðri heilsugæslu sem getur unnið eftir alþjóðlegum stöðlum eða á sundurlausum skyndivöktum út um allan bæ. Hvort tilvísanir á lyf séu fyrst ogf fremst rafræn í opna gátt sem enginn veit hvað geymir eða augliti til auglits við þann lækni sem best til þekkir.

Á höfuðborgarsvæðinu hefur heilsugæslan verið skilin eftir í kuldanum í marga áratugi eins og margsinnis hefur verið bent á. Nú loks eru einhverjir að vakna upp við vondan draum, þegar  hrun blasir við. Meðalaldur starfandi heimilislækna er um 55 ár og meira en helmingur mun hætta störfum á næstu tíu árum. Þegar í dag vantar upp undir 50 sérmenntaða heimilislækna á höfuðborgarsvæðið eitt og sér og  7 heimilislæknar þurfa að bætast við hópin á ári hverju, bara til að halda í horfinu. Fyrir löngu er orðin allt of löng bið eftir tíma hjá heimilislækni, ef fólk er svo heppið af hafa nokkurn. Er íslenskri þjóð í raun og veru sama um þessa grunnþjónustu sem flestar aðrar þjóðir telja eina þá mikilvægustu í heilbrigðisþjónustunni?

Það lítur þannig ekki vel út hjá þjóð þar sem heilsugæslunni er látin blæða, og það á sjálfu höfuðborgarsvæðinu. Þar sem byggja á upp nýtt og fullkomið hátæknisjúkrahús úr stáli og steinsteypu, í stað þess að tryggja mannauðinn. Hvernig við getum sjálf bætt lífið með smá hjálp og tekist á við mestu heilbrigðisógnir samtímans auk mannlegra tilfinninga, í stað þess að treysta alltaf á skyndilausnirnar á síðustu stundu. Ekki síst í grunnþjónustunni þar sem afskaplega dýrmæt þekking leynist og stjórnvöld geta nýtt sér og bætt, ef viljinn er fyrir hendi.

Það eru blikur á lofti og margir nú skjótráðir með ráð undir rifi hverju. Sumir vilja maka krókinn og telja hiklaust að aðrar heilbrigðisstéttir en læknar geti stundað lækningarnar og ávísað lyfjum. Jafnvel klæðst hvítum læknasloppum. Þess má hins vegar „til gamans“ geta að til er fyrirtæki sem heitir „Hvítir sloppar“ og sem ásamt fleirum fyrirtækjum sérhæfa sig í útflutningi á íslenskri lækisþjónustu til Norðurlandanna, aðallega til Noregs og Svíþjóðar. Þar sem sótst er eftir vinnukrafti þeirra sem læknasloppunum tilheyra í raun, og þar sem veitt eru viðunandi starfskjör og aðstaða eins og menntun lækna hæfir.

Nú er búið að vera lengi kalt, þurrt og frost flesta daga. „Frýs í æðum blóð“.  Nálgumst háveturinn og mesta skammdegið. Allt sem hefur áhrif á líðan okkar, ekki síst skapið. En líka húðina, einkum barna. Þegar húðin þornar í réttu hlutfalli við lækkandi rakastig sem oft er ansi lágt í kuldanum. Þegar í stað gulu sólarinnar, hvíta tunglsins njótum og treystum á hlýju hýbýlin okkar. Eins hreistraðs fisksins úr köldum sjónum, sem umræðan nú snýst um að aðrar þjóðir fái einnig að njóta. „Í fiskiæðum blóð“  þar sem fiskifitan, sérstaklega omega 3 og D-vítamínið, er talin allra meina bót.  Fyrir okkar innra og ytra þel.

Börnin eru eins og áður segir viðkvæmust og stór hluti þeirra þurfa á meiri fitu að halda í húðina á þessum árstíma. Til að  þau verði ekki líka hreistruð. Mörg eru auk þess með barnaexcema, sem við köllum líka vetrarexcema á veturna. Þegar húðin roðnar og springur vegna þurrks og ofnæmis hverskonar. Kvilli sem stór hluti fullorðinna er líka haldin, fyrir matvælum ýmiskonar og þvottaefnum. Klór, sápum og snyrtivörum. Kannski líka þurr vegna þeirrar staðreyndar að flestir Íslendingar fara mikið í heit böð, jafnvel daglega. Allt húðvandamál sem við sjáum mikið af í heilsugæslunni. Ástand og sjúkdómar sem oft kalla á góðar ráðleggingar. Ekki síst gott mataræði, fisk á diskinn minn, reglulega inntöku á lýsi og D-vítamíni. Jafnvel stundum Penzim húðáburð sem líka er unnið úr þorskinum okkar og frægt er orðið, þó meira til að græða en verja, dags daglega.

Mikilvægast er að forðast þurrkinn í húðinni með góðum rakakremum. Ekki síst í andliti og á vörunum sem oft vilja springa og flagna. Síðan að nota feitari krem yfir, til að viðhalda rakanum sem lengst. Nota t.d. olíur í baðvatn ungbarna og nota aðeins mildar sápur sem eyða síður yfirborðsfitunni. Forðast á hins vegar að nota rakakrem rétt áður en farið er út í frost, en nota þess í stað feitu kremin sem virka sem skjöldur á húðina og ver að frostið nái að bíta eins djúpt. Til dæmis AD vítamínkrem þar sem uppistaðan er gamla góða ullarolían, að viðbættu þorskalýsi og góðu húðvítamínunum. Þegar við erum eins og fiskar á þurru landi.

Tvennt er líkt með íshöllum á Íslandi og Kauphöllinni. Þær byggjast á ákveðinni draumsýn í kulda og bráðna þegar sagan er öll. Reyndar má segja svipaða sögu með uppbyggingu alls fjármálalífs hér á landi sl. áratugi, sem var eins og slæm draumsýn sem endaði illa. Og þeir sem urðu ríkir, gerðu það gjarnan á kostnað þeirra sem urðu fátækari.

En flest viljum við nú komast út úr slæma draumnum og heim til hlutanna eins og þeir voru áður, löngu áður. En viti menn, sumir vilja ekki vakna og draumurinn því eins og martröðin sem engan endi ætlar að taka. Á tímum banka sem byggja fyrst og fremst á skuldum annarra og hrynja nú eins og spilaborgir, starfsfólki sagt upp störfum í hrönnum, að þá rís væntingarvísitala Kauphallarinnar sem aldrei fyrr, sem fyrirboði „nýrra“ tíma.

Fylgi stjórnmálaafla sem sem vilja fara gömlu leiðina með væntingarvísitölu Kauphallarinnar einnar að leiðarljósi, er að ná nýjum hæðum. Með fagurgala og loforð um gull í mund og blóm í haga. Öflugt atvinnulífi og nýjum landvinningum í ókunnugum löndum. Sóknarfæri alls staðar, en sem byggir á rústum þess sem sömu aðilar orsökuðu. Þar sem við líka flest tókum einhvern þátt, og því fór sem fór. Öfl sem gera nú allt sem þau geta, til að leggja steina í götu rústabjörgunarmannanna. Aðilum sem hlakkar í, þegar illa gengur og einhverjum verður sundurorða í björgunarliðinu. Í þeirri von að þeir komist fljótt aftur til valda og höllin þeirra beri nafn með renntu. Gegn staðfastri trú alþýðunnar vil ég meina, á mikilvægi hollari samfélagskenndar en verið hefur, allt frá tímum seinni heimsstyrjaldarinnar. Tíma og viðhorfsbreytingum sem öll okkar helstu og bestu skáld keppast nú um að segja svo vel frá, og við flest skiljum.

Sjálfur er ég nú langt upp í sveit, fjarri skarkala og bæjarþyt. Nálægt raunverulegum íshöllum og jöklum. Þar sem hvergi er fallegra, en sem samt kallar alltaf eftir vorinu og voninni. Þar sem engu að síður hægt er að njóta hverrar stundar, í kyrrðinni meðal stjarnanna. Þar sem ég get fylgst með lífinu á ísbreiðunni og sjónum. Fuglalífi, tófu og jafnvel rjúpu. Þar sem tíminn eins og standi í stað og allt er nánast óbreytt eins það hefur verið í hundruðir ára. Allt nema betri aðbúnaður heima fyrir, í  hlýjum húsum þar sem nóg er að borða og trillukarlar sækja fast á sjóinn. Meðal fólks sem unir nokkuð sátt með sitt. Þar sem niðurskurðarhnífurinn er samt á lofti og sem maður veit aldrei hvar kemur nákvæmlega niður. Á stað þar sem djúpar rætur ookar liggja og flestir vilja byggja upp samfélagið á væntumþykju fyrir náunganum og samstöðu. Þrátt fyrir mannlega beiskleika, eins og gegnur og nú sálarangist.

Eignir flestra fjölskyldna bráðnuðu eftir meint góðæri og urðu að engu. Mikil hlýtur ábyrgð þeirra að vera sem það orsökuðu og þegar unga fólkið stendur nú allslaust eftir og jafnvel verr en það. Með mikinn sársauka í hjarta, örvinglaðir og vilja flýja íslandið. Fólk sem vill gjarnan geta trúað á betri lausnir erlendis. Við sem eftir erum, verðum hins vegar að byrja upp á nýtt. Viljum við ekki byggja upp öðruvísi samfélag en áður var undir það síðasta? Heilsteypt og traust eins og það best var. Að allir leggist nú á árarnar eins og áður. Ekkert síður þeir efnameiri og sem ekki hafa þegar flúið land með allt sitt. Borgi jafnvel tíund ofan á aðra skatta, til að allir fái að njóta.

