Sl. ár hef ég reglulega hitt nafna minn á Ströndum og jafnvel fylgst með afkomendum hans taka fyrstu flugtökin. Í morgun sem oftar þótt í meiri fjarlægð sé. Virðulegri fugl finnst vart, jafnvel um víða veröld. Heldur sig frá öðrum og passar vel upp á sitt. Í læknisstarfi hér á Ströndum í rúman aldarfjórðung hef ég að mestu verið einn. Gefist mikið ráðrúm að hugsa minn gang og þjóðfélagsins alls. Ekki bara tengt heilbrigðiskerfinu og sem er kapituli út af fyrir sig, heldur meira mannlífinu og tengsl þess við náttúruna. Um þessa þætti hef ég svo sem skrifað oft áður.

Í gærkvöldi í aðdraganda forsetakosningar fylgdist ég með kappræðum í sjónvarpssal og var ágætur fyrir þær sakir að þöggunartilburðir RÚV ohf. á almennri þjóðfélagsumræðu voru víðs fjarri og allir frambjóðendur sem stefna að æðsta embætti Íslands fengu að viðra óhindrað sín sjónarmið. Suma þekkti maður ágætlega til en annarra ekki eins vel. Þetta er lýðræði.

Ég er auðvitað enginn haförn sem er jú konungur fuglanna, heldur embættismaður sem er nátengdur vitneskju um mestu veikleika okkar þjóðlífs. Ætti að kallast einskonar vaktari og sem ég tel mig vera. Ótal pistla hef ég skrifað um það sem mér hefur fundist miður ganga í mannlífinu. Oft um miklar breytingar sem orðið hafa nútímavæðingu hverskonar og lífsskilyrðum í okkar fallega landi. Á Ströndum tvíeflist maður allur í tímaspeglinum, það sem var og er orðið. Innviðauppbyggingu er oft talað um, en sem í mínum huga tengist oft innviðaeyðingu. Meira óöryggi í atvinnuháttum og þjónustu. Hvergi speglast þetta betur en í svokölluðum brothættum byggðum landsins og þar sem einu úrræði til atvinnu tengjast í vaxandi mæli túrisma, stóriðju eða fiskeldi í fjörðunum okkar. Allt sem tekur sinn toll af náttúrunni og menningunni.

Vissulega hefur mikið breytts með svokölluðu fjölmenningasamfélagi og þar sem um 20% Íslendinga eru nú aðfluttir erlendis frá, frá mörgum ólíkum löndum og af mismundandi ástæðum í stríðshráðum heimi. Spurningin þar er mest hvernig við aðlögum okkur að þeim og þeir að okkur. Stöðu íslensk samfélgas og sem við viljum sem mest standa vörð um. Breytingarnar gerast bara svo hratt. Annað sem stendur mikil ógn að, jafnfram að eiga að þjóna okkur er net- og tölvuvæðingin.

Í náttúrunni eru engin vistkerfi í sögunni sem standast sambærilegar breytingar án þess að fórna miklu. Rafræn samskipti eru alls ekki sama og samskipti augnliti til augnlits og við sem lífverur höfum þróast til hundruð þúsunda ára. Á hálfri öld eru samskiptin að megninu til gjörbreytt. Tímaleysið eins og við upplifum það samt aldrei meira. Hvernig við eyðum frístundum, veikari. Tölvu- og samfélgasmiðlarnir aldrei samt sterkari og sem móta okkar væntingar og hegðun í mjög svo vaxandi mæli.

Persónufriðhelgin er jafnfram fótum troðin á margan hátt. Samkvæmt nýjustu fréttum hafa 6% þjóðarinnar verið hakkaðir í mismiklum mæli á netinu. Aukningin er gígantígsk á allra síðustu árum. Netöryggið þannig stöðugt veikara og bankaviðskiptin ótryggari. Peningar streyma jafnvel með peningaþvætti úr bönkunum til þjófa erlendis.

Helga Þórisdóttir forstjóri Persónuverndar kom fram í kappræðunum í gærkvöldi með skýra sýn á þessi mál varðandi vaxandi fjölda brota á persónufrelsi og netöryggi. Stjórnmálamennirnir hafa ekki látið þessi málefni sig mjög miklu varða. Það hefur hún gert í sínu embætti sl. 8 ár – og með hennar tilstuðlan og embættis hennar er von á nýju lagafrumvarpi sem á að skerpa á örygginu í dag. Sama gildir með heilsufarsupplýsingar sem margir falast eftir. Sumir með einstaklingsmiðaða heilsuvernd í huga og kortlagningu erfðaefnis okkar að markmiði. Margt sem getur valdið meira kvíða og óöryggi en til bættrar heilsu þegar upp er staðið og ekki farið varlega með jafnvel svokölluð vísindagögn.

Helga sagði að sem forseti og ef hún yrði kosin til þess embættis, myndi hún nýta sína þekkingu og áhrif til að standa fyrst og fremst vörð um persónufrelsið/persónuvernd og jafnræðið í íslensku þjóðlífi. Hver vill ekki eiga slíkan forseta á tímunum sem nú við lifum. Persónufrelsið er svo nátengt þjóðfrelsinu og sem er okkur flestum heillagt. Á Ströndum og þar sem maður lítur ofan í Steingrímsfjörð og sér örninn, konung fuglanna,  speglast í yfirborðinu, vin minn til margra ára, er eins og maður sjái aðeins glitta í þjóðarspegilinn langt aftur í tímann. Hvar okkar mesta virðing liggur fyrir náttúrunni og sjálfu þjóðlífinu.

Í aðalskipulagi Reykjavíkurborgar sem lá upphaflega til grundvallar staðsetningu Nýja þjóðarsjúkrahússins á Hringbraut, var áréttuð nauðsynleg þörf sjúkraþyrluflugs. Allt var gert af þeirra hálfu að halda í stærsta vinnustað landsins á Hringbrautinni og öllu fögru lofað. Lögð var blessun yfir fyrirhuguðum þyrlupalli á 5 hæð nýja rannsóknahússins. Gert var ráð fyrir stórum þyrlum svipuðum og LHG hefur nú yfir að ráða. Ekki var hlustað á viðvörunarorð margra sem best þekkja til um slysahættu með slíku flugi við óörggar aðstæður. Öruggