Hvort skyldi vera verðmætara á Íslandi, efnið eða andinn, veraldagæðin eða mannauðurinn? Svar við spurningunni um líf og dauða fer þó varla á milli mála.

Ég er heimilislæknir og starfa líka sem sérfræðingur á Slysa- og bráðamóttöku LSH, 4-5 vaktir í mánuði á kvöldin og um helgar. Ég er með 16 ára sérnám í læknisfræði að baki og tæplega 30 ára starfsreynslu á Slysa- og bráðamóttökunni. Laun mín fyrir 8 tíma helgar- og kvöldvakt með orlofi fyrir skatta eru rúmlega 50.000 kr. Á 8 tíma vakt ber ég ábyrgð á deildinni og þarf að sjá um 40 sjúklinga sjálfur og bera ábyrgð á öðrum eins fjölda sem aðrir yngri læknar sjá. Beinbrotið fólk, skorið og lemstrað. Stundum stórslasað eða alvarlega veikt. Unga sem aldna úr þjóðfélaginu öllu. Sumir fara aldrei heim aftur. Erfiðar vaktir og ég gæti í raun ómögulega bætt á mig fleirum. Á veturna, sérstaklega þegar hálkan er mikil eins og fyrir 4 vikum þegar gerði mikla ísrigningu í höfuðborginni, var mikið að gera og margir duttu og brotnuðu eða lentu í árekstri, m.a. klaufinn ég.

Ég er líka stoltur Príuseigandi og hef átt bílinn minn í 6 ár. Afskaplega góður bíll sem er eins og hugur manns og sem hefur fengið topp viðhaldsþjónustu og eftirlit alla tíð hjá umboðinu. Sinni heilsugæslu ef svo má að ori komast. En svo lenti ég í þessu óhappi, rann í smá brekku á kantstein á rúmlega gönguhraða og fékk þungt högg á og undir framstuðarann. Það kom gat á stuðarann og bitinn undir skekktist þannig að vélarlokið skekktist lítillega og það kom sprunga í annað framljósið. Ég gat samt vel keyrt bílinn og varð ekki var við neitt óeðlilegt í akstri, en auðvitað þurfti að laga skemmdirnar við fyrsta tækifæri. Ekkert akútmál og pantaði tíma í dagþjónustu umboðsins. Hálfum mánuði síðar fékk ég tíma á verkstæðinu og þar var hann lagður inn til meðferðar í rúma viku. Eftir viðgerðina var bíllinn eins og áður, eins og nýr, en viðgerðin hljóðaði upp á rúmlega 800.000 kr.

Ég fór í gamni að reikna hvað ég þyrfti að sjá marga slasaða, brotna og fárveika til að getað borgað kostnaðinn. Þrjátíu og tvær vaktir eða vinnu í 8 mánuði. Erfiðar vaktir og sjá 1300 sjúklinga og bera ábyrgð á öðrum 1300. Fyrir hálkuskemmdina á bílnum mínum þarf ég þannig að bera ábyrgð á yfir 2000 slösuðum og bráðveikum. Þar á meðal að rétta allskonar mannabrot, að vísu með aðstoð hjúkrunarfræðinganna góðu. Ég þarf auðvitað að vinna tvöfalt upp í heildarupphæðina þar sem sem helmingur af laununum mínum fer í skatta og opinber gjöld.

Sem betur fer var bílinn minn samt í kaskó og því þurfti ég aðeins að borga sjálfsábyrgðina, 80.000 kr. Það er gott að vera fyrirhyggjusamur, jafnvel þótt bíllinn minn sé að verða 7 ára. Um daginn braut ég hins vegar klósettsetuna mína heima og hún var ekki í kaskó. Ný seta kostaði 50.000 í Bykó og til að hafa efni á henni þurfti ég að vinna aðra heila helgi á Slysa- og bráðamóttöku LSH.

Ég er stoltur af læknastarfi mínu,  en skammast mín mikið fyrir beygluna.

Í dag var tilkynnt hverjir eru tilnefndir til Edduverðlaunanna 2011. Kvikmyndin Brim í leikstjórn Árna Ólafs Ásgeirssonar fékk flestar tilnefningarnar og óska ég honum og Vesturporti til hamingju með þennan árangur. Kvikmynd af íslenskum veruleika eins og hann gerist kaldastur. „Hafið gefur, hafið tekur“. En það er ekki nóg að vera tilnefndur. Í fyrra var önnur saga ólíkt hjartahlýrri sem var tilnefnd til verðlauna. Saga Friðriks Þórs Friðrikssonar fyrir kvikmynd sína Mamma Gógó. Enn og aftur verður mér hugsað til hennar enda kom hún mér verulega á óvart og er ein besta bíómynd sem ég hef séð. Hún var tilnefnd sem framlag Íslands til Óskarsverðlaunanna 2011 og hefur þegar unnið til verðlauna á erlendri grundu. Vegna tilnefninganna á Eddunni í ár og að við eigum alltaf von ef við erum með og gerum betur, rifjast upp með mér það sem ég skrifaði um myndina Mömmu Gógó sl. haust. Það er skylda okkar allra að sjá þessa mynd áður en lengra verður haldið. Eins til að allir geti verið með á nótunum og borið hana saman við þær fimm erlendar myndir sem Bandaríska akademían valdi síðan til úrslita í vor. Því miður er Mamma Gógó ekki á meðal þeirra. En hver veit hvað gerist á næstu árum og við getum að minnsta kosti verið stolt með framlag okkar manna í kvikmyndaheiminum eins og reyndar öðrum listgreinum. Að því tilefni óska ég líka bókmenntaverðlaunahöfunum Gerði Kristnýju og Helga Hallgrímssyni innilega til hamingju með þeirra framlag. Listin er sjálfstæður heimur og sem betur fer er engin kreppa þar á Íslandi. Menningin, landið og hafið gefur okkur þannig alltaf von. Og eins og með sjómennina okkar, þá herðumst við, við hverja raun í brimrótinu og gefumst aldrei upp. Og vegurinn getur þess vegna líka legið til Hollywood síðar.

Uppi á heiði var frosin jörð, aldrei þessu vant. Réttara sagt, rétt yfirborðið enda sökk maður stundum niður í drulluna sem undir lá. Ýmislegt minnir þó á að vorið ætti að vera á næsta leiti. Dagurinn er orðinn lengri og bjartari og eftirvæntingin að heyra fuglasöng og kvak vaknar. Ég er jafnvel farinn að sakna mávsins. Varginum þeim arna sem stóð vaktpóstana sína á nípunum og vaktaði svæði mófuglanna eins og sá sem valdið hafði. Einhvern efa sækir þó að manni að vorið komi eins og alltaf áður. Af hverju skildi maður annars vera farinn að hugsa um vorið með angurværð í brjósti í byrjun febrúar? Og eftir vetur sem hefur verið með eindæmum mildur og góður, veðurfarslega.

Veturinn er engu að síður búinn að vera með eindæmum harður í mannheimum. Reyndar stórviðrasamur og miklar hamfarir. Fjölskyldur komnar á hálfgerðan vergang og fólksflótti frá landinu sem fer að minna á fólksflutningana miklu eftir móðuharðindin forðum. Nú halda menn reyndar austur en ekki vestur með von um betri tíð og græna haga. Velferðarþjóðfélagið riðar til falls og fyrirséð með tvöfalt kerfi í framtíðinni. Þeir efnameiri geti þá keypt sig fram fyrir röðina. Skipulagsleysi og stjórnleysi er gefinn laus taumurinn, ekki síst í bæjarpólitíkinni sem nú er farið að púa á. Ábendingum um hagræðingu ekki tekið frá grasrótinni en skammtímasparnaður látinn ráða ferð þótt það kosti langtímaaukakostnað.

Heilbrigðismálin eru að molna og hvert þjónustustigið brotið niður á fætur öðru án þess að styrkja um leið grunnþjónustuna. Sjálfsagt má spara einhverjar krónur í ár með því móti. En vandinn hleðst þá upp og ef forvarnirnar vantar verða langtímaafleiðingarnar alvarlegri. Nærþjónusta eins virtasta sjúkrahús landsins var lagt niður í dag í Hafnarfirði, starfsemi St. Jósefsspítala sem þjónað hefur íbúunum í rúm áttatíu ár, betur en nokkur önnur stofnun í bænum. Ef það telst lúxus að geta lagst inn á sjúkrahús í nokkrar daga án þess að vera upp á aðstandendur kominn, að þá hafa Hafnfirðingar búið við meiri þægindi en aðrir. Lúxus sem samt ræður oft lífi frá dauða. Magaspeglunardeild á heimsmælikvarða sem þjónað hefur öllu höfuðborgarsvæðinu heyrir þá líka sögunni til.

Þjónustusamningur Læknavaktarinnar er í upplausn og öllum starfsmönnum hennar var sagt upp störfum frá og með deginum í dag. Það beið mín ábyrðarsending í pósthúsinu eftir vinnu sem ég vonaði eitt augnablik að væri síðkomin jólagjöf en sem var auðvitað tilkynning til mín um þessi tíðindi. Vakt sem tók við lögbundnum skyldum vaktþjónustu heilsugæslunnar eins og á landinu öllu er nú sett stóllinn fyrir dyrnar og sem gæti þurft að keppa á hinum frjálsa heilbrigðismarkað í tvöföldu heilbrigðiskerfi. Sem betur fer held ég vinnunni minni í heilsugæslunni enn um sinn. Og ennþá get ég tekið vaktir þar sem þeir sárþjáðustu koma, á Slysa- og bráðamóttöku Landspítalans. Þangað sem allir koma sem ekki eiga í nein önnur heilsuskjól að sækja. En hversu lengi veit maður ekki og á meðan bíð ég eftir næsta ábyrgðarpósti. Ef til vill ætti maður að fara að líta til austurhiminsins, þangað sem allir hinir horfa þessa daganna. Á meðan ekki er hlustað og ákvarðanir teknar af þeim sem ekki vita best verður vorið að bíða. Vorið sem annars er tákn vonarinnar og tákn um að bráðum komi betri tíð með blóm í haga. Eða kannski að vorið komi yfir höfuð ekki í ár og að sólin fari að rísa í vestri eins og sagði í skáldsögu Grétu Sigfúsdóttur um árið.

Þessa vikuna stendur Lýðheilsustöð í samvinnu við Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins (HH) og barnatannlækna fyrir tannverndarviku. Tilefnið er ærið enda tannheilsa barna hvergi verri á Norðurlöndunum. Tannglerungsskemmdir barna eru taldar miklar hér á landi meðal annars af mikilli neyslu kolsýrðra  og sætra drykkja. Rétt er að benda á frábært veggspjald til að átta sig á óhollustu drykkja sem við bjóðum börnum okkar.

Það virðist sama hvar komið er niður að þrátt fyrir hærri útgjöld til heilbrigðismála og mikinn lyfjakostnað að þá batnar heilsa almennings ekki, heldur á margan hátt versnar. Ofáti og of lítilli hreyfingu er m.a. um að kenna og offitan er orðin stórt heilbrigðisvandamál hér á landi eins og mikið hefur verið í fréttum í vetur. Afleiðingarnar sjáum við meira á næstu árum. Önnur ofneysla, mikil sýklalyfjanotkun barna á Íslandi hefur þegar alið af sér mikið sýklalyfjaónæmi og tíðari sýkingar í eyrum barna en þekkist á hinum Norðurlöndunum. Verkfræðikunnátta okkar Íslendinga og hyggjuvit virðist þannig að litlu gagni koma þegar byrgja þarf brunninn. Það hefur heldur ekki mátt kosta of mikla  peninga að klára uppbyggingu heilsugæslunnar á höfuðborgarsvæðinu sem sinna á góðum forvörnum og ennþá síður til að tryggja góða vaktþjónustu hennar sem bjargar þó því sem bjargað verður. Það má hins vegar byggja minnisvarða hámenningar landsins sem á að vera stolt okkar allra um ókomnar aldir og auka hróður þjóðarinnar á erlendri grundu.

Meðan glerhjúpur Hörpinnar skín við sundin blá, óskabarn þjóðarinnar á krepputímum, skín ekki eins vel á tannglerung barnanna okkar. Karíus og Baktus byggja nefnilega sín hús með niðurrifi og skemmdum. En það þarf ekki mikla peninga til að koma hlutunum í lag, aðeins smá ögun, skipulag og tíma fyrir foreldra að vera með börnunum sínum. Meira af hreinu íslensku vatni og minna af kolsýru og sykri. Tannburstun kvölds og morgna. Tannheilsan er okkur öllum mikilvæg og leggur oft grunninn að almennt góðri heilsu, hvert sem litið er.

Það er löngu kominn tími til að við forgangsröðum forvörnum og heilbrigðisþjónustu barnanna okkar framar á óskalista þjóðarinnar.

Í framhaldi af umræðu um misnotkun Rítalíns hér á landi er rétt að ræða aðeins um hugsanlegar orsakir ofnotkunar lyfja almennt og sem í sumum tilfellum getur leitt til misnotkunar. Í orðinu misnotkun fellst að einhverjum er gert eitthvað til miska og höfðar til neikvæðrar verkunar. Það á ekki bara við um einstaklinginn sem slíkan heldur þjóðfélagið allt. Mælanleg áhrif eru að vísu oft ekki alltaf augljós nema þegar hætta er á að lyf leiðir til misnotkunar vegna vímuáhrifa, fíknar og ávanabindingar af sjúklingunum sjálfum sem fá lyfið ávísað eða af öðrum sem komast yfir lyfið eftir öðrum leiðum. 

Umræðan er varla dregin í efa þegar Rítalín á í hlut og þeirrar staðreyndar að meirihluti sjúklinga sem leita á Vog hafa misnotað lyfið og þeirra sorglegu staðreynda að þeir sprautufíklar sem nota Rítalín geta þekkst úr frá öðrum eiturlyfjaneytendum á fjölda stungufara og slæmum sýkingum í stungusárunum á bráðamóttökum sjúkrahúsanna. Misnotkun á lækningalyfi sem er niðurgreitt af ríkinu fyrir hundruð milljóna á ári hverju en sem síðan afleiðing misnotkunarinnar er jafnvel ennþá dýrari fyrir ríkið en beinn kostnaður af lyfinu sjálfu. Vandamál er einnig með misnotkun á róandi lyfjum eins og benzodíazepín t.d Rivotril sem gengur kaupum og sölu á svarta markaðinum. Nýlega var misnotkun taugalyfsins Lyrica einnig mikið til umfjöllunar í fjölmiðlum af sama tilefni. Misnotkun á oft góðum lyfjum þegar þau eru bundin við ávísun til sjúklings á réttum forsendum í upphafi en sem eru síðan misnotuðuð, jafnvel af allt öðrum.

Í annan stað getur allt þjóðfélagið liðið fyrir ofnotkunina eins og þegar sýklalyfin eiga í hlut, ekki síst ofnotkun breiðvirkra sýklalyfja meðal barna sem eru viðkvæmari fyrir áhrifum lyfjanna en fullorðnir. Sýklalyfjameðferð sem í upphafi var í mörgum tilfellum óþörf. Afleiðingarnar eru þannig augljósar á Íslandi þar sem upp undir helmingur algengustu sýklana eru orðnir ónæmir fyrir penicillíni og helstu varalyfjum. Bakteríur sem meirihluti barna bera eftir hvern einasta sýklalyfjakúr. Alvarlegast er síðan þegar ekki tekst að meðhöndla sýkingar sem þessar bakteríur valda og leggja þarf börn inn til sýklalyfjagjafar á spítala til að fá sterkustu lyf sem völ er á í æð eða vöðva. Það þarf ekki sterkt ímyndunarafl til að sjá til hvers slík þróun leiðir fyrir þjóðfélagið allt.

Þótt Íslendingar noti mest allra af lyfjum þarf það ekki endilega að þýða að við ofnotum öll lyf. Í einhverjum tilvikum getur verið að við séum á undan öðrum þjóðum að tileinka okkur lyf á markaðinum og að við meðhöndlum jafnvel betur sjúklingana okkar en aðrir. Við bjóðum kannski líka upp á meira og betra aðgengi að læknisþjónustu hverskonar og þá jafnframt lyfjameðferð í kjölfarið. Einmitt þarna er e.t.v. hundurinn grafinn eða skulum við segja vandinn fundinn. Getur ekki verið að of gott aðgengi að sundurlausri læknisþjónustu og skyndivöktum leiði til of margra lyfjaávísana? Það er oft auðveldasta leiðin að afgreiða mál að beita skyndilausnum og í sumum tilvikum er það jafnframt öruggasta leiðin til að baktryggja sig í leiðinni og gefa fyrirbyggjandi lyf ef eitthvað óvænt skyldi gerist í framhaldinu. T.d. ef einhver kemur með slæmt kvef og berkjubólgu er „auðveldasta“ leiðin að gefa viðkomandi sýklalyf ef svo ólíklega vildi til að hann fengi lungnabólgu í framhaldinu sem gæti gerst í hlutfallinu t.d. einn á móti 100. Þannig að í stað þess að bíða og sjá til hver þróunin verður og meðhöndla þá aðeins þann eina þegar einkenni lungnabólgu koma fram, að þá meðhöndlum við kannski alla hundrað!

Fyrir tveimur árum sendi ég þáverandi heilbrigðisráðherra bréf þar sem ég viðraði þessar hugmyndir og nauðsyn þess að grípa inn í þróunina hvað sýklalyfjanotkun barna varðaði sérstaklega en einnig hvað varðaði önnur lyf og aðra aldurshópa. Í bréfinu segir meðal annars: „…Nýta má reynslu sem okkar rannsókn á sýklalyfjunum hefur gefið til að stuðla að bættum lyfjaávísanamálum almennt enda var um gæðaþróunarverkefni að ræða sem spratt upp hjá grasrótinni sjálfri og höfðaði m.a. til skilnings almennings á virkni og gagnsemi lyfja. Héðan í frá verða ýmsar upplýsingar er varðar lyfjaávísanir aðgengilegar úr Lyfjagagnagrunni Landlæknis en eitt af meginhlutverkum Landlæknis er að fylgjast með eftirritunarskyldum lyfjum og lyfjanotkuninni almennt. Mikilvægast er þó fyrir heilbrigðisyfirvöld að vita hvernig nýta megi grunninn til skynsamlegrar lyfjastjórnunar í framtíðinni. Einhliða inngripsaðgerðir valda oftast mikill óánægju og dæmast oft til að misheppnast. Oftar er farsælla er að innleiða breyttan hugsunarhátt hjá læknum og almenningi varðandi lyfjaávísanir út frá bestu þekkingu á notkun lyfja hverju sinni t.d. með gæðaþróunarverkefnum. Þegar hefur heilsugæslan sýnt frumkvæði í þessum efnum með rannsókn á sýklalyfjanotkun, þróun sýklalyfjaónæmis yfir áratug og breytinga sem má gera þegar vilji er fyrir hendi eins og sýndi sig á héraði (Egilsstöðum  og nágrenni) þar sem sýklalyfjanotkun minnkaði um 2/3 jafnframt sem eyrnaheilsa barna virtist skána. Þetta ákveðna verkefni hefur vakið eftirtekt erlendis en því miður síður hjá stjórnvöldum hér heima þar sem þörfin er mest. Svipaðar rannsóknir má gera sem tengjast ýmsum öðrum lyfjaflokkum t.d. geð- og svefnlyfjum sem byggist þá á réttri notkun lyfjanna, fyrirbyggjandi aðgerðum og öðrum úrræðum en lyfjaávísunum. Í raun ætti að líta á öll álíka verkefni innan heilbrigðiskerfisins sem sprota- eða frumkvöðlaverkefni til að bæta hag og heilsu þjóðar sem eru ekki síður mikilvæg ýmsum öðrum stórum verkefnum í líftæknivísindum sem hlúð hefur verið að og litið upp til hér á landi hingað til. Heilsugæslan gegnir þannig ekkert síður mikilvægu hlutverki en aðrar sjúkrastofnanir í að lækna og viðhalda heilsu auk þess sem hún á að vera leiðandi í forvörnum og fræðslu.“ Bréfinu var aldrei svarað né heldur af hálfu heilbrigðisnefndar Alþingis sem fékk afrit af bréfinu.

Heilsugæslan sjálf er kjörstaður fyrir eftirlit með lyfjanotkun skjólstæðinga sinna. Gallinn er hins vegar sá að heimilislæknirinn sér aðeins það sem heilsugæslan sjálf skrifar út af lyfjum en getur ekki fylgst með hvað aðrir læknar skrifa út. Oft koma margir sérfræðingar að eftirliti sjúklings og margt gamalt fólk er með á annan tug lyfja sem það tekur inn þar sem milliverkanir geta verið margar. Það liggur því í augum uppi, sérstaklega þar sem læknabréf berast oft seint og illa frá sérfræðilæknum og jafnvel sjúkrastofnunum, að kjörið væri að heimilislæknir gæti fylgst með útskrifuðum lyfjum úr lyfjagátt apótekanna þar sem öll lyf eru skráð. Sér í lagi þar sem flest lyf eru nú send rafrænt í apótekin og sjúklingur getur átt inneign í „gáttinni“ frá mörgum læknum í einu. Lyfjagagnagrunnur Landlæknis tengist þó þessari gátt og hann á að halda skráningu og eftirliti með  ávanabindandi lyfjum samkvæmt lögum. Ómögulegt og í raun óþarft er þó að hann halda utan um lyfjanotkun allra.

Ofnotkun lyfja leiðir auðvitað líka hugann að ofnotkun heilbrigðiskerfisins almennt. Hvernig notum við heilbrigðiskerfið hér á Íslandi og getur verið að svipað eigi sér stað með þjónustuna og rannsóknir eins og lyfin? Skilar forvarnastarf sér alls staðar jafn vel eða getur verið að sumstaðar vanti forsendur fyrir þjónustunni? Ekki síst má gleyma þeirri staðreynd að ef grunnþjónustan er veikburða í heilsugæslunni eins og hér á höfuðborgarsvæðinu að þá leitar fólk í aðra þjónustu sem stendur því til boða, m.a. í sérfræðimóttökur ýmiskonar og á vaktir. Fyrir rúmi ári síðan bloggaði ég um grein sem prófessor Jóhann Ágúst Sigurðsson skrifaði í Fréttablaðið sem hann nefndi „Sjúkt heilbrigðiskerfi„. Nýlega skrifaði  hann aðra grein í Fréttablaðið þar sem vorum minnt á að orsakir margra svokallaðra lífstílssjúkdóma í nútíma þjóðfélagi gætu átt rætur að rekja til fortíðar hvers og eins og aðstæðna sem einstaklingunum eru skapaðar í brigðulum heimi og hvað sé þá til hjálpar. Þegar síðan oflækningar og skortur á mannlegu innsæi leiðir til enn alvarlegri sjúkdóma, má sannarlega segja að við séum ekki sjálfbær að viðhalda góðri heilsu frá einni kynslóðar til annarrar. Þvert á móti er hætta á að heilsan versni og sem í vissum tilfellum telst til alvarlegustu heilsuógna framtíðar. Við megum aldrei gera meira ógagn en gagn. Það er meginlögmál siðfræði læknisfræðinnar.

Vandamál tengt misnotkun lyfja sem eru ávísuð af læknum í oft góðri trú en sem eru síðan misnotuð til vímuefnanotkunar er alvarlegt heilbrigðisvandamál hér á landi, því miður. Jafnvel algengara en í ýmsum öðrum löndum sem við viljum bera okkur saman við.

Ofnotkun metýlfenidatlyfja (Rítalíns og skyldra lyfja) voru til umræðu á læknadögun í vetur. Upp undir helmingur sjúklinga sem leitað hafa á Vog hafa misnotað Ritalin og skyld lyf. Stór hluti hefur leyst upp lyfin og sprautað þeim í æð. Eiturlyfjasjúklingar sem jafnvel þekkjast úr frá öðrum af ljótum og sýktum stunguförum. Fyrr í vetur var notkunin hér á landi til umræðu eftir að Alþjóðafíkniefnaráð Sameinuðu þjóðanna (WHO) varaði við mikilli notkun hér á landi og miðaði þá við sölutölur úr apótekunum. Jafnvel meiri notkun en í Bandaríkjunum sem var þekkt áður fyrir að nota mest allra þjóða af þessum lyfjum. Nær eingöngu er samt um að ræða lyf sem upphaflega eru ávísuð af íslenskum læknum vegna sjúkdómsgreininga skjólstæðinga þeirra, þ.e. ofvirkni og athyglisbrestur (ADHD). Leita þarf hins vegar skýringa af hverju misnotkunin á þessum lyfjum er svona mikil í okkar litla þjóðfélagi.

Það væri auðvitað alvarlegur hlutur ef ekki er farið eftir klínískum leiðbeiningum um ávísun og meðferð lyfja. Greinilegt er samt að ýmist hafa lyfin verið misnotuð af fullorðnum, en sem ætluð eru börnum með ofvirkni og athyglisbrest eða að þau eru tekin út af fullorðnum með sjúkdómsgreininguna, en misnotuð eða seld. Í báðum tilfellum hefur geðlæknir ávísað lyfjaskírteini í upphafi í góðri trú. Lyfin eru hins vegar sett á svartan markað eins og um væri að ræða önnur ólögleg vímuefni- og eiturlyf. Læknadóp. Þannig getur mikil hagnaðarvon ráðið ákvörðun um að selja lyfið.

Mikil notkun rítalíns og skyldra lyfja á Íslandi var fyrst til umfjöllunar í fjölmiðlum snemma í vetur eftir úttekt sem Sjúkratryggingar Íslands lét gera á sölu slíkra lyfja frá árinu 2006 til ársins 2009. Um verulega aukning var að ræða, sérstaklega hjá aldurshópnum 20 ára og eldri sem var fámennur í upphafi tímabilsins. Aukningin, bara í þessum aldurshóp var um 20% af öllum sem fengu þessi lyf ávísuð og samsvarar söluaukningin auknum kostnaði fyrir ríkið upp á rúmlega 200 milljónir króna á ári. Í heild stefnir sala á þessum lyfjum fyrir alla aldurhópa að fara í rúmlega 700 milljónir króna árið 2010. Lætur nærri að kostnaðurinn sé um fimmtungur af heildarkostnaði ríkisins vegna geðlyfja í dag og sem er dýrasti lyfjaflokkurinn eins og sjá má á mynd frá Lyfjastofnun Ísands og í  eldri bloggfærslu um háan kostnað vegna lyfja. Ekki má þó gleyma að þegar lyfin koma aðgóðu gagni hjá börnum og fullorðnum, getur afleiddur sparnaður fyrir ríkið til lengri tíma einnig orðið umtalsverður, og jafnvel meiri en þessari upphæð nemur.

Því hefur verið haldið fram að landnámsmennirnir hafi verið þeir sem illa þrifust í gamla landinu vegna deilna við kónga og aðra höfðingja. Það, ásamt e.t.v. hvatvísi og ævintýraþrá, hafi sennilega fengið þá til að leggja í hættulega för yfir hafið, til fyrirheitna landsins. Eitt er víst að þeir létu ekki þar við sitja, heldur héldu áfram að deila við nágrananna, oft á banaspjótum, og héldu síðan í víking erlendis þar sem þeir rændu og rupluðu. Íslendingasögur (fyrri hluti) lýsir þessum atburðum mjög vel, eins eirðarleysinu sem sumir voru haldnir þegar halla tók á veturinn og þrá fyrir nýjum ævintýrum tók við. Víkingablóð er þetta kallað. Eitt er víst að margir eru þegar í dag orðnir óþreyjufullir og bíða spenntir nýrra tíma enda óspart verið hvatt til nýrrar útrásar og áhættusækni í fjárfestingum.

Hvað sem öllum vangaveltum um orsakir hvatvísi og ofvirkni hjá landanum líður, tala staðreyndirnar í tölum sínu máli. Við Íslendingar höfum notað margfalt meira af rítalíni og skyldum lyfjum en nágranar okkar í norðri og erum nú heimsmethafar samkvæmt upplýsingum frá Sameinuðu þjóðunum. Alþjóðasamfélagið hefur þannig gefið gefið okkur rauða spjaldið og varað sérstaklega við ofnotkun lyfjanna hér á landi. Notkunina samanborið við hin Norðurlöndin má m.a. sjá á meðfylgjandi mynd frá Sjúkratryggingum Íslands.

Nærtækast er að áætla að sjúkdómurinn, hvatvísi og eirðarleysi, sem þessi lyf eru oftast gefin við sé miklu algengari hér á landi nema að við séum bara duglegri að leita eftir honum. Athyglisverð er þessi aukning hjá ungum fullorðnum (20 ára og eldri) og að þeir hafi ef til vill „misst“ af réttri greiningu á sínum tíma. Önnur spurning vaknar um nákvæmni sjúkdómsgreininganna og sem hafa verið gagnrýndar. Staðreyndin er samt sú að allir sem hafa fengið þessi lyf í dag hafa fengið þau upphaflega hjá geðlækni og í flestum tilvikum að undangengnum sálfræðilegum athugunum.

Frumgreining á ofvirkni og athyglisbresti hjá fullorðnum verður framvegis undir yfirumsjón geðsviðs Landspítala, hert verður á tilkynningarskyldu til landlæknis og teknar upp breyttar reglur um lyfjaskírteini samkvæmt tillögum vinnuhóps um leiðir til að sporna við misnotkun metýlfenidatslyfja. Svo sagði í tilkynningu frá Velferðarráðuneytinu í vetur. Ákvörðun sem er tekin til að sporna gegn misnotkun lyfjanna.

Ef satt hefði reynst að sjúkdómurinn væri svona algengur hér á landi, kann erfðablandan sem við fengum frá víkingunum að skýra ýmislegt sem miður hefur farið í okkar þjóðfélagi og sem er svo áberandi í dag, hvert sem litið er. Við skulum af tvennu illu heldur vona að um ofgreiningar og ofnotkun lyfjanna sé að ræða og að þessi ákvörðun ráðuneytisins nú reynist skynsamleg. Spurning sem annars væri áhugavert rannsóknarefni fyrir Íslenska erfðgreiningu að svara. Umhverfisþættir og uppeldi ræður auðvitað miklu eins og oft hefur verið bent á, en því miður oft líka litið fram hjá, m.a. í skólakerfinu.

Ofnotkun lyfja, af hvaða toga sem er, skýrist samt alltaf fyrst og fremst af ávísanavenjum og hvernig farið er eftir klínískum leiðbeiningum sem mikilvægt er að allir fari eftir. Nokkuð sem umræða síðustu daga um aðkomu annarra heilbrigðisstétta til lyfjaávísana stangast á við. Eins er ljóst að stór hluti lyfja sem a.m.k. er ætlað fullorðnum fer á svartan markað hér á landi og er notað sem lækadóp. Ekki síst þess vegna er mikilvægt að bregðast strax við vandanum.

Sitt sýnist hverjum um ágæti heilbrigðisþjónustunnar á Íslandi og þá stefnumörkun sem hana varðar á síðustu árum. Í tilefni Læknadaga 2011 sem eru haldnir þessa daganna skrifaði ég pistil  sem er birtur á visi.is í dag undir heitinu „Heilbrigðisógnir heimilanna“ og læt hann fylgja með hér á blogginu mínu.

Þjóðfélagsgerðin hefur mikið breyst í aldanna rás og sálræn velferð skiptir okkur nú mestu máli. Við þurfum lítið að hugsa um heilsuna nema ef vera skildi hvenær við komumst næst í ræktina. Heilbrigði í fullkomnum heimi hátækninnar þar sem hýbýlin og jafnvel líkaminn er eins og musteri fullkomleikans. Svipaða sögu má segja um bílinn okkar sem er oft meira eins og gullkálfur en nauðsynlegur farkostur á vegleysum landsins.

Í umræðu dagsins um díoxinmengun í ýmsum þéttbýliskjörnum landsins erum við rækilega minnt á þau afglöp sem stjórnsýslan, stóri bróðir okkar, hefur sýnt varðandi sína eigin heilsu og okkar hinna. Okkur verður auðvitað fyrst hugsað til barnanna sem erfa eiga landið. Um loftið sem þau anda að sér og um mjólkina sem þau fá að drekka. En getur verið að önnur mál sem snerta okkar nærumhverfi meira, heilsu og flóru hvers okkar, séu verri en mengun á því sem við töldum okkur eiga svo mikið af? Raunverulegri mengun ef svo má segja sem þegar hefur skaðað jafnvægi í náttúrunni og alið af sér sýklalyfjaónæma bakteríustofna sem síðan herja á börnin okkar.

Á liðnum öldum hafa áherslurnar alltaf verið að tryggja fyrst og fremst heilbrigði barnanna en aðstöðumunurinn hins vegar verið gríðarlegur frá einum tíma til annars. Stundum á erfiðustu tímum Íslandssögunnar hefur í raun ekki verið spurt að neinu öðru en að tóra til næsta dags. Það taldist síðan gott ef helmingur barna kæmust á legg. Ungbarnadauði var þannig skelfilega hár sem stóð fjölgun þjóðarinnar fyrir þrifum, ekki síst á tímum drepsótta og náttúruhamfara. Eina ráðið fyrir hjón að tryggja afkomendur var að eignast fleiri börn. En síðan eru liðin mörg ár.