Það eru hins vegar blikur á lofti eins og skoðanakannanir nú sýna. Eigum við ekki samt að standa vörð um velferðarþjóðfélagið eins og við best þekkjum það. Trúum aldrei aftur á eitthvað allt annað. Kannski við fáum hins vegar að sjá eftir nokkur ár ævintýraþættina bak við „ísvegginn mikla“ í sögunni, Game of Thrones og sem nú er verið að taka upp á Íslandi. Þá skynjum við betur að þar var aðeins um enn eitt Valhallarævintýrið að ræða.

Á hverjum degi fylgist ég með ógnarþungum flutningabílum með stóra tengivagna á leið, til og frá bænum, á Vesturlandsveginum gegnum þéttbýliskjarnann í Mosfellsbæ og þar sem oft er lítið slegið af hraðanum, enda bílstjórarnir sjálfsagt bæði öryggir og góðir, en stundum þreyttir og syfjaðir eftir langan og erfiðan akstur. Á jafnvel einnar akreina vegakafla í hvora átt milli hringtorga, þar sem er brekka, beygja og brú. Stundum í röðum svo minnir á járnbrautarhraðlest sem sífellt fer stækkandi. Þá verður mér oft hugsað til þeirrar slæmu tilfinningar sem er að mæta slíkri lest, á litla fólksbílnum mínum. Ég tala ekki um að þurfa að fara fram úr þeim við erfið skilyrði fyrir utan höfuðborgina og mæta svo e.t.v. annarri lest úr gangstæðri átt, á örlagastundu. Þar sem höggið sem gæti hugsanlega orðið margfaldast með þyngd og hraða bifreiðarinnar sem á móti kemur. Þar sem höggið er í réttu hlutfalli við þyngdarmun farartækjanna. Eins, að stuðari stórra bifreiða lendir ekki á stuðara fólksbifreiðar minnar, heldur farþegarýminu. Það er ójafn leikur.

Nýlega var frétt í Fréttatímanum af ungum ökumönnum sem gera hins vegar að leik sínum að aka á ofsahraða gegnum nýju Bolungarvíkurgöngin. Ungir menn sem á sama stað fyrir nokkrum áratugum síðan, stunduðu fyrst og fremst sjóinn og þökkuðu alltaf  fyrir að komast heilir heim aftur. „Á allt að 215 km. hraða á klst. og margar aðrar ferðir á lítið minni hraða. Það líka á miðjum degi þegar töluvert er um aðra umferð í göngunum. Lögreglan er sögð þekkja til hóps manna sem stundi slíkan akstur dags daglega en eigi erfitt með að standa hann að verki og sönnunarbyrðin sé þung nema með meira eftirliti. Önundur Jónsson, yfirlögregluþjónn á Vestfjörðum hefur m.a. látið hafa eftir sér að ungir ökumenn sem stundi slíkan ofsaakstur fylgist náið með ferðum lögreglunnar og tilkynni félögum sínum hvenær óhætt sé síðan að „fara“ í gegnum göngin“.

Sævar Helgi Lárusson, sérfræðingur hjá Rannsóknarnefnd umferðarslysa líkti „leiknum“ við „rússneska rúllettu“ í viðtali í sömu frétt í Fréttatímanum.„Nær 100 prósent líkur eru á að vélhjólamaður á yfir 200 kílómetra hraða á klukkustund inni í jarðgöngum lifi ekki af lendi hann í slysi. Á 200 km hraða fer hjólið 56 metra á sekúndu. Viðbragð ökumanna sé frá hálfri að 2,5 sekúndum. Ökumaðurinn er því kominn fleiri tugi eða hundruð metra þegar hann byrjar að hemla. Verði slys kastist ökumenn ansi langt með götunni og getur lent undir öðrum bíl, upp í loft eða á veggjum gangnanna. Því hærri sem bíll, sem bifhjól á slíkum hraða lendir í árekstri við, því meiri líkur eru á því að bæði ökumaðurinn og hjólið kastist inn um framrúðu bílsins með ógurlegum afleiðingum.“

Ekkert er sameiginlegt með ofsaakstri fólksbifreiða eða bifhjóla og þungaflutningum á vegum landsins, annað en afleiðingarnar ef slys verða. Ofsaakstur á bifreiðum og bifhjólum er hins vegar endurtekið í fréttum, en miklu síður þungaflutningarnir á ófullkomnum vegum landsins. Eins er oft rætt hvað gera megi til að sporna gegn ofsaakstri, ekki síst hvernig bæta megi löggæsluna, en síður hvernig eftirlit með farmi vöruflutningabifreiða er háttað, sem eru stundum illa hlaðnir eða ofhlaðnir og geta skapað stórhættu vegna skertra aksturshæfleika. Eins er mikið rætt hvernig við getum aukið umferðaröryggi okkar allra með nýjum og betri vegum og byggingu umferðamannvirkja hverskonar, en minna hvernig koma megi þungum vöruflutningum af vegunum og aftur á sjóinn, jafnvel landflutningi alls sjávarafla heilu byggðarlaganna. 

Gríðarleg aukning hefur orðið í þungaflutningum á vegakerfi landsins sl. áratugi. Bílarnir eru mikið öflugri en áður og skottast því gjarnan með langa tengivagna milli landshluta til að spara flutningskostnað. Vegna þessarra vöruflutninga á vegunum, sem í raun eiga heima í gámum um borð í strandferðarskipum, að þá neyðumst við flest til að taka þátt í annars konar rússneskri rúllettu,  „íslenskri rúllettu“, sem á ekkert skylt við ofsaaksturinn í Bolungarvíkurgöngunum, en sem er ekki síður hættuleg. Á vegum sem eru fyrst og fremst hannaðir fyrir almenna fólksflutninga. Alla nema auðvitað þá sem stunda ofsaakstur.

Gott umferðaröryggi er jafn mikilvægt og gott heilbrigðiskerfi fyrir þjóðina, sem á að geta dregið úr allt of miklum fórnarkostnaði vegna umferðarslysa í dag, í glötuðum mannslífum og fjölda þeirra sem hljóta varanlega örorku. Í skýrslu Rannsóknanefndar umferðarslysa frá árinu 2009 kemur fram að á árunum 2005-2009 voru 18% banaslysa tengt áreksti milli fólksbifreiðar og vöruflutniga- eða hópbifreiðar. Þar sem þrír bílar eða fleiri komu við sögu, tengdust yfir helmingur banaslysa áreksti við stóru bifreiðarnar. Enn fleiri banaslys tengjast hins vegar alltaf gáleysislegum og of hröðum akstri.

Nú er orðið jólalegt um að litast til fjalla og landið allt jafnhvítt af snjó. Þegar veður eru samt válynd og færð oft viðsjárverð. Þó síður inni í fjöllunum en uppi á hálendisvegunum. Áður fyrr var sjórinn helsti vágesturinn, ásamt vegleysum landsins. Nú er það hraðinn og stálhestöflin á vegunum og í göngunum. Njótum betur umferðarmannvirkjanna sem við hönnuðum fyrir nauðsynlegustu þarfir okkar, en ekki eitthvað allt annað. Ökum hægar, í þéttbýli og dreifbýli, til stranda og fjalla. Gefum okkur alltaf nægan tíma til ferðarinnar, hver sem hún er. Það eitt lágmarkar ótímabæran vina- og ástvinamissir.

Á hálum ís við Hvalfjarðargöngin í mars sl. -VIDEÓ-

Oft hættir okkur til að líta á hlutina í of þröngu samhengi, eins og t.d. að líta á hvern sjúkdóm fyrir sig einangraðan frá öðrum sjúkdómum. Þegar í flestum tilfellum sjúkdómarnir eru nátengdir lífsháttum okkar innbyrðis og félagslegu öryggi. Talið er að flesta algengustu og alvarlegustu sjúkdómana megi þannig oftast forðast með góðum lífsstíl, góðri hreyfingu og hollu mataræði. Og glaður maður er yfirleitt líka heilbrigðari maður. Heilsugæslan og heimilislæknisfræðin gengur einmitt út á að tengja þessa þætti og orsakir sjúkdómanna saman og reynir að nota hverja heimsókn skjólstæðings til að sjá heildarmyndina. Sjúklingarnir streyma hins vegar á læknavaktir og bráðamóttökur á kvöldin og um helgar í þeirri von að fá skyndilausn við aðsteðjandi vanda. Á sama tíma og heilsugæslunni vantar meiri tíma á daginn til að sinna skjólstæðingum sínum betur. Ekki síst á sjálfu höfuðborgarsvæðinu þar sem mikil vöntun er á heimilislæknum og öðru sérþjálfuðu starfsliði. Heilsugæslu sem býður frekar upp á varanlegri lausnir, fræðslu og eftirfylgd með einkennum, í stað skyndilausna.

Margt breyttist með svokallaðri velmegun á síðustu öld. Lífslíkurnar jukust og flestir áttu góða möguleika á að verða gamlir. Þegar búið var að útrýma hungri, hörgulsjúkdómum og alvarlegum farsóttum var haldið niðri með hjálp læknavísindanna. Og nú eiga flestir kost á góðri læknishjálp þegar alvarlegustu sjúkdómarnir banka upp á eða slysin verða. Fyrir flesta aðra skipta hátæknilækningar þó miklu minna máli, en almenn heilsuvernd því meira. Nokkuð sem gleymist oft í lífsgæðakapphlaupinu mikla. Mikilvægi hollrar fæðu og hreyfingar sem mikið er nú rætt um á læknaþingum úti í hinum stóra heimi, en minna hér heima. Hjá oft þögulli þjóð, þar sem offitan er orðin að lýðheilusvandamáli og lyfjanotkun hvers konar, óvíða meiri.

Heimurinn er alltaf að verða flóknari að lifa í og hraðinn í nútímaþjóðfélaginu eykst sífellt. Margir hafa velt fyrir sér mannlegri getu að tileinka sér endalausar nýjungar daglegs lífs og hvar þolmörkin eiginlega liggja. Áreitið er endalaust og sífellt er aukin krafa að vinna hraðar og meira. Á tímum sem búið var að spá fyrir að öll tæknin myndi spara okkur ómældan tíma, þyrftum að vinna minna, og fengjum meiri tíma til að hugsa um okkur sjálf. Stressið og álagið samt aldrei meira og oft vitum við ekki í hvorn fótinn við eigum að stíga. Við gleymum oft þörfum okkur sjálfra, náungans og jafnvel þeirra sem okkur eru kærust. Samskiptin í auknu mæli rafræn, í stað augliti til auglits.

Lyfjaávísanir eru líka í vissum skilningi gengnar læknum úr höndum og orðnar oft hálf sjálfvirkar. Eftir pöntun með tölvusamskiptum eða gegnum þriðja aðila til að spara læknunum tíma. Eins er nú rætt um að veita hjúkrunarfræðingum og ljósmæðrum lyfjaávísanaleyfi á hormónalyf, með tillögu að breytingum á lyfjalögum. Á sama tíma og ekki einu sinni heimilislæknirinn hefur síðan aðgang í „lyfjagátt“ apótekanna til að taka þar til og leiðrétta ofskammtanir eða til að reyna að koma í veg fyrir hugsanlegar milliverkanir lyfja sem sjúklingarnir hafa fengið, héðan og þaðan.

Í dag komast læknar ekki yfir að kynna sér nema brotabrot af öllum þeim nýju rannsóknum sem kynntar eru daglega, í sífellt fleiri „læknisfræðitímaritum“ á veraldavefnum. Endalaus krafa að fylgjast með öllu og vera með. Fjöldi sjúkdómsgreininga hjá sjúklingum hefur líka margfaldast og tíðni algengustu sjúkdómanna sömuleiðis. Sjúkdómar sem fyrir ekki svo löngu síðan voru sjaldséðir eða ekki til og sem flestir tengjast lífsháttum okkar í dag. Sykursýki hefur til að mynda tugfaldast víða í hinum vestræna heimi, sem ásamt offitu og streitutengdum sjúkdómum eru algengustu orsakirnar sem leggja okkur að velli, oft fyrir aldur fram. Líka þunglyndi, vefjagigt, lungnasjúkdómar tengt reykingum, lifrarbólgur tengt lyfjanotkun og áfengisneyslu, sem stór hluti þjóðarinnar á við að glíma. Mörg krabbameinanna sömuleiðis. Allt sjúkdómar sem í mörgum tilvikum má vel koma í veg fyrir með betri hugsun og annarri hegðun, tímalega.

Kostnaður við heilbrigðiskerfið hefur náð nýjum hæðum og hefur í reynd tugfaldast á ekki svo mörgum árum. Á sama tíma sem lyfjaiðnaðurinn hefur farið offari á mörgum sviðum og ofmetið árangur algengustu lyfjameðferðanna. Lyfjameðferðir sem í upphafi voru aðeins ætlaðar fáum, en sem síðan voru yfirfærðar fyrir sem flesta. T.d. kólesteróllækkandi lyf fyrir þá sem ekki eru í sérstakri áhættu, þótt blóðfiturnar kunni að vera aðeins í hærri kantinum. Þegar hátt gildi á góða kólesterólinu skiptir meira máli og sem eingöngu er hægt að hækka með lífstílsbreytingu, meiri hreyfingu og góðu mataræði. Á tímum þegar fólk telur sig samt oft geta farið auðveldu leiðina, og gleypt pillur. Sama má segja um háþrýstinginn þar sem mörkin hafa frekar hækkað m.t.t. hvenær nauðsynlegt er að byrja á lyfjameðferð og árangur lífstílsbreytinga til lækkunar á blóðþrýstingi skiptir meira máli. Í raun getum við oft haft meiri áhrif á heilsuna okkar í dag en flestar lyfjameðferðir gera, ef við hugsum dæmið tímalega. Allt stefnir hins vegar í að offita, og systir hennar, sykursýkin, muni að öllu óbreyttu, með aukinni tíðni og afleiddum sjúkdómum, getað orðið heilbrigðiskerfinu ofviða vegna kostnaðar. Forgangsraða þarf þá upp á nýtt og hætt við að margt að því sem okkur finnst svo sjálfsagt í dag, verði einfaldlega ekki í boði.

