Flestir líta á gott fæði fyrst og fremst út frá næringargildi og ferskleika. Það væri svo sem í lagi ef passað væri líka upp á fjölbreytileikann. Vítamín og alls konar lífræn bætiefni í grænmeti, ávöxtum og jurtum, sem líkaminn þarf til daglegrar viðgerða og enduruppbyggingar, í samspili við ónæmiskerfið. Eins gegn árásum óæskilegra örveira og mengunarefna sem við vitum ekki alltaf hvaðan eru upprunnin. Við reisum þannig okkur eigin eldveggi í nánum tengslum við næringuna og umhverfið.

Við þurfum ekki síður að hafa áhyggjur af ýmsum tilbúnum lífrænum efnum og sem við sjálf framleiðum í iðnaði, en sem safnast geta fyrir í okkur og umhverfinu. T.d. þrávirk lífræn efni eins og  PFC efnin og hormónalíku plastefnin (hormónahermar). Eins allskonar rykefni og örefnin (nano products) sem eru svo lítil að þau ná að smygla sér inn í frumurnar eins og Trójuhestar. Sama á við um skordýraeitur, sýklalyf, rotvarnarefni og ýmsa vaxtarhvetjandi hormóna í matvælum. Efni sem berast m.a. í okkur með kjöti, af  misvel þekktum uppruna erlendis frá. Þriðjungur krabbameina er auk þess talin tengjast slæmu fæðuvali eingöngu, of miklum hvítri sykri og fitu.

Uppsöfnun á ýmsum þrávirkum lífrænum efnum í náttúrunni er stöðugt að aukast. PFC efnin hafa verið mikið til umræðu undanfarið. Þau eru mikið notuð innan á skyndibitapakkningar allskonar og sem teflonhúð á eldhúsáhöldum vegna vatns- og fitufælinna eiginleika. Efni sem líklega geta bælt ónæmiskerfi barna og okkar sjálfra. Eins er um að ræða öll hormónalíku plastefnin (þalöt) sem líkt geta eftir hormónum í verkun (hormónahermar). Efni sem notuð eru sem mýkingarefni í allskonar leikföngum, plastumbúðum og áhöldum tengt matargerð, en borist geta auðveldlega í okkur gegnum húð, mat og drykk. Efni sem m.a. draga úr frjósemi dýra og manna, og flýtir kynþroska unglingsstúlkna. Verst hvað öll þessi þrávirku efni eru mörg og að þeim skuli alltaf vera að fjölga.

Fæði sem í daglegu tali hefur verið kallað erlendis „functional food“ inniheldur hins vegar meira af allskonar lífrænum efnum til verndar. Efni sem virka gegn oxun og þránun próteina í frumunum okkar og á erfðaefninu sem öllu stjórnar. Oxunin er nefnilega stöðugt að verki og óumflýjanleg, ekkert ólíkt og þegar fita þránar og járn ryðgar. Eins á heildrænt fæði að tryggja hagstæðari gerla fyrir flóruna okkar sem hafa skaddast einhverja hluta vegna, eins og t.d. við sýklalyfjainntöku. Gerla sem hægt er að taka inn sem „probiotics“ í stöðluðu magni. Allt til að bæta það sem á vantar í fæðunni okkar.

Ljósefni sem ég vil kalla (phytochemicals), eru sérstök náttúruefni úr jurtaríkinu og sem ekki eru skilgreind sem vítamín eða næringarefni til brennslu eða próteinuppbyggingar, en jafn mikilvæg fyrir okkur á allt annan hátt. Efni sem gefa jurtum sína einstöku eiginleika, tengt lit og lykt. Fyrir utan oft afoxandi eiginleika eru þau talin hafa hvert um sig sína sérstöku eiginleika m.a. til verndar skemmdum á erfðaefninu.

Vítamín, önnur afoxunarefni, steinefni og flóknir efnaferlar með ljósefnunum vernda okkur þannig gegn oxun, hrörnun og öldrun. Þegar alvarleg veikindi herja eða við höfum borðað skemmdan mat. T.d. brenndan/grillaðann og sem eykur þá myndun frírra stakeinda (radíkala) og oxun frumna. Sambærilegt og þegr járn ryðgar.

Íslensku tómatarnir eru hlaðnir æskilegum ljósefnum. Eins mætti telja gullinrót (curcumin öðru nafni turmeric), chilli pipar, engiferrót, hvítlauk, sojabaunir, brokkolí, jafnvel kál, vínber, hunang, grænt te og kaffi. Listinn er í raun miklu lengri. Einna mest vitum við um áhrif gullinrótarinnar. Hugsanlega sem vernd gegn elliglöpum og Alzheimer´s sjúkdómnum. Jafnvel sem hluta krabbameinsmeðferðar og þegar hvað mikilvægast er að byggja hratt upp, það sem rifið hefur verið niður.

Ljósefnin gætu þannig verið svarið til að styrkja ónæmiskerfið sem mest gegn sýkingum, hrörnun, krabbameinum og ófrjósemi. – mál málanna í dag á Covid-tímum, ásamt auðvitað almennt heilbrigðum lífstíl. (Styttri útgáfa af greininni var upphaflega birt í helgarblaði DV, 22.11.2013 og á blogginu mínu)

Stundum er lífið svo einkennilegt og samsett úr röð tilvika og minningarbrota, en sem endað getur svo sorglega. Hvað ef ég hefði getað gert eitthvað til að breyta atburðarrásinni? Atburðarrás sem byrjaði fallega, en endaði svo hörmulega og þrátt fyrir að hafa gert eina tilraun til að grípa inn í. Með viðvörun til viðeigandi viðbragðsaðila, eða hvað?

Svo vill til að ég á tvö minningarbrot um mótorhjólahópinn sem hjónin sem létust tilheyrðu og annan sem slasaðist fyrir rúmlega viku á nýmalbikuðum vegarkafla á Kjalarnesi sunnan við Hvalfjarðargöngin. Í fyrra minningarbrotinu fylgdist ég með hópnum þar sem hann kom síðdegis á fallegum sumardegi 25.6. sl. norður til Hólmavíkur. Fylgdist með þar sem glæsilegu mótorhjólin komu keyrandi upp Bröttubrekku við heilsugæsluna á leið inn á Borgarbraut og síðan að Finnahóteli þar sem flestir höfðu síðan náttstað. Áreynslulaust, með mjög hófstilltum mótorhjólagný, sem samt fór ekki fram hjá neinum. Ári eftir hörmulegt mótorhjólabanaslys rétt sunnan við Hólmavík og sem enn situr í starfsfólki heilsugæslunnar. Nýir gestir á vígalegum fákunum sínum. Sniglarnir sjálfir komnir til Hólmavíkur (reyndar sem tilheyrðu HOC Chapter Iceland).

Seinna um daginn eftir vinnu mætti ég hópnum á göngu frá íþróttasvæðinu og sundlauginni í átt að gamla bænum á eyrinni. Tók sérstaklega eftir hvað fólkið var í raun hverdagslegt og nú í venjulegum klæðnaði. Ekkert sem minnti á „motórhjólagengi“. Ekki ungt fólk sem þyrfti að berast á. Ég og flestir í hópnum horfðumst í augu stutta stund, enda kom ég á móti því á aðeins um 30 km hraða suður Hafnarbrautina. Ég á grámann, kagganum mínum, stóra ameríska V8 jeppanum sem í seinni tíð ég hef kallað Hólmarann. Bíll sem þjónað hefur mér svo vel sl. áratuginn við afleysingar á Ströndum og allir taka eftir.