Það eru þó ekki nema tæpar 3 aldir síðan læknaþjónusta varð aðgengileg á Íslandi með stofnun Landlæknisembættisins á Íslandi 1760 og fyrstu embættislæknunum í sveitum landsins. Strax á eftir var lögð mikil áhersla á að mennta ljósmæður til að takmarka sem mest ungbarnadauða ásamt ótímabærum dauðsföllum mæðra af völdum barnsfarasóttar. Ekki síst var frætt um sóttvarnir og mikilvægi brjóstamjólkurinnar í sóttgjörnum heimi barnanna. Bólusetningar gegn stórubólu með kúabóluefni varð síðan staðreynd hér á landi á undan flestum öðrum þjóðum. Bólusetning sem ruddi brautina fyrir seinni bólusetningar í heiminum. Á tímum þegar klerkar landsins aðstoðuðu lækna og ljósmæður og sjúkraskrárnar voru í raun bara kirkjubækurnar, hverjir lifuð, hverjir dóu og hverjir voru bólusettir.

En síðan hefur samt margt breyst þótt heimilislæknarnir séu ennþá embættislæknar fyrir fólkið. Framfarir í læknavísindunum hafa verið miklar og velferðarkerfið á að tryggja öllum sömu heilbrigðisþjónustu. Ungbarnadauði er nú með því sem lægst gerist í heiminum og góð ungbarnaheilsuvernd og og vel heppnaðar ungbarnabólusetningar hafa tryggt að flest börn komast á legg. Staðreyndir sem sýna að þrátt fyrir allt höfum við forgangsraðað sumu vel, ekki síst í heilsugæslunni sjálfri.

Heiðrinum í leiðandi afli forvarna og fræðslu í seinni tíð má þó segja að hafi verið rænt frá grasrótinni með stofnun Lýðheilsustöðvar 2003. Ræninginn var í vissum skilningi stjórnsýslan sjálf sem ekki vildi sjá hvar mesta sérþekkingin lá, því annars hefði hún verið sett undir sameiginlega stjórn heilsugæslunnar. Þessi þróun hefur sennilega átt sér stað þar sem heilsugæslunni var einfaldlega ekki gefinn kostur á að vera með í undirbúningsvinnunni, þrátt fyrir leiðandi rannsóknir heilsugæslunnar í lýðheilsufræðum um árabil. Lýðheilsustöðvar sem hefur t.d. látið sér fátt um finnast um eitt alvarlegasta lýðheilsuvandamál ungbarna í dag, sýklalyfjaónæmið og aðgerðir til að snúa þeirri þróun við.

Landspítalinn hefur til samanburðar átt miklu auðveldara með að sinna fræða- og fræðsluhlutverki sínu sem snýr að beint að þeirra verksviðum. Þar starfa fræðastjórar og öflugur samningur var gerður fyrir mörgum árum við Háskóla Íslands í því sjónarmiði. Stofnun Þróunarstofu Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins síðastliðið haust er að vísu mikilvægur áfangi fyrir heilsugæsluna til að sinna lýðheilsumálum betur, ásamt faglegri skipulagningu á innra starfi auk fræðslu og vísindum. Eins til samvinnu við Lýðheilsustöð og Landlæknisembættið. Starfsmönnum heilsugæslunnar er engu að síður ljóst að stofnun sem kennir sig við lýðheilsu sérstaklega, getur hvergi átt betur heima en innan hennar eigin veggja. Þangað sem fólkið leitar og tekur mark á ráðleggingum er varðar heilsu, ekki síst þegar vandamál steðja að. Hvort heldur er í almennri  móttöku, á vöktum, í hjúkrunarráðgjöf, í félags- og sálfræðiráðgjöf, í ungbarna- og mæraheilsuvernd, í unglingamóttöku, í skólaheilsugæslu eða í starfsmannaheilsuvernd. Starfssviðum heilsugæslunnar sem samt stöðugt fleiri og fleiri utanaðkomandi ásælast af ýmsum hagnaðar- og hagsmunarsjónarmiðum. Jafnvel af pólitískum toga til að fá rós í hnappagatið.

Sennilega sjá fáir betur heildarmynd heilbrigðis- og félagsmála hvað heimilin varðar og hvar kreppir mest að í fjölskylduheilbrigðinu en heimilislæknar. Félag íslenskra heimilislækna mótaði fjölskyldustefnu FÍH á ári fjölskyldunnar árið 1994, fyrst heilbrigðisfagfélaga á Íslandi. Þar var lögð áhersla á þá þætti sem skipta höfuðmáli fyrir þarfir fjölskyldunnar svo hún dafni vel, svo sem varðandi atvinnumál, húsnæðismál og menntamál. Þótt margt hafi breyst á þeim 17 árum sem liðin eru frá því stefnan var sett fram eru megingildin enn fullu gildi og sem reynir nú meir á en áður, enda flest heimili undir. Skilningsleysi stjórnvalda á hlutverki heimilislæknisins er sennilega best lýst sem skilningsleysi á mikilvægri samfellu í læknisþjónustunni. Fræðasviði heimilislæknisfræðinnar sem er utan sérþekkingar flestra annarra sérsviða læknisfræðinnar og sem byggist fyrst og fremst á meiri þekkingu á fólkinu sjálfu þ.e. skjólstæðingunum og sjúkrasögunni. Fjölskyldunni og félagslegu umhverfi hennar.

Tíminn sem foreldrar hafa fyrir börnin er oftast  á foreldranna forsendum og sem kemur gleggst í ljós þegar um veikindi barnanna er að ræða. Þrýstingur er mikill á foreldra að mæta í vinnu á daginn og því oft heppilegast að fara með börnin til læknis á kvöldin eftir vinnu. Jafnvel heilsugæslan hefur orðið að taka þátt í þessum leik í stað þess að tryggja barni samband við sinn lækni á daginn eins og alþjóðlegar leiðbeiningar gera ráð fyrir að sé barninu fyrir bestu og sem er best fær um að annast eftirfylgd og fræðslu. Það er líka löngu ljóst að ekki hefur verið nóg gert til að styrkja sálfræðihjálp og félagsráðgjöf á heilsugæslustöðvunum. Skólarnir ráða illa við að veita viðhlítandi sálgæslu fyrir nemendur og mikil aukning hefur orðið á notkun lyfja vegna athyglisbrests og þunglyndis, m.a. til að börn haldist í námi. Jafnvel eldri kynslóðir banka nú upp á og standa í röðum með ósk um sömu úræði vegna erfiðleika á vinnumarkaði. Í kreppu, þegar svo hin fjárhagslega veröld hrynur verður þörfin fyrir hjálp enn meiri.

Í nýlegri grein prófessors Jóhanns Ágústs Sigurðssonar sem hann nefndi „Hver er þinnar gæfu smiður“ og birt var í Fréttablaðinu 11.1. sl. vorum við minnt á að orsakir margra svokallaðra lífstílssjúkdóma í nútíma þjóðfélagi gætu átt rætur að rekja til fortíðar hvers og eins og aðstæðna sem einstaklingunum eru skapaðar í brigðulum heimi og hvað sé þá til hjálpar. Þegar síðan oflækningar og skortur á mannlegu innsæi leiðir til enn alvarlegri sjúkdóma, má sannarlega segja að við séum ekki sjálf sjálfbær að viðhalda góðri heilsu frá einni kynslóðar til annarrar. Þvert á móti er hætta á að heilsan versni og sem í vissum tilfellum getur taldist til alvarlegustu heilsuógna framtíðar.

Sala á heilbrigðisþjónustu fyrir útlendinga á ýmsum sérsviðum læknisfræðinnar er sennilega fyrsta skrefið að tekið verði upp tvöfalt heilbrigðiskerfi hér á landi enda hugmyndin að landinn geti einnig keypt þjónustuna. Byrjað verður á liðskiptaígræðslum og tannígræðslum. Þeir efnimeiri geta þá væntanlega keypt sína heilbrigðisþjónustu beint og fengið þjónustu á undan öðrum. Að sama skapi er hætt við að opinber þjónusta rýrni og verði ekki samkeppnishæf í sérgreinum sem þegar eru undirmannaðar. Sama á sér stað í frumheilsugæslunni í dag þegar einkafyrirtæki bjóða upp á tækifærislausnir sem þeim hentar hverju sinni í samkeppni við sjálfa Heilsugæsluna, starfsemi sem byggir á allt öðrum lögmálum. Þegar markaðslögmálin verða látin ráða í heilbrigðisþjónustunni þarf auðvitað að skilgreina velferðarþjónustuna upp á nýtt á Íslandi.

Styrkleikar heilsugæslunnar eru þó ennþá miklir enda innviðirnir sterkir. Mannauðurinn er mikill, ekki síst í stórum hópi sérfræðilækna í heimilislækningum sem ákváðu að leggja þetta sérnám fyrir sig fyrir áratugum síðan. Þótt undirmönnun lækna í heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins er mikill að þá eru húsakynnin góð og aðstaða víða fyrir sérnámslækna. Auðvelt ætti því að vera að nýta reynslu læknanna sem þegar eru starfandi til að mennta aðra lækna til að verða heimilislækna, m.a. aðra sérgreinalækna sem ekki fá starf við hæfi vegna yfirmönnunar í þeirra fagi. Flýta þarf þessu ferli því á næstu 10 árum má búast við að helmingur nústarfandi heimilislækna hætti störfum fyrir aldurs sakir.

Öll vaktþjónusta á höfuðborgarsvæðinu þarf einnig að vera á forsendum frumheilsugæslunnar, eins og hún er annars staðar á landinu. Þegar er komið gott skipulag á vaktþjónustuna hjá Læknavaktinni á höfuðborgarsvæðinu sem tekur við vaktskyldu heilsugæslunnar eftir að síðdegismóttöku stöðvanna lýkur á daginn og sem hefur sýnt sig vera ódýrasta rekstrarformið sem stjórnvöld eiga völ á. Afleiddur sparnaður m.a. í ónauðsynlegum rannsóknakostnaði á spítölunum er auk þess mikill. Annað skipulag á vaktþjónustunni og sem er ekki á forsendum heilsugæslunnar, rýrir trúverðugleika hennar og gæði.

Enn og aftur þurfum við að hugsa okkar gang og hugsa framtíðina upp á nýtt. Stjórnlagaþing sem ekki hefur umboð þjóðarinnar en valdalaust og þeir ekki öfundsverðir sem þar ættu að sitja. Æðsti dómstóll hefur kveðið skýrt upp sinn dóm eins og hann gerði upphaflega á Þingvöllum fyrir 1000 árum. Við þann dóm þýðir ekkert að deila frekar en þá.

Klaufaskapurinn hjá okkur ríður ekki við einteyming þessa daganna, þótt svo að við séum á réttri braut. Verkefni ríkisstjórnarinnar hafa enda verið yfirþyrmandi eins og við er að búsat í rústabjörgun og hætt við að kappið hlaupi aðeins með mann þegar mest á reynir. Það þýðir samt ekkert að gráta og láta hugfallast þegar markmiðin eru skýr. Það er einfaldlega ekki í okkar blóði. Nú þurfum við samt að staldra við og hugsa okkar gang. Nýtt stjórnlagaþing þarf að undirbúa vel og nú verður að gefa sér þann tíma sem þarf í nánu samstarfi við sjálfan löggjafann. Á meðan treystum við á réttkjörin stjórnvöld að gera eins vel og þau geta í landsmálunum og standa vaktina fyrir okkur fram að næstu kosningum.

Það sorglegasta af öllu er að sjá hvað hlakkar í þeim sem síst vilja neinar breytingar á stjórnarskránni. Þannig er það líka alltaf að sumir hlakka yfir óförum annarra, jafnvel þótt líf þjóðar hangi að veði. Sumir standa líka fyrst og fremst vörð um að auðlindirnar haldi  áfram að vera á fárra höndum. Hrunflokkarnir bíða þess eins að ná völdum aftur. Flokkar og stjórnmálamenn sem eiga erfitt með að horfa í eigin barm og ekki geta unnt þjóðinni að vinna eftir niðurstöðum þjóðfundanna nú eftir hrun. Hrun sem flestir eru sammála um að hefði aldrei gerst ef siðferði þjóðarinnar hefði verið þroskað og vel varið með betri stjórnarskrá. Að menn og konur hefðu jafnrétti og bræðralag að leiðarljósi í stað fyrirgreiðslupólitíkur og klíkuskaps. Smákóngaveldis sem að lokum varð okkur að falli.

Við viljum nýtt alþingi svo fljótt sem verða má. Nýja stjórnarskrá og öruggari framtíð í nýjum heimi þar sem við stöndum keik og stolt sem þjóð meðal þjóða. Við eigum söguna þótt við fórum út af sporinu á síðustu metrunum. Þótt við hrösuðum aftur nú rétt við lokatakmarkið í þessu hlaupi að þá tökum við bara þátt í því næsta og komum ennþá sterkari til leiks. Við viljum hafa áhrif á framtíð landsins og standa vörð um grunngildin sem okkur eru kærust en voru gleymd. Við viljum líka að þau standi meitluð í næstu stjórnarskrá.

Undanfarna daga hafa orkumál tengt sjálfbærri orkuþróun (sustainable development) verið mikið til umræðu. Katrín Júlíusdóttir iðnaðar- og orkumálaráðherra ætlar nú að leggja fram þingsályktunartillögu um orkuskipti í samgöngum með uppbyggingu græns hagkerfisins að leiðarljósi. Rafbílavæðing fyrst þjóða er raunhæfur möguleiki ef vilji stjórnvalda er fyrir hendi og myndi skipa okkur á fremsta bekk meðal iðntæknivæddra þjóða. Tækifæri sem er einstakt í sjálfu sér enda aðstæður hér einstakar tengt miklum möguleikum til skynsamlegri raforkunýtingar en hingað til og sem gæfi afkomendum okkar „forskot“ á okkur sjálf. Kynslóðum sem við skuldum svo mikið í dag. Erlend bílaframleiðslufyrirtæki sýna málunum nú mikinn áhuga svo útspilið er greinilega hjá stjórnvöldum.

Þegar höfum við sýnt mikið frumkvæði með skynsamlegri nýtingu vatnsvarma og lagningu hitaveitna hér á landi sem flestar aðrar þjóðir horfa til með öfund. En þrátt fyrir mikinn sparnað í olíukyndingu erum við miklir orkusóðar og eingin þjóð eyðir meiri orku á mann og hvergi er mengun lofts jafn mikil á hvern íbúa og hér á landi. Orkunotkun sem tengist  mikill olíunotkun skipaflotans og mikilli bílaeign landans. Mengunarmál tengt sorpbrennslu hefur síðan verið mikið til umræðu á síðustu dögum og þykir mörgum sem stjórnvöld hafi sofið illilega á verðinum, enn einu sinni. Þessi mengun ásamt oft mikilli svifryksmengun tengt miklum akstri í mesta þéttbýlinu er þegar mikið áhyggjuefni vegna áhrifa á heilsu fólks. Í dag erum við því greinilega ekki sjálfbær hvað orkumálin varðar, orku sem við eigum þó nóg af.

Segja má að ofnotkun sýklalyfja og varanleg áhrif á sýklaflóruna hér á landi með sýklalyfjaónæmum stofnum langt umfram það sem þekkist meðal nágranaþjóðanna sé að sama skapi ósjálfbær hegðun, að minnsta kosti hvað heilbrigðið varðar. Loftmengun og heilbrigðissóðaskapur eru þannig áberandi áminningar að við getum gert mikið betur gagnvart okkar nærumhverfi, á sama tíma og við njótum samt ótrúlegs forskots hvað varðar víðáttu landsins, jökla og vatna auk hafsins kringum landið og sem við náum sem betur fer ekki að koma höndum yfir að öllu leiti í dag.

Í nýlegri grein prófessors Jóhanns Ágústs Sigurðssonar sem hann nefndi „Hver er þinnar gæfu smiður“ og birt var í Fréttablaðinu 11.1. sl. vorum við minnt á að orsakir margra svokallaðra lífstílssjúkdóma í nútíma þjóðfélagi gætu átt rætur að rekja til fortíðar hvers og eins og aðstæðna sem einstaklingunum eru skapaðar í brigðulum heimi og hvað sé þá til hjálpar. Þegar síðan oflækningar og skortur á mannlegu innsæi leiðir til enn alvarlegri sjúkdóma, má sannarlega segja að við séum ekki sjálfbær að viðhalda góðri heilsu frá einni kynslóðar til annarrar. Þvert á móti er hætta á að heilsan versni og sem í vissum tilfellum telst til alvarlegustu heilsuógna framtíðar.

Viðtal  við mig um efnið í þættinum Heilshugar á Rás 1 22.07.2011

Það er sitthvað lög eða regla. Það vantar sem betur fer ekki lögin hér á landi en regluverkið, meðal annars hjá sjálfum löggjafanum, er oft sárlega ábótavant. Nú þegar sjálf lögreglan kvartar um úræðaleysi gagnvart óhæfum ökumönnum í umferðinni væri rétt að líta í baksýnisspegilinn og rifja upp þann losarabrag sem ríkt hefur á þeim bænum og tengist vottorðabeiðnum til heimilislækna eða skulum við segja samráðsleysis um gerð læknisvottorða og hvað í þeim á að standa. Einnig þess trúnaðarsambands sem maður skildi ætla að gæti ríkt milli lögreglu og heimilislækna, á báða vegu.

Heimilislæknar eru í þeirri stöðu að þurfa að votta allt milli himins og jarðar enda skjalaverðir sjúkraskýrslunnar, ekki síst ef lögregluyfirvöld óska þess sem lögaðilar að málum og sem geta ásamt lögfræðingum og tryggingafélögum óskað eftir vottorðum. Þó er það oft svo, að ekki liggur nákvæmlega fyrir hvað þessir aðilar í raun vilja að sé sérstaklega vottað. Formið vantar þannig oft og að leitað sé svara við réttu spurningunum. Skýrasta dæmið um þetta er skotveiðileyfisvottorð sem ekkert staðlað vottorðaform er til um frekar en mörg önnur. Spurning hvort verið sé að leita eftir vottun á sjónhæfni, góðri heyrn, vottun á góðu úthaldi til útivista á heiðum landsins eða vottun á eðlilegu geðheilbrigði. Allt eru þetta í sjálfu sér þættir sem eðlilegt væri að skotveiðimaður uppfylli þótt sennilega skiptir geðheilbrigðið mestu máli. En spyrja þarf réttu spurninganna. Jafnvel í stöðluðu vottorði vegna ökuleyfis er ekkert sem beinlínis spyr um andlega getu og færni en spurt er um sjón og heyrn, hvort limaburður sé eðlilegur og hvort báðir fætur séu jafn langir. Þannig virðast því oft sem lögregluyfirvöld vilji varpa frá sér ábyrgðinni á aðra, svo sem á vottorðagjafann. Þó stendur nú til að framkvæmd verði hæfnispróf til aksturs hjá öldruðum sem endurnýja þurfa ökuskírteini á vegum lögreglunnar sjálfrar og sem er löngu tímabær ákvörðun. Ekki má gleyma að lögreglan og heilsugæslan eru á sama veginum og vilja sem stofnanir stefna í sömu áttina, í að bæta sem mest öryggi og almannaheill í landinu.

Nýlegt og afdrífaríkt dæmi fyrir um ári síðan er þó þegar sjálf Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu sniðgekk eldri verklagsreglur og samninga við heimilislækna um ítarlegri vottorð vegna áfengis- og fíkniefnamats auk blóðprufutaka og mati á ökuhæfni aðila sem stoppaðir höfðu verið í umferðinni og samdi við einkafyrirtæki úti í bæ. Málum sem einmitt snýr að almannaheill í umferðinni og nú er mikið til umræðu. Þjónustu sem heimilislæknar Læknavaktarinnar í opinberri þjónustu höfðu sinnt vel um áraraðir eins og allir aðrir heimilis- og héraðslæknar í sveitum landsins. Nú að hluta vegna gjörningsins og ónógra verkefna á nóttunni er rætt um að leggja vitjanaþjónustu Læknavaktarinnar niður á nóttunni hér á höfuðborgarsvæðinu. Því spyr maður sig auðvitað um sameiginlegu ábyrgðina innan stjórnsýslunnar. Það getur nefnilega haft afdrifaríkar afleiðingar að klippa hlekki úr öryggiskeðjunni og verst þegar lögreglan á sjálf hlut að máli. Þessir aðilar þurfa öðrum fremur að geta gengið í takt og spilað sömu lögin.