Heilsa barnanna okkar er mest undir okkur sjálfum komin ásamt góðri heilsuvernd. Og hvergi fæðast börnin heilbrigðari en á Íslandi. En börnin þurfa góðan tíma með foreldrum sínum. Leikskólar og dagmömmur geta aldrei komið í stað foreldra. Samvera, tjáning, góð næring og hreyfing á fyrstu aldursárunum, skapar þá sjálfsímynd og heilsu sem við viljum að börnin fái í veganesti til framtíðar. Börn þurfa ekki síður að fá að vera heima í rólegheitunum þegar þau eru veik með pestirnar sínar. Ekki að þau fái sýklalyf á skyndivöktunum í þeirri trú að þau komist fyrr í leikskólann. Passa þarf líka betur upp á næringu þeirra, nauðsynlegustu vítamín og tennurnar. Miklar tannskemmdir og endurteknar eyrnabólgur vegna spillingar á sýklaflóru þeirra er mikið okkur sjálfum að kenna og í raun til skammar. Svo hefur allt of lengi verið.

Það er vissulega alltaf von að heilbrigðisyfirvöld sjái ljósið við enda öngstrætisins, þar sem kostnaðurinn er farinn að verða í öfugu hlutfalli við árangurinn í heilbrigðisþjónustunni. Að þau sjái vandamálin í víðara samhengi. Hugmyndafræði heimilislæknisfræðinnar gerir það vissulega og sérfræðingar í heimilislækningum eiga að vera sérþjálfaðir í að leiða teymisvinnu heilbrigðisstarfsfólks og tengja saman mikilvægustu þættina sem hafa áhrif á líkamlega og andlega heilsu skjólstæðinganna. Ekki síst þá sem tengjast fjölskyldunni og vinnunni. Þannig má líka segja að litið sé meira til persónunnar í heild sinni en einstakra sjúkóma sem hún ber hverju sinni. Heilbrigðisyfirvöld geta svo sannarlega sparað mikið og fjárfest vel til framtíðar ef þau nýta sér þessa sérþekkingu vel í grasrótinni.

Við öll, ekki síst foreldrar landsins, eigum skilið að fá tækifæri til að hugsa betur um okkur sjálf og börnin okkar. Líka gamla fólkið. Fá meiri tíma til að vera saman. En við þurfum hjálp frá heilbrigðiskerfinu. Ekkert síður frá fjölþættri þjónustu heilsugæslunnar, en hátæknilækningunum þegar mest liggur við. Ekkert síður félagsráðgjöf og sálfræðihjálp, en hjúkrun og almennum lækningum. Með meiri heildrænni sýn á vanda fólks en verið hefur. Með þeirri sýn og meiri áherslu á atferli mannsins verða væntanlega leiddar fram mestu framfarirnar í læknisfræðinni á næstu áratugum. (styttri útgáfa af greininni var birt í Fréttablaðinu í morgun)

Ný rannsókn sem birtist í síðasta mánuði í Injury Prevention og sem fjallað er um í dag á MedScape sýnir að neysla svokallaðra orkudrykkja og sem nýlega hefur verið til umræðu hér á landi vegna mikillar sölu, eykur á ofbeldishneigð ekkert síður en áfengi. Rannsóknin var gerð í Boston árið 2008 og leitað var upplýsinga frá 2725 menntaskólanemum. Svarhlutfallið var 69% . Um 30% höfðu neytt að minnsta kosti 5 skammta (dósa) sl. viku. Þegar leiðrétt hafði verið fyrir öðrum þáttum sem áhrif voru taldir geta geta haft á hegðun, sýndi neysla orkudrykkja (5 dósir eða meira í viku) fram á 9-15% auknar líkur á ofbeldistilvikum.

Ýmsar aðrar athyglisverðar niðurstöður fengust úr rannsókninni. Þeir sem neyta oft orkudrykkja eru líklegri til að hafa sleppt kvöldverði með fjölskyldunni og þeir eru líka líklegri að neyta áfengis og tóbaks. Eins að sofa minna en 6 klukkustundir á sólarhring.

Vitað er að svefn-, kvíða- og verkjalyf orsaka margfalt fleiri umferðaslys en áfengi í Bretlandi og Bandaríkjunum. En hvað með með orkudrykkina og þeirra þátt þeirra í umferðarslysunum og þegar oft bráðræðislegar ákvarðanir eru teknar? Þeirri spurningu svaraði því miður ekki þessi rannsókn.