Morguninn eftir 26.6 fylgdist ég síðan með hópnum aftur út um eldhúsgluggann á læknabústaðnum þar sem hann var að leggja af stað frá Finnahótelinu, út úr bænum. Einn af öðrum, allir með sína voldugu hjálma og í leðurgöllum, en svo rólega í morgunkyrrðinni. Sumir tvímenntu á hjólunum og einn að lokum akandi með svart flagg. Góða ferð hugsaði ég. Bar virðingu fyrir hópnum fyrir tillitsaman akstur á fákunum sínum fráum og eftir að hafa litið fólkið augum. Góður hópur sem sennilega gæti verið gaman að tilheyra. Seinna um daginn var veru minni líka lokið á Hólmavík. Heimferð suður í fallegu sumarveðri við bestu aðstæður, í lítilli umferð um hábjartan daginn. Oft kynnst honum svörtum á sömu leið áður. Jafnvel flughálku um vetur og roki. Alltaf komist samt klakklaust heim, án óhappa.

Þegar komið var upp úr svörtu Hvalfjarðagöngunum um kl 17.15 blasti við mér mikil birta eins og oft og síðan nýmalbikaði þjóðvegurinn. Í þá aðeins meiri umferð, en þar sem allir keyrðu rólega og komutími minn einstaklega hagstæður fyrir kvöldboð heima síðar um kvöldið. Allt í einu fór bíllinn að rása upp úr engu, á tiltölulega lítilli ferð. Afturendinn sveiflaðist endurtekið til hliðar. Ég hægði á mér vel niður fyrir 60 km/klst, en sem breytti engu. Varð mjög smeykur og átti erfitt með að treysta á að bíllinn héldist á veginum. Leitaði af fyrsta stað til að stoppa úti á vegkantinum. Aðrir bílar keyrðu síðan hægt framhjá mér. Allt fólksbílar og ekkert virtist vera að hjá þeim! Dekk hlyti að vera laust hjá mér og sem ég fór að skoða og toga í á alla kanta. Hvað, var kannski eitthvað að veginum? Nýja malbikið virtist þarna ósköp venjulegt, nýlegt og ég hafði ekki séð nein skilti um að einhvers bæri sérstaklega að varast. Ekki áberandi blautt. Ef til vill hafði gert einhvern skúr áður en ég kom upp úr göngunum. En malbikið alls ekki áberandi blautt. Eitthvað hlyti að vera að bílnum. Loft samt í öllum dekkjum og þau ekki slitin. Var farinn að hugsa um skilja bílinn eftir og fá konuna til að sækja mig upp á Kjalarnes. Sennilega og þar sem hún var að undirbúa komu gestanna, vildi ég síður trufla hana. Ætlaði að gera eina tilraun enn og keyra löturhægt heim í Mosó, sem ég og gerði. Hafði á tilfinningunni alla leiðina að bíllin færi að rása aftur, en sem gerðist ekki. Sennilega var ég heppinn enn eina ferðina. Samt eiginlega búinn að ákveða að skoða bílinn betur daginn eftir, fara í prufuakstur og fara jafnvel með hann á verkstæðið mitt góða í Hafnarfirði eftir helgina. Ræða málin betur við hann Kára og vini mína á Max 1 eins og ég hef gert svo oft áður.

Morguninn 27.6 eftir heyrði ég um fyrra slysið í fréttum. Útafkeyrslu á sama vegarkafla sunnan Hvalfjarðarganga og ég hafði lent í vandræðunum á, síðdegið áður. Það hafði orðið bílvelta og einn farþegi kastast út úr bílnum. Hljómaði ógnvænlega og sem ég sá fyrir mér hvernig hefði geta atvikast. Einkennileg tilviljun annars, á nákvæmlega sama vegarkafla og ég hafði orðið svo skelkaður á, daginn áður. Reynsla sem sat ennþá mjög óþægilega í mér. Sennilega var þá eitthvað að malbikinu og veginum eftir allt saman og þar sem ekkert virtist hafa verið að bílnum á lokakílómetrunum heim! Hlaut að vera vegurinn. Bylgjur eða snúningur, jafnvel í einhverskonar í bland við nýtt hált malbik. Þá stórhættulegt vegfarendum. Sennilega verst afturdrifnum ökutækjum eins og mínu. Ég varð að láta lögregluna vita og að slysið um morguninn tengist þessum hugsunum mínum um dauaðgildru á þjóðvegi eitt.

Eins og ég hafði reynslu af einu sinni áður, gengur ekki áreynslulaust að fá samband við lögreglu gegnum neyðarlínuna, ef ekki er beinlínis verið að tilkynna um slys. Spurt og spurt hvort erindið snúist um slys. Bent á að tilkynna til Vegagerðarinnar eftir helgina. Varð að vera mjög ákveðinn og kynna mig betur og að lokum sem lækni. Fékk loks samband við varðstjóra í stjórnstöð lögreglunnar á höfuðborgarsvæðinu  (sem ætti að vera til upptaka af) og gaf honum alla lýsingu mína og kenningu um samhengið af reynslu minni á stjórnlausum bílnum daginn áður og hugsanlega a.m.k., meðvirkandi þætti í bílveltunni um morguninn.

Daginn 28.6 vorum við hjónin síðan að koma heim úr hjólreiðartúr til Reykjavíkur og stödd á hjólabrautinni við Vesturlandsveg í blíðskaparveðri, rétt upp úr hádeginu. Heyrum allt sírenuvælið og m.a. mótorhjólalögreglur á fullri ferð norður eftir Vesturlandsvegi. Við stoppuðum. Ég sagði við konuna mína. „Ég er viss um að alvarlegt umferðarslys hefur orðið aftur á sama stað, sunnan Hvalfjarðaganganna“ Eftir hádegið og þegar ég frétti nánar af slysinu varð ég miður mín. Hvað hefði ég getað gert meira?

Ég hringdi aftur til lögreglunnar seinni partinn 28.6 gegnum neyðarlínuna (og sem gekk aftur erfiðlega að ná sambandi við, fyrr en ég kynnti mig sem lækni og að erindið væri alvarlegt, tengt slysinu fyrr um daginn). Ég vildi gefa aftur skýrslu og kvarta um viðbragðsleysi við aðvörun minni daginn áður. Lögreglan kallaði þetta þá skýrslu sem vitni í málinu og sem ég samþykkti. Hef samt ekkert heyrt síðan frá lögreglunni og þannig ekki haft tækifæri á að gefa nákvæmari lýsingu.

Ég hringdi líka á mánudagsmorgninum 29.6 í Vegagerðina og fékk að tala við upplýsingafulltrúa. Hann tók erindi mínu svo sem vel og sagði að þetta atvik mitt yrði rætt innanhús hjá þeim. Ekkert samt heyrt frá honum eða Vegagerðinni síðan. Fylgst eins og allir aðrir bara með málinu í fjölmiðlum. Þjóðin slegin. Vissi ekki einu sinni um tengsl mín við hópinn á Hólmavík fyrr en nú viku síðar, af tilviljun. Að þetta var fólkið sem ég hafði hitt 2 dögum fyrir slysið og sem vel hefði mátt fyrirbyggja. Sorgin þá enn meiri og persónulegri. Særindi á viðbragðsleysi viðbragðsaðila við aðvörun minni og sennilega fleirum, er svo mikil. Á tímum þar sem sagt er að „við erum öll almannavarnir“.

Ég votta aðstandendum og vinum hjónanna sem létust í slysinu á Kjalarnesi 28.6 og sem ég tel mig hafa náð smá vinsamlegu augnsambandi við þremur dögum áður á Hólmavík 25.6 og varað við slysagildrunni sem þau lentu svo að lokum í, án árangurs, dýpstu samúð. Ég vona að við öll, Vegagerðin og viðbragðsaðilar læri af þessu sorglega máli og sem mun alltaf lifa með mér.

Undanfarin sumur hafa orðið fjöldamörg reiðhjólaslys þar sem hjólreiðarmaður keyrir aftan að göngufólki á göngu- og hjólastígum borgarinnar, án þess að nota reiðhjólabjölluna og fólkinu algjörlega á óvart. Oft er um svokallaða racer-hjólreiðarkappa að ræða og sem meta áhættuna minni að þjóta óviðbúið fram hjá, aftan frá á, en bjalla og styggja fólkið sem gæti þá stigið í veg fyrir hjólið. Eins heyrast þau rök að bjallan auki vindmótstöðuna á hjólinu og því betra að sleppa henni alveg. Ekki má spilla fyrir ávinningi af spandex-hjólagallanum nýja og þar sem hver sekúnda skiptir máli í keppninni við sjálfan sig eða vinahópinn. Öryggi gangandi, eldra fólks, barna og dýravina látið víkja. Engu virðist breyta lagaréttur gangandi fólks á stígunum. Fyrir  aðeins nokkrum dögum tók ég á móti einu fórnarlambi kappakstursins og bjallan ekki notuð. Afleiðingarnar voru m.a. mölbrotinn ökkli sem þurfti að fara í skurðaðgerð og spengja upp á nýtt.

Í samlíkingu má segja að stjórnvöld sleppi öryggisbjöllunni og komi aftan að fólki með ákvörðun sinni um sl. áramót að leyfa innflutning á ófrosnu kjöti erlendis frá og sem getur smitað 1000 meira en frosið, í flutningi og í kjötborði kaupmannsins. Í innkaupapokann okkar og síðan um allt. Eins með óupplýstri umræðu ríkisfjölmiðla um sýklalyfjaónæmar súnur, sameiginlega flóra manna og dýra og sem er sýklalyfjaónæm víða erlendis. Bakteríur eins og E.coli (ESBL) og klasakokkar (MÓSAR) og sem valda m.a. flestum tilfallandi bakteríusýkingum mannsins, eins og þvagfærasýkingum og sárasýkingum. Staðreyndir um vaxandi áhættu sýklalyfjaónæmis í nærflórunni hérlendis sem fæstir stjórnmálamenn láta sér neinu varða um. Ekki einu sinni heilbrigðisnefnd alþingis sl. haust og varað var við ákvörðuninni um að leyfa frjálsan innflutning með ófrosnu kjöti í stað frosins kjöts og sem getur verið í sumum tilvikum verið smitað í meira en 50% tilvika.

Ríkisstjórn lætur sér málið heldur engu varða, ekki heldur nú á nýjum Covid-tímum og allir ættu að sjá smithættuna. Bara að allir hlýði Víði og 2 metra fjarlægðareglunni milli ókunnuga einstaklinga (socail distancing). Óbreytt ástand þannig í smitvörnum er varðar innflutning á hrávörur erlendis frá og margir fá að snerta fyrir eldun. „Highest risk of contact contamination“ og sem m.a. Alþjóða heilbrigðisstofnunni hefur hvað mestar áhyggjur af til lengri framtíðar á landbúnaðarvörum, vegna mikillar sýklalyfjanotkunar í landbúnaði erlendis og mikið sýklalyfjaónæmi flórubaktería í landbúnaðarafurðum. Stór hluti ógnar sem stefnir í að valda fleiri dauðsföllum en krabbamein gerir eftir 2-3 áratugi. Mörgum milljónun manna á öllum aldri.

Eftirlit með innflutningi sem ákveðið var af þessu tilefni, nær eingöngu til matareitrunarbaktería eins og salmonellu og kamphýlobakter og sýklalyfjaónæmis meðal þeirra. Þannig var fylgt dómsúrskurði EFTA í EES samningsákvæðum um öll Evrópulönd, án þess að lítið væri á afar góða sérstöðu Íslands að þessu leyti og sem hefur verið að mestu laus við þessar sýklalyfjaónæmu flórubakteríur og sýklayfjanotkun í landbúnaði alltaf lítil. Dómur sem var að vísu kveðinn upp löngu fyrir Covid19, en þar sem öll Evrópulönd virðast geta hagað sínum smitvörnum af hentisemi og sem gagnast hverju aðildarlandi best. Flest lagaákvæði í viðskiptasamstarfi milli ríkja látin víkja.

Covid-smitlítið Ísland er málið í dag, en hvað með morgundaginn og hvað með að nota reiðhjólabjölluna ríkisstjórn góð þegar komið er aftan að fólki í ákvörðunum með smitvarnir sem skipta meginmáli fyrir lýðheilsuna og hjarðónæmið er og verður ekkert?

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2020/05/04/timi-til-ad-endurskoda-adgerdaleysi-islenskra-stjornvalda-gegn-smitahaettu-syklalyfjaonaemra-suna-erlendis-fra/

Sýklalyfjaónæmi helstu sýkingavalda mannsins getur kostað íslenska ríkið allt 50-100 milljarða króna á ári eftir 2-3 áratugi, í auknum heilbrigðiskostnaði og töpuðum mannslífum, allt að nokkur hundruð líf á ári og ef spár heilbrigðisstofnana heims ganga eftir, þar á meðal WHO og bandaríska landlæknisembættisins, CDC og tölur heimfærðar fyrir Ísland.

Kostnaður fyrir þjóðfélagið vegna Covid19 veirufaraldursins nú, er áætlaður upp á allt að 400 milljarða króna. Íslenska þjóðin hefur ekki efni á öðrum slíkum faraldri næsta áratuginn. Þjóðin skilur samt vonandi betur en áður í seinni tíð, mikilvægi smitvarna í víðara samhengi og margsinnis hefur verið varað við. Margt í almennum smitvörnum, með lágmarks tilkostnaði, getur sparað mikla fjármuni í framtíðinni og ef vel er staðið að málum. Lýðheilsumarkmiðin látin ráða fram yfir viðskiptahagsmuni og t.d. EFTA ákvæði sem byggjast að hluta á miklum misskilningi og ekki tekið tilliti til sérstöðu Íslands. Að okkur takist að takmarka sem mest nýdreifingu sýklalyfjaónæmra súna á Íslandi, sameiginlegri flórubaktería dýra og manna, erlendis frá með landbúnaðarafurðum. Þar á meðal sýklalyfjaónæmra colibaktería (ESBL) og klasakokka (MÓSA).

Sýklalyfjaónæmi súna í eldisdýrum er víða orðið mjög algengt erlendis (oft >50%), ólíkt því sem þekkst hefur á Íslandi og þar sem sýklalyfjanotkun í landbúnaði hefur alltaf verið mjög lítil. Sáralítið er af þessari sýklalyfjaónæmu flóru í Íslendingum og íslenskum eldisdýrum í dag (<2%). Íslendingar hafa þannig sloppið að mestu við þennan mangerða faraldur, vegna lítillar sýklalyfjanotkunar í landbúnaði, frystiákvæða á erlendu kjöti til síðustu áramóta og legu landsins. Lágmarks krafa ætti því að vera að flytja ekki þessar flórubakteríur á auðveldasta máta til landsins með ófrosnu kjöti og sem var ákveðið að leyfa frá síðustu áramótum. Nýja óhagstæða flóru með blóðleku kjöti og sem dreifist miklu frekar um allt en frosið. Í og úr kjötborði kaupmannsins, á aðrar vörur, í margnota innkaupapokana okkar, á hendur okkar og barnanna.

Þó að enginn 2 metra regla gildir auðvitað í samskiptum við kjötkaupmanninn eða neinn annar samfélagssáttmáli gerður fyrir verslanir, ætti að vera miklu meiri áhersla á að fyrirbyggja fyrirséða snertismitáhættu súnubaktería frá hráu ófrosnu erlendu kjöti í menn. Síðar sýklalyfjaónæmri garna- og húðflóru sem við berum um ófyrirsjáanlegan tíma og sem getur verið afar illgjörn löngu ef veldur sýkingum síðar og sýklalyfin virka ekki á. Sýklar sem valda algengust sýkingum mannsins eins og t.d. sárasýkingum hverskonar eða þvagfæra- eða iðrasýkingum og við myndum ekkert ónæmi gegn. Sérstakt ráðgert eftirlit í tollinum í dag, með svokölluðum matareitrunarbakteríunum og sýklalyfjaónæmi meðal þeirra (salmonellu og kamphýlobakter), dugar auðvitað engan veginn gegn þessari nýju óhagstæðu nærflóru mannsins sem verið er að bjóða upp á.

Eins og ég er stoltur af árangri smitvarna í Covid faraldrinum nú, er ég jafn hissa á andvaraleysinu er snertir stærstu manngerðu lýðheilsumistök samtímans og þar sem takmörk smitsjúkdómafræðinnar eru þverbrotin. Alverleg og rándýr misstök stjórnvalda þegar upp verður staðið. Með flutningi á ófrosnu og lekandi hráu erlendu kjöti í verslanir landsmanna. Frjáls innflutningur á erlendu ófrosnu grænmeti er síðan enn annað stórmál og þar með aukin smithætta á sýklalyfjaónæmum bakteríum úr erlendum menguðum jarðvegi og áveituvatni. Þegar öryggir framleiðsluhættir á landbúnaðarafurðum, þrif, skol og öruggir flutningar, skiptir mestu máli.

Fyrir öld síðan var sjötta hvert barn óskilgetið á Íslandi. Fjöldi lekandatilfella árið 1914 voru 235 og sárasóttartilfellin 40, einu mestu samfélagsvandamáli þess tíma. Í þá daga voru ungir ungir menn hvattir til að lesa handbækur um það hvernig þeir ættu að hegða sér gagnvart hinu kyninu, ekki síst áður en þeir lögðu út í hinn stóra heim og sagt var frá í kverinu hans Steingríms Matthíassonar héraðslæknis á Akureyri um samræðissjúkdómana sem svo voru nefndir, Freyjukettir og Freyjufár, árið 1918.

Landlæknisembættið, apríl 2020

 

 

Steingrímur vísar þar til sagna í Snorra-Eddu þar sem mynnst er á ástargyðjuna Freyju og kettina hennar og sem hafa verið mörgum skáldum yrkisefni. Kynsmitsjúkdómarnir læðast hins vegar ekki lengur bara í skjóli myrkurs og tenjast frekar kynhegðun okkar í nútímasamfélagi. Stundum ískaldar staðreyndir á norðurhjara veraldar og faraldrar sem eru enn villtari en Freyjukettirnir áður.

 

 

Eftir mörg góð ár upp úr miðri síðustu öld og þegar kynsjúkdómalæknar höfðu minna að gera, brast HIV faraldurinn út. Nú tæpum þremur áratugum síðar og böndum komið á HIV faraldurinn með lyfjameðferð, hefur tíðnin lekanda verið á hraðri uppleið og greinast nú um 200 tilfelli árlega í Bandaríkjunum á hverja 100.000 íbúa og sem samsvarar um 600 tilfellum á Íslandi á ári, en sem voru sem betur fer aðeins 111, töluverð aukning þó milli ára. Og það sem verra er, fjölgar ört sýklalyfjaónæmum stofnum lekanda út um allan heim, stundum fjölónæmum!

Aðeins á neðstu myndinni er hægt að tala um hjarðónæmi

Hef tekið eftir töluverðum misskilningi með notkun hugtaksins, hjarðarónæmi (herd immunity). Hjarðarónæmi kallast það hins vegar þegar ónæmir eru svo margir í þjóðfélaginu að það hindri smit í þá næmu og sem hafa þá ekki sýkst áður og myndað mótefni eða með gilda/virka bólusetningu gegn samsvarandi veiru eða bakteríu. Vörnin sem aðeins hjörðin veitir og allir eru með, almenningur, sérfræðingar og fjölmiðlarnir!

Hér áður fyrr, fyrir meira en öld síðan og þekking í smitsjúkdóma- og ónæmisfræðinni minni, töluðu menn samt um annaðhvort næman eða ónæman jarðveg til samsvörunar á því í dag hvort hjarðónæmi væri til staðar eða ekki. Almennt talað næst hins vegar ekki hjarðónæmi og sem hægt er að treysta á, nema fjöldi ónæmra einstaklinga í þjóðfélögum fari vel yfir 60%. Hlutfall sem ekki er hægt að treysta vel á í raun, nema það hlutfall fari yfir 90%. Ónæmishlutfall sem stefnt er að að ná og halda t.d. varðandi mislinga til að hefta nýjum smitum út í þjóðfélagið.

Ef smitaður einstaklingur kemur hins vegar í slíka hjörð t.d erlendis frá, er ólíklegt að sá hinn sami komist í snertingu við þá örfáum og sem eru næmir. Getur samt hins vegar átt sér stað t.d. í sértrúarsöfnuðum sem eru á móti bólusetningum og dæmin sanna t.d. í Þýskalandi gagnvart MMR bólusetningum barna. Nokkur þúsund smit koma þannig upp þar árlega. Eins auðvitað áhyggjuefni hér á landi og ef ekki er líka haldið vel um bólusetningaskrár varðandi nauðsynlegar endurbólusetningar og Landlæknisembættið sinnir vel með sinni miðlægu rafrænu skráningu.

Að einstaklingar smitist og myndi ónæmi í innan við 10% tilvika eins og virðist vera í Covid19 faraldrinum nú, hefur mjög takmörkuð áhrif til að myndunar hjarðónæmis. Að einstaklingar sæki sér hjarðónæmi er því ekki til, þótt sá hinn sami smitist sennilega ekki aftur og ef hann á annað borð myndar mótefni og sem er ekki sannað að gerist í öllum tilvikum eða jafnvel bara að litlu leiti varðandi Covidsmit. Nokkuð sem blaðamenn ættu að hafa hugfast og einnig þeim blaðamönnum sem skipa nú Covid-falsfréttanefnd Þjóðaröryggisráðsins og sem aðeins er skipuð fjölmiðlafólki. Hjarðónæmi fyrir Covid19 á aðeins við ef varnarmúrinn gegn smiti heldur og því greinilega langt í land. Mema þá ef vera skildi að coronamótefni fyrri ára gefi einhverja vörn og sem við vitum ekki í dag.

Sagan kennir okkur margt og farsóttir ekki nýjar af nálinni. Inflúensa, bólusótt, taugaveiki og barnaveiki, ásamt berklum og holdsveiki voru allt að því hversdagsleg vandamál hér áður fyrr. Fátækt, hungur og lélegur húsakostur ásamt náttúruhamförum, fylgdi auk þess þjóðinni fram á 19. öldina. Hef nokkrum sinnum áður vitnað og haft eftir texta úr greinum úr Alþýðutímaritinu Eir sem gefið var úr 1899 og 1900. Lestur þessara greina koma manni oft mikið á óvart, auk þess að geta verið skemmtilegar. Skilningur og grundvallaratriði sóttvarna var ekki ólíkur sem er í dag, rúmri öld síðar. Góður skilningur í ónæmisfræði, þótt menn vissu ekki um tilvist veira og bakterían nýuppgötvuð undir smásjá. Bólusetningar gagnvart stórubólu t.d. verið viðhafðar upp úr aldarmótunum 1800, sem ónæmisaðgerð með kúabóluvessa, flutt til landsins í innsigluðum lyfjaglösum. Prestar bólusettu og merktu við í kirkjubækurnar sínar. Allir hjálpuðust að á fyrstu öld læknisfræðinnar hér á landi og aldrei hafa verið gerð jafn stór lýðheilsuátök.

Fyrir aldarmótin 1900 var farið að beita blóðvatnslækningum, þótt menn vissu ekki nema þá staðreynd, að þeir sýktu skánuðu og veiktust síður strax aftur. Dýr notuð til að framleiða blóðvatn fyrir manninn með þá mótefnum sem þau mynduðu og sem nota mátti til lækningar á nýsmitaðnn sjúkling. T.d. vegna svartadauða eða barnaveiki. Slík lyfjaglös með blóðvatni gegn barnaveiki var þannig flutt til Ísland fyrir aldarmótin 1900, þótt ekki séu til staðfestar heimildir að blóðvatnið hafi síðan verið notað. Sömu grundvallaratriðin sem viðhafðar eru stundum í dag og engin bóluefni eða virk lyf eru til. Aðferð sem var síðast notuð í völdum tilfellum Ebolu-sjúklinga um árið og nú jafnvel gerðar gegn Covid19 smiti.

Menn skildu hjarðónæmi reyndar undir öðru orðalagi; sem „ósnortin eða snortin jarðvegur til að geta smitast í eða ekki“, og sem jafnvel bandaríkjaforseti hefur átt erfitt með að skilja. „Sweden did that, the herd, they call it the herd“. Aldrei hefur samt skilningur á hjarðónæmi verið mikilvægari á seinni tímum, og einmitt nú og þegar aðeins lítill hluti samfélagsins hefur tekið smit, jafnvel aðeins < 2% og 60-70% smithlutfall þarf til að skapa gott hjarðónæmi. Hugtak sem byggist mest á því að þeir sem tekið hafa smit eða eru bólusettir, myndi einskonar varnarmúr fyrir hina ósmituðu.

Hér fyrir neðan verður gripið niður í grein Guðmundar Magnússonar læknis um Svarta dauða (yersinia pestis) í Eir árið 1900. Sleppt er kaflanum um farlaldsfræðina fyrri alda, en sem engu að síður er merkileg heimildaskráning en lesa má nánar um líka á t.d. Vísindavefnum, uppfærður til nútímans. Ýmislegt hljómar samt kunnunglegt í greinnin í Eir, samanborið við fréttaumfjöllun dagsins um Covid19, ekki síst er varðar aðgerðir í sóttvarnamálum, sóttkvíamálum og að það sé eins gott „að hlýða þríeykinu“. Eins vöntun á nothæfum lyfjum sem barist er um erlendis og erfitt að fá til landsins, sem og kröfur um betri aðbúnaði í heilbrigðiskefinu fyrir þá sjúku. Orðalag íslenskunnar í þessum greinum í Eir er hins vegar oft skáldlegt, en lýsingar skrifaðar af næmni og nákvæmni, svo almenningur skilji.

Svarti dauði

Einhverjar hinar mestu raunir sem Ísland hefur ratað í fram að þessum tíma (árið 1900), eru plágur þær hinar miklu er gengu yfir landið á 14. öld.

Jón Espólín segir svo frá í árbókum sínum að fyrri plágan, „plágan mikla“ hafi komið út hingað sumarið 1402 með Hvala-Einari Herjólfssyni; barst sótt með skipi hans í klæði og færðist út óðfluga. Tók hún menn svo geyst í fyrstu að „þeir lágu dauðir innan þriggja nátta“ Síðar virðist sem veikin hafa orðið nokkru minna bráðdrepandi og var eignað bænahaldi og áheitum, en ekki minnkaði manndauðin að heldur því að „víða aleyddi bæi, en fólk var ekki sjálfbjarga eftir í mörgum stöðum, það er lifði, og þó 12 eða 15 færri með einn til grafar eða tvo í fyrstu, komu stundum ei nema 4 eða 5.“

Sóttin hélst næstu tvö árin tvö og varð hennar sóðast vart um páska 1404. Hyggur Epsolín að tveir þriðju hlutar landsmanna muni hafa dáið úr sóttinni, og má marka, hve manndauðinn hafi verið mikill að því, að „ekki lifðu eftir nema 3 prestar norðanlands, 2 djáknar og bróðir á Þingeyjum“ og lifðu varla 50 prestar í öllu Skálholtsbiskupsdæmi. Þetta nægir til að sýna hve feykilegur manndauðinn hafi verið, en hitt er erfiðara að gera sér rétta hugmynd um hve stórkostleg áhrif slík mannfækkun, tvisvar á sömu öldinni (15 öld) hafi haft á hagi manna andlega og líkamlega.

Eingin skrif hafa fundist , þau er lýstu einkennum þessarar drepsótta. Um það er ekkert talað nema það eitt, hve bráðdrepandi þær voru. Það virðist svo sem menn hafi eins kallað þær „plágurnar“ fyrst framan af, en síðan fóru menn að kalla þær svartadauða, að minnsta kosti fyrri pláguna og hafa menn líklega tekið það nafn eftir útlendingum, fremur en að nafnið bendi á nokkurt einkenni veikinnar.

„Plágan seinni“ kom hingað 90 vetrum síðar. Hún tók land í Hafnarfirði um sumarið 1493 og hafði fluttst þangað með enskum kaupmönnum. Færðist sóttin um landið allt, nema Vestfirði og hélzt við næstu tvö árin með ógurlegum manndauða. Espólín segir svo frá „að þá eyddust bæir nálega um allar sveitir vestur að Gilsfirði og var víða að ei lifðu eftir fleiri en tveir eða þrír, sumstaðar ungbörn, og sugu mæður sínar dauðar er til var komið. Frá Botnsá og að Hvammi í Kjós lifðu eftir sveinar tveir, ellefu vetra og var enginn jafnaldri þeirra í öllu Kjalarnesþingi…ei lifðu fleiri en tvö eða þrjú af átta systkynum eða níu…. Að mörgum kirkjum voru á hverjum degi grafnir 3 eða fjórir í senn, og þó sex eða sjö færi með þeim til grafar, komu ei aftur nema þrír eða fjórir; hinir dóu á leið til eða frá og fóru sjálfir í þær grafir, er þeir grófu öðrum. Konur sátu dauðar með skjólum sínum undir kúm á stöðlum, eða við keröld í búrum“. Á Norðurlandi aleyddi suma hreppa „og dóu prestar flestir og lærðir menn, svo ei voru eftir nema tuttugu prestar og varð hver að þjóna fimm, sex eða sjö kirkjum.

Það ræður að líkindum, að menn hafi reynt að renna grun í orsakir til svo mannskæðar drepsóttar sem pestin er, og töldu menn líklegt sem ólíklegt. Sumir töldu hana refsidóm guðs. Aðrir eignuðu hana óhreinu lofti og kendu um jarðskjálftum miklum, sem víða voru um svipað leiti og farsóttin mikla á 14. öld. Það vottar fyrir þeirri trú á Íslandi að svartidauði hafi komið af óhreinindum í loftinu í munnmælasögum um móðu, sem lá í sveitum niðri meðan sóttin geysaði , en hvarf um leið og sóttin þvarr. Auðvitað tóku menn snemma eftir því að sjúklingar gátu smitað heilbrigða, en þóttust ekki geta gert sér skiljanlegan allan gang veikinnar, á þann hátt einan. Nú loks í þessari síðustu farsótt, sem enn stendur yfir, hafa menn fengið fulla vissu um að pestinni veldur baktería, og að sóttin er því næm, en að loftið veldur engu um beinlínis, nema þessi baktería sé í því. Enn fremur hafa menn komist að raun um, að pestin tekur ekki aðeins menn, heldur og sum dýr, og eru rottur og mýs þar fremstar í flokki, og þykir mega fullyrða að þessi dýr geta áorkað miklu um ferðalag veikinnar, og að þau sýkist víða á undan mönnunum, en sóttin berst frá hræum þeirra. Á þennan hátt verður ýmislegt skiljanlegt um ferðir hennar og flutningi úr einum stað í annan, t.d. með skipum, enda þótt enginn veikist af skipshöfninni, og var það áður eignað spillingu loftsins eða öðru fráleitara. Auk þess getur hún borist með fötum og öðrum varningi.

Einkenni veikinnar eru mjög margvísleg; hún kemur fram í mörgum myndum og er því oft örðugt að þekkja hana í fyrstu, enda hefir það verið víða svo, til þessa, að læknar hafa ekki getað áttað sig á eðli veikinnar í fyrstu sjúklingunum.

Óræktækasti vottur um pest er pestarbakterían, en það er bæði seinlegt og vandamikið að búa svo í haginn, að bakterían náist og verði aðgreind frá öðrum, enda ekki hættulaust að fást við þess konar rannsóknir, því þær geta orðið til þess að sóttin berist víðar og verður því að gera þær með sérstökum varúðarreglum og tilfæringum í húsum, sem til þess eru ætluð, og er það ekki á allra meðfæri. Þegar veikin er farin að færast út, er hún jafnaðarlegast auðþekkt. Oftast líða 5 dagar frá því sjúklingurinn smitast þangað til veikin brýst út, stundum skemur, stundum lengur, líklega aldrei meira en 10 dagar. Það er langt tíðast að veikin byrjar með megnri hitasótt, eða hita og köldu á víxl, oft skjálfta og höfuðpínu, uppsölumm beinverkjum. Þorsti er mikill, æðin tíð og lin. Svefnleysi, ringl eða óráð. Allt þetta eru afleiðingar hitasóttarinnar og er því ekki einkennilegt fyrir pest, en á meiri hluta þeirra sem sýkjast bólgna eitlarnir, ýmist víðs vegar eða ekki nema einn eða tveir, og verða aumir viðkomu. Ef sjúklingarnir lifa nokkra daga, grefur oftast í einum eitli, og einna oftast í lærkrika, sjaldnar í handkrika eða á hálsi.

Á sumum sjúklingum ber ekkert á eitlabólgu, stundum vegna þess, veikin er svo svæsin, að hún banar áður en bólgan kemur, stundum af því hún er svo væg að hitasóttin og blóðeitrunin eru á lágu stigi. Stundum leggst hún mest á lungun og veldur lungnabólgu með blóðkorgi í hráka, og gætir þá eitlabólgu oftast lítið. Það er því hætt við að þeim mun bagalegra, sem þessi tegund er hættulegust að því er snertir smittun, því bakteríurnar geta komist í loftið þegar hrákinn þornar og anda þá aðrir þeim að sér og sýkjast á þann hátt. Það er augljóst að almenningi er ekki trúandi til að þekkja veiki sem hagar sér svona margvíslega. Læknarnir eiga fullt í fangi með það.

Farsóttin sú sem nú er á ferð (1900) virðist ekki vera mjög mannskæð, enda standa menn nú ekki varnarlausir upp gegn henni eins og kalla mátti að áður væri, þegar menn þekktu hvorki orsakir hennar né læknisdóma. Nú þekkja menn hvortveggja. Síðan bakterían fannst hafa nokkrir læknar starfað að því af alefli að finna ráð við henni, og hefir það tekist. Blóðvatn úr dýrum sem hafa orðið fyrir pestareitri og lifað það af, getur bæði gert menn ónæma fyrir pest og læknað þá sem hafa fengið hana, sé því spýtt inn í líkama þeirra nógu snemma. Þó eru margir annmarkar á þessu. Það er hinn fyrsti að blóðvatnið gerir menn ekki ónæma nema í fáa daga. Það er annað að ekki læknast allir sem fá það, ekki nærri allir. Það er hinn þriðji að blóðvatn þetta er ekki til nema af skronum skammti því það er mjög seinlegt að búa dýr svo undir að blóðvatn úr þeim hafi nægjanlega kraft, en tíminn er enn stuttur síðan menn fundu þessa aðferð. Fer því fjarri að til sé nægjanlegt pestarblóðvatn ef veikin dreifist að nokkrum mun um álfuna, því fremur sem hver sjúklingur þarf mikils með.

Aðalvörnin verður því einangrun sjúklinga og sótthreinsun, eins og við aðrar farsóttir, og verður það atriði gert að umtalsefni á öðrum stað í riti þessu og skal því ekki fjölyrt um það hér. Vér skulum vona að það takist í útlöndum að bæla niður pestina með þeim ráðum. Ekki skortir Englendinga fé til þess, og fullan vilja hafa þeir, ekki er það að efa. En ef það tekst ekki, ef hún dreifist út yfir löndin næstu, hvað þá? Þá er oss Íslendingum háski búinn. Að vísu hefir náttúran einangrað oss frá farsóttum í útlöndum að nokkru leyti. En þó er nú svo komið, að skip fara frá Englandi til Íslands á skemmri tíma en þeim, sem pestin er að búa um sig í sjúklingum. Skipshöfn getur tekið veikina þar, komið hingað heilbrigð, og veikst þegar hingað er komið. Þá er sóttvarnarhald, geta menn sagt. Það er satt, sóttvarnarhald verður auðvitað skipað fyrir. En hvaða hemil hafa menn á sjómönnunum ensku? Hvaða hemil hafa menn á landsmönnum, sem vitja þeirra? En gerum ráð fyrir að allt farai vel: útlendingar leggjast í sóttvarnarhald; innlendir forðast að fara á fund þeirra nema þeir séu sloppnir alheilir úr því haldi. Hverning fer þá, ef útlendingar sýkjast af pest í sóttvarnarhaldi? Hvað á að gera við þá. Sóttvarnarhús eru hér til – á pappírunum. Hvergi annars staðar.

Alþingi hefir lengi hliðrað sér frá því, að veita fé til þeirra. Nú er vágestur á næstu grösum, sem ætti að reka það til þess að fresta því ekki lengur. Þau verða ekki óþörf þótt aldrei pestin komist hingað. Og pestarblóðvatn þurfum vér líka að reyna að eignast, ef það er fáanlegt. Til brýnustu þarfanna, ef á þarf að halda. Það má ekki láta oss standa upp með ótendraða lampa eins og óforsjálu meyjarnar.

https://www.visindavefur.is/svar.php?id=66333

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2019/02/13/blodvatn-og-laekningar-naemra-sjukdoma/

Hólmavík, páskar 2020

Ekkert er betra en eiga góða fjölskyldu, góðan samanstað og gott nábýli við nágrannana. Er nú læknir á Hólmavík tímabundið yfir páskana eins og svo oft áður sl. rúma tvo áratugi. Nú á tímum Covids-heimsfaraldurs, en þar sem allir þekkja alla svo vel. Líka þann sem hefur barist fyrir lífi sínu vegna covidsýkingar og bjó hér ekki fyrir svo löngu síðan og börnin léku sér saman í görðunum. Ekkert smit hefur samt sem betur fer komið upp á Ströndum, á sama tíma og stormurinn hefur leikið illa íbúa og heilbrigðiskerfið aðeins norðar á fjörðunum.

Norðan hríðarbylur var samt um síðustu helgi, svona einn venjulegur, og veturinn virðist ekki vilja sleppa takinu. Aldrei í raun verið minna um útköll vegna slysa og ferðamennsku og allt eins og hálf frosið, nema það sem sólin nær að bræða yfir hádaginn. Hjartahlýja og birta samt frá íbúunum, sem maður skynjar meira en í sögðum orðum. Tilfinningar margra tengdar yfirvofandi hamförum. Ótímabærum dauðsföllum jafnvel af völdum veiru og sem áður fyrr var aðallega tengd sjónum, veðuröflunum og slysum. Í dag stórhættulegri veirusýkingu sem flæðir um alla heimsbyggðina með mannfólkinu sjálfu og nánum samskiptum. Skrýtnir tímar og fólk sjaldan eins berskjaldað fyrir ógnum lífsins, einkum gamla fólkið. Í rótgrónu sveitasamfélagi á Ströndum þar sem meðalaldur íbúa er hvað hæstur á landinu og fólk vant að standa saman þegar mest liggur við. Í dag sem fjærst frá hvort örðu og læknirinn jafnvel einn í sínu húsi líka.

Í rúma tvo ártugi hef ég fengið að kynnast allt annarri læknisfræði og nálgun í mannlegum samskipum en ég hef annars átt að venjast í mínum daglegum störfum í höfuðborginni. Á Bráðamóttöku Landspítalans nánar tiltekið hin síðari ár. Veruleiki sem er eins ólíkur og hugsast getur, en samt með sömu taug, læknisfræðina. Tveir veruleikar með sínum ólíku kostum og göllum. Álagið svo ólíkt, en jafn nærandi engu að síður og mannbætandi á sinn ólíka hátt. Stöðuleiki í fámenni, en þar sem alltaf má samt búast við því óvænta. Oft ævintýralega og fáa að treysta á nema sjálfan sig. Þegar tilefni og margar úrlausnir verða að sögum. Á hinum staðnum, höfuðborginni, oft óendanlegt flæði vandamála og mestu máli skiptir klínísk reynsla og að geta unnið hratt og örugglega og skrá allt í sjúkrasöguskránna. Vinnustaðir sem bæta hvorn annan upp fullkomlega og þar sem jafnvel hvíldin mælist mest í tilbreytingu og ólíkri reynslu. Kynni á ólíkum staðháttum og þegar maður fær svo tækifæri að taka púlsinn á nærsamfélaginu sjálfu, á Ströndum.

Við erum nokkrir læknar sem skiptumst reglulega á að leysa hvorn annan af á Hólmavík. Fámennt hérað en stórt og sem nær meira en hundrað kílómetra í norður, suður og jafnvel vestur. Aðeins hægt að treysta á samgöngur landveginn suður og þyrlusjúkraflug, nema í Áneshreppi á Gjögri þar sem er ágætis flugvöllur og þegar flugfært er. Í fámennasta og afskekktasta byggðarlagi landsins og ófært keyrandi stóran hluta vetrar. Ein sjúkralegudeild aldraða fyrir héraðið á Hólmavík, auk heilsugæslunnar. Einn sjúkrabíll og nú enginn hjúkrunarfræðingur! Þjóðleiðin norður til ísafjarðar liggur um Djúp og yfir Steingrímsfjarðarheiði. Oft mikið af ferðafólki, nema akkúrat núna.

Fyrst leysti ég af fyrir Sigfús Ólafsson heitinn sem þá var hér fastur læknir í héraðinu og síðar Guðmund Sigurðsson heitinn. Frábærir héraðslæknar á sinn ólíkan hátt og sem íbúar báru mikla virðingu fyrir og treystu. Andi þeirra svífur ennþá yfir og læknabústaðurinn sá sami, sem og vissir húsmunir. Gömlu landakortin líka sem eru orðin ansi snjáð. Sigfús var ötull íþróttamaður. Hvatti alla til hreyfingar og kom upp dagbók í Kaupfélagi Strandamanna þar sem íbúar kvittuðu fyrir sinn daglega göngutúr. Upp á sjónvarpshæð ofan við Skeljavík t.d. Stofnaði gönguskíðafélag Strandamanna og beitti sér fyrir lagningu golfvallar og stofnaði golfklúbb. Guðmundur tók við keflinu eftir hann og naut virðingar sem mikill mannvinur, góður læknir, fræðimaður og áður brautryðjandi í hönnun sjúkraskráskerfisins Sögu og sem enn er notað í öllu heilbrigðiskerfinu.

Nálgun þeirra á vandamálunum og virðing fyrir sjúklingum, er sá andi sem þeir báðir skildu eftir fyrir okkur hin. Æðruleysi fyrir því sem við getum ekki ráðið yfir og tímanum. Langar sjúkravitjanir vegna veikinda og slysa. Sinna öllu sem læknir þarf að sinna ásamt hjúkrunarfræðingi, sjúkraliðum og sjúkraflutningsmönnum sem og öðru starfsfólki. Sjúkrahúsinu og eftirfylgd langvinna og oft flókinna veikinda sjúklinga með stuðningi sjúkrastofnana fyrir sunnan. Fjórðungssjúkrahússins á Akranesi eða Landspítalans. Sérfræðingum og klíníkum í Reykjavík. Björgunarsveitinni þegar mest á reynir við erfiðustu aðstæðurnar. Tíminn virðist annars standa í stað og starfsumhverfið nánast það sama. Fólk bara eldist og við læknarnir líka með.

Aldrei kemur maður samt eins vel undirbúinn fyrir Bráðamóttökuna og eftir dvöl norður á Ströndum. Eftir dvöl í húsi læknanna og samtöl við samstarfsfólkið, sem er sérstaklega mikilvægt þegar ekki einu sinni fjölskylda læknisins kemst norður. Stundum vegna slæmra veðurskilyrða, en nú vegna ferðabanns og veirustormsins í samfélaginu. Þar sem þá samt góður tími gefst til að hugsa um lífið og tilveruna. Rafræn samskipti látin nægja, tímabundið. Bæta þolið í göngutúrum upp í Kálfanesborgirnar. Taka jafnvel ljósmyndir og njóta stórbrotinnar náttúru á Ströndum. Núvitund í sinni fullkomnustu mynd með alla söguna að baki. Þakklátt starf í sveitinni og þar sem málið snýst um að vera alltaf tilbúinn. Kannski svolítið eins og var í gamla daga. Sögur sem maður þarf helst að fá að lifa, en ekki bara lesa um, til að skilja.

Covid19 faraldurinn nú mun engu að síður væntanlega leggja áherslu á bakvarðarsveit fyrir sveitina. Eins bætt aðgengi í sjúkraflutningum og þar sem ekkert sjúkrahús er á staðnum til að leggja inn á og langan veg að fara. Áform eru þegar um hjálp með sjúkraflutninga frá Akranesi (HVE). Nýir óvissutímar næstu misserin, en vonandi að andinn í læknabústaðnum og meðal samstarfsfólksins á sjúkrastofnuninni, endist vel og lengi.

-Gleðilega páska-

Ísland líka á heimskortinu

Vaxandi sýklalyfjaónæmi helstu sýkingavalda mannsins skýrist í allt að 60% á fráflæði ákveðinna sýklalyfjaónæmra dýraflórusýkla í menn, svokallaðra súnu-baktería og sem eru í grunninn sameiginlegar stofnar flórubaktería dýra og manna og smitast geta á báða vegu. Sýklalyfjaónæmi í heiminum er skilgreind nú sem mesta heilbrigðisógn framtíðar af Alþjóða heilbrigðisstofnuninni, WHO.

Sýklalyfjaónæmar flórubakteríur geta þannig auðveldlega blandast í okkar flóru með smiti frá dýrum og hráum dýraafurðum. Í byrjun án þess að valda endilega sýkingum, eins og t.d. E.coli bakteríur (ESBL) og Klasakokkar (MÓSAR, MRSA), en sem síðan geta valdið hluta af okkar algengustu og alvarlegustu tilfallandi sýkingum og sem á þá uppsprettu úr okkar eigin flóru. Þvagfærasýkingar, iðrasýkingar hverskonar eða sárasýkingar t.d. og sýklalyfin duga þá illa á eða jafnvel ekkert á.

Við Íslendingar höfum búið við ótrúlegt heilbrigðisöryggi sl. áratugi hvað þetta smit varðar og sýklalyfjaónæmi súna í landbúnaði með því minnsta sem þekkist í heiminum en sem er algengt víða erlendis, jafnvel hjá nágranaþjóðum. Þrátt fyrir þá staðreynd að hér þrifust betur en víða annars staðar fjölónæmir pneumókokkar og sem ekki voru súnur í tímabundnum faraldri um og upp úr sl. aldarmótum og sem átti upptök erlendis frá í upphafi, en þrifust óvenju vel hér í nefkoki íslenskra barna, mest vegna ofnotkunar sýklalyfja, oft af litlu tilefni, ekki síst meðal barna. Smit sem náði til allt að 20% barna og olli hundruðum innlögnum á barnadeild Hringsins til sýklalyfjagjafar á sterkustu sýklalyfjum sem völ var á, í æð eða vöðva.

Sýklalyfjaónæmi helstu sameiginlegu sýkingarvalda manna og dýra er þannig orðin nú orðin ein mest heilbrigðisógn framtíðar. Skynsamleg sýklalyfjanotkun meðal manna og sem minnst í landbúnaði eru helstu markmið WHO og eins að hefta smitleiðir með öllum skynsamlegum ráðum, ekkert síður á milli landa til að sporna gegn þróuninni.

Ísland hefur staðið afar vel að vígi varðandi þessa sýklalyfjaónæmu flórustofna vegna lítillar sýklalyfjanotkunar í landbúnaði, en sem skýrir allt að 70% heildarsýklalyfjanotkunar annars staðar. Sýklalyfjaónæmar súnur hafa mælst í mjög litlu magni eldisdýra hér á landi eins og t.d. í lömbum. Ákveðnar og takmarkaðar rannsóknir hafa sýnt minna en 3% smits sýklalyfjaónæmra súna, á móts við oft yfir 30-50% smits í erlendu sláturkjöti eins og t.d. kjúklingi og svínakjöti. Full ástæða er því til að halda þessari góðu stöðu og sem er öfundsverð um allan heim. Að beinlínis stofna til aðgerða eins og gert var með nýjum lögum um áramótin og auka stórlega smithættu sýklalyfjaónæmra súna, er því glórulaus ákvörðun, lýðheilsunnar vegna. Eins til að forða íslenska heilbrigðiskerfinu frá stórfeldum kostnaði og tjóni og sem gert hefur verið vel grein fyrir í fyrri pistlum og ályktun stjórnar LÍ frá því sl. haust.

Líklegt er að sýklalyfjaónæmar flórubakteríur erlendis frá dreifist í vaxandi mæli nærflóru landsmanna og bíði þar tækifæris. Vakni til lífsins og blómstri jafnvel enn frekar tengt tilfallandi sýklalyfjagjöfum sem við þurfum á að halda vegna tilfallandi algengra sýkinga, eins og t.d. öndunarfærasýkingum eða þvagfærasýkinga. Með öðrum orðum ef gamla góða garnaflóran okkar heldur ekki þeim ónæmu þeim mun meira í skefjum. Ein af hverjum 5 sýkingum í Bandaríkjunum og víða í Evrópu í dag á þannig rætur að rekja til sýklalyfjaónæmra baktería sem koma beint frá landbúnaðarvörum. – Vandamálið hefur verið nær óþekkt hér á landi, þótt tíðni sérstaklega ESBL og Mósa bera hefur farið heldur vaxandi sl. áratug á Íslandi (<5%) og valdið heilbrigðiskerfinu íslenska þegar vaxandi þunga og sjúklingum jafnvel skertri þjónustu og bið eftir aðgerðum vegna smithættu á sjúkrahúsunum og skurðstofum. Miklu betra ástand samt en víða erlendis þar sem sýklalyfja-ónæmishlutfall meðal íbúa getur talist í tugprósentum og í allt að helmingi t.d. þvagfærasýkinga Góðri stöðu má fyrst og fremst þakka lítilli sýklalyfjanotkun í landbúnaði hér á landi, einangrunar landsins og frystiákvæðanna sem giltu á erlendu innfluttu kjöti fram til síðustu áramóta.

Allir ættu að geta séð að ófrosið lekt og blautt kjöt smitar auðveldlega frá sér hugsanlegum bakteríum sem berast geta með kjötinu. Við slátrun, vinnslu og í flutningi. Óhjákvæmilegt smit þannig á sýklalyfjaónæmum bakteríurum úr görn og yfirborði dýranna og sem berst síðan með kjötinu og þá allt nærliggjandi í kring. Í kjötborðið að lokum og á aðrar nærliggjandi vörur, á hendur okkar viðskiptamannanna og barnanna. Eða bara smá saman í margnota innkaupapokann okkar góða. Sem frosið kjöt gerir þúsundfalt minna eðli málsins samkvæmt. Álíka viturleg ákvörðun að leyfa slíkan innflutning og að leggja til að handþvottur sé óþarfur gagnvart smiti og sem allir landsmenn ættu nú að vita hvað Covid19 faraldurinn hefur kennt okkur hingað til. Skýrt brot á almennum smitvörnum, nú líka gegn sýklalyfjaónæmu en samt „næmu“ sjúkdómunum okkar og sem nú verða væntanlega miklu sýklalyfjaónæmari en áður á Íslandi.

Já, og til hvers sprittum við heilbrigðisstarfsfólk hendur okkar milli sjúklinga á spítölunum nema vegna Covid19, ESBL og spítalamósa, ef við fáum svo síðan bara slæmu bakteríurnar í kjötborðinu hjá kaupmanninum, svona auðveldlega og síðan inn á heimilin okkar?

“ONE HEALTH” – er mál sem flestir fjölmiðlar Íslands eiga erfitt með að skilja m.a. RÚV ohf. Eða vilja sennilega ekki vegna hagsmunatengsla við Samtök verslunarinnar, tengt auglýsingatekjum sem hart er barist um þeirra á milli. Manna og dýraheilbrigði eru hins vegar nátengt hvoru öðru hvað allar almennar sýkingarvarnir varðar að mati WHO og sem telur vaxandi sýklalyfjaónæmi helstu sýkingarvalda mannsins meðal mestu heilbrigðisógna mannsins eins og áður sagði (sjá meðfylgjandi skýringarmyndir).

Áhyggjur eru þegar í dag að stór hluti sjúklinga sem fara verst út úr Covid19-lungnabólgunni, deyi vegna fylgisýkinga sem sýklalyfjaónæmar bakteríur valda. Gríðarleg notkun nú í dag á sýklalyfjum meðal manna, auðveldar síðan ekki frekari þróun/dreifingu sýklalyfjaónæmis og spáð er í dag að að verði helsti orsakavaldur ótímabærra dauðsfalla eftir u.þ.b þrjá áratugi, eða allt 10 milljón manns á ári í raunhæfum spálíkönum. Miklu algengari orsök en spáð er t.d. vegna krabbameina og ekki útlit að ný góð sýklalyf komi á markað í bráð sem virki til lengri tíma, frekar en með sýklalyfjaþróunina hingað til.

Gott eftirlit með matareitrunar-sýkingarvöldum eins og Kamphýlóbakter og Salmonellu (jafnvel sýklalyfjaónæmra) sem mesta athygli fær í ráðgerðu eftirliti stjórnvalda nú með innfluttu kjöti og vottun erlendis frá að sé ekki smitað, er alls ekki nóg. Málið snýr ekkert síður að þætti sameiginlegu “eðlilegu” nærflóru dýra og manna (í görn, loftvegum og á húð) eða hinum svokölluðum súnu-bakteríum sem smitast miklu auðveldar frá ófrosnu kjöti en frystu, eðli málsins samkvæmt. Og vissulega ber ekkert síður að hafa áhyggjur og nánara eftirliti með innfluttu grænmeti og sem er annað stórmál. LÍ sendi alþingi ályktun sína um málið sl. haust. Auðvitað ráðum við síðan ekki við alla þætti eins og smit vegna ferðamanna, en fyrr má nú rota en dauðrota.

Landbúnaðarmálin í dag snúa a.m.k. að mikilvægustu heilbrigðis- og lýðheilsumálum þjóðarinnar og sem ekki er hægt að spila með af hentisemi markaðshyggjunnar. Við þurfum ný lög sem banna innflutning á ófrosnu kjöti í þeim tilgangi að minka hættu á smiti sýklalyfjaónæmra súnuflórubaktería í landsmenn. Á sama tíma og heimsfaraldur Covid19 hefur lagt heiminn á hliðina, hafa flestar ríkisstjórnir heims beitt fyrir sig neyðarlögum í smitvarnarskyni, lýðheilsusjónarmiða vegna. Sérákvæði í ESB, EFTA og EES samningum skipta þá engu máli.

https://www.althingi.is/altext/erindi/149/149-5611.pdf

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2019/03/17/mikilvaegi-frystingar-til-ad-takmarka-sem-mest-smithaettu-syklalyfjaonaemra-bakteria-med-erlendu-kjoti-til-landsins/

https://www.bbl.is/frettir/frettir/fjolonaemar-bakteriur-i-innfluttu-graenmeti/20504/

https://www.cdc.gov/drugresistance/pdf/threats-report/2019-ar-threats-report-508.pdfr

http://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/antimicrobial-resistance/news/news/2018/11/of-all-human-diseases,-60-originate-in-animals-one-health-is-the-only-way-to-keep-antibiotics-working?fbclid=IwAR00d8OJnxwL97E34pEt8A15kA1x06AI10VSglkyE5wOpERkjFSxDO_G51Q

https://www.bbl.is/frettir/frettir/erum-ad-taka-rosalega-ahaettu/15246/

https://www.laeknabladid.is/tolublod/2016/02/nr/5746