Það kann heldur ekki góðri lukku að stýra þegar orkudrykkja er neytt með áfengi eins og við vitum að gerist oft síðla nætur um helgar og viðkomandi er farinn að þreytast. Sem vilja hressa sig við til að geta haldið gleðskapnum áfram, fram undir morgun. Grunur sem vaknar síðan um vegna ástands margra sem þurfa að leita eftir hjálp á Slysa- og bráðamóttökunni.

Sameinuðu þjóðirnar hafa frá árinu 1993 tileinkað þriðja sunnudag nóvembermánaðar minningu fórnarlamba umferðarslysa. Að því tilefni vill starfshópur innanríkisráðuneytisins um aðgerðir í umferðaröryggismálum hvetja landsmenn til að taka þátt í einnar mínútu þögn klukkan 11:00 í dag, sunnudaginn 20. nóvember.

Alls látast um 20 einstaklingar í umferðarslysum á ári, á Íslandi. Flestir í blóma lífsins. Margfallt fleiri slasast og bíða þess aldrei bætur.

Sumir segja að slys séu bara ákveðin líkindi að óheppni. Að sumu leiti satt en oftar ekki, sérstaklega þegar umferðarslysin eiga í hlut og sem að í flestum tilvikum má koma í veg fyrir. Ekki síst alvarlegustu slysin þar sem hinn slasaði “var jafnvel í rétti”. Þau forðumst við best með því að keyra hægar og sýna aðgát og kurteisi.

„Ef aðstæður hefðu verið aðrar þegar mestu máli skipti í lífi fórnarlambanna. Jafnvel þegar lífið var rétta að byrja og tíminn framundan virtist svo óendanlega langur og bjartur. Ekkert er jafn ömurlegt en að sjá hvað hvað eitt andartak .. getur skipt miklu máli, í lifandi lífi.“

http://blog.eyjan.is/vilhjalmurari/2011/09/07/umferdarhradinn-og-slysin/

Undanfarið  hefur verið mikið deild um lítinn torfkofa, Þorláksbúð, sem verið er að endurreisa á gömlum rústum og í anda forfeðranna. Á sama tíma og margir kirkjunnar menn andmæla molbúahættinum og staðsetningunni, koma nú sumir fram með hugmyndir um stórkostleg byggingaráform um endurreisn gömlu miðaldadómkirkjunnar í Skálholti. Sem á að hafa verið ein stærsta sinnar tegundar í gjörvallri Evrópu á sínum tíma. Tímanna tákn eða hvað? Benda má á ágætis grein af þessu tilefni í Fréttablaðinu í gær eftir Véstein Ólason,…ekki meir, ekki meir!

Minnisvarði um kristni á Íslandi og byggingarlist á liðnum öldum er best varðveitt í þeim kirkjum og torfhúsum sem þegar hafa verið reist. Í anda nægjusemi og þess tíma sem lífið og dauðinn mótaði en ekki draumsýnin. Ekki í endurreistri dómkirkju og sem sennilega var ofvaxið raunverulegri fjárhagsgetu alþýðunnar á Íslandi á miðöldum að reisa. Í dag er getan lítið skárri og ný dómkirkja, höfðinu hærri, dregur niður ásýnd Skálholtskirkjunnar. Og í hvað tilgangi. Má ég þá heldur biðja um nýja Þorláksbúð úr íslenku byggingarefni á gamla hlaðvarpanum. Sem minnismerki um dugnað og elju forfeðranna sem oft þurftu þröngt sitja og ræða kirkjunnar málefni, augliti til auglits, líka kirkjunnar menn. Í fortíðinni til sveita.

Í mörg ár hefur verið boðið upp á bólusetningu gegn pneumókokkum (Streptococcus pneumoniae) fyrir eldra fólk (>60 ára) á 10 ára fresti og fyrir sjúklinga með alvarlega lungnasjúkdóma og ónæmisgalla (5-10 ára fresti). Tilgangurinn er að fækka þeim sem sýkjast af alvarlegum pneumókokkasýkingum, ekki síst alvarlegum lungnabólgum, blóðsýkingum og heilahimnubólgum af völdum þessarra stofna. Yfir 90 stofnar eru til sem ræðst af fjölsykursgerðinni í hjúpi þeirra. Engu að síður hefur almennt verið litið svo á að pneumókokkar séu hluti af eðlilegri sýklalflóru í nefkokinu, einkum barna, en sem undir vissum kringumstæðum geta valdið sýkingum. Boðið hefur verið upp á bóluefni fyrir fullorðna sem svara vel fjölsykursgerð (polysaccharides bóluefni) 23 algengustu stofananna sem valda sýkingum og þar sem hver fjölsykursgerð er þá mótefnavaki með B-eitlifrumu mótefnasvari (T-independent). Ung börn (< 2 ára) svara hins vegar ekki þessum bóluefnum vegna vanþroska í ónæmiskerfinu og fjölsykrungar því einir sér ekki nógu góðir ónæmisvakar.

Frá árinu 2000 hafa hins vegar komið fram bóluefni sem byggir ónæmissvörunina á svokallaðri próteintengdri svörun (conjuncate bóluefni) þar sem bindipróteinið sem valið er t.d. diphtheria toxoid, er góður ónæmisvaki og sem ræsir IgG mótefnasvar með hjálp T-eitilfruma gegn hverri þeirri fjölsykursgerð sem eru samtengd í bóluefninu. Í fyrstu voru fjölsykursgerðirnar 7 (Prevenar) gegn algengustu meinvaldastofnum pneumókokka og sem líklegastir voru til að valda ífarandi sýkingum meðal barna. Síðan hefur stofnunum verið fjölgað í bóluefnunum og ná nú til allt að 13 algengustu stofnanna (Prevenar13). Eins hefur komið fram nýtt bóluefni á síðustu árum og sem valið var að notað í ungbarnbólusetningum hér á landi, Synflorix, þar sem notast er við bindiprótein í hjúp Haemophilus influenzae, non-typeable, svokallað prótein-D í stað dipteria toxoid bindipróteinsins í 8 stofnum af þeim 10 sem eru í bóluefninu. D-bindipróteinið gefur þá ákveðna mótefnasvörun líka gegn þessum Haemophilus sem jafnframt er algengur sýkill að valda mildum eyrnabólgum hjá börnum.

Grunnbólusetning ungbarna samanstendur af 3-4 bólusetningum á fyrsta ári, fyrsta sprautan um 3 mánaða aldur og sú síðasta um 12. mánaða aldur. Rannsóknir í seinni tíð í löndum þar sem bóluefnin hafa verið notuð sýna að tekist hefur að lækka tíðni ífarandi sýkinga sem pneumókokkar valda um 80%, þ.e. gegn þeim algengu stofnum sem bólusett er gegn. Vissar áhyggjur er þó á fjölgun annarra stofna á sama tíma og sem eru ekki í bóluefninu, jafnvel sýklalyfja-fjölónæmum stofnum og þegar er farið að bera á erlendis þar sem bóluefnin hafa verið notuð lengi.

Tíðni eyrnabólgusýkinga af völdum penumókokka hefur líka snarminnkað þar sem bóluefnin hafa verið notuð um árabil og fjöldi heimsókna til lækna vegna eyrnabólgu barna hefur fækkað um allt að helming. Á Íslandi hefur tíðni eyrnabólgu hjá ungbörnum verið há og sem í dag skýrir yfir helming af allri sýklalyfjanotkun barna og sem er um 20% af öllum sýklalyfjaávísunum utan spítala í landinu. Sterk tengsl hafa líka fundist milli útbreiðslu sýklalyfjaónæmra pneumókokka í þjóðfélaginu og notkun sýklalyfja hjá börnum. Í dag eru um 40% af öllum pneumókokkum sem valda sýkingum  penicillínónæmir og jafnvel fjölónæmir (ónæmir fyrir þremur eða fleirum af algengustu sýklalyfjaflokkunum) og sem flestir eru algjörlega ónæmir fyrir helsta varalyfi penicillíns, makrólíðum (19F stofninn). Bóluefni gegn algengustu pneumókokkastofnunum sem í mörgum tilfellum eru auk þess sýklalyfjaónæmir, eru því kærkomin í baráttunni  gegn alvarlegum  sýkingum meðal barna á Íslandi og okkar hinna líka með hjarðáhrifum.

Byrjað var að bjóða bólusetningu fyrir börn fædd á árinu 2011 sl. vor með 10 gilda bóluefninu Synflorix eins og áður sagði. Spurningar hafa engu að síður vaknað hvort rétta bóluefnið hafi verið valið af stjórnvöldum með tilliti til þeirra stofna sem eru algengastir hér á landi í dag. Aldrei hefur verið mikilvægara engu að síður að nota þetta tækifæri og þegar alvarlegum sýkingum pneumókokka fækkar, að sýna meiri árvekni í notkun sýklalyfja til að geta spornað gegn þeirri þróun að sýklalyfjaónæmir stofnar komi í stað þeirra sem bólusett er gegn. Hvatt er til að heilbrigðisstarfsfólk fari því eftir alþjóðlegum leiðbeiningum og klínískum leiðbeiningum Landlæknis um ráðleggingar og meðferð sýkinga. Þróun sýklalyfjaónæmis helstu sýkingarvalda þjóðfélagsins er því miður áfram ein mesta heilbrigðisógn framtíðarinnar og sem við verðum að takast á við öll sameiginlega. (úrdráttur á fyrirlestri á Fræðadögum heilsugæslunnar 10.-11.11.2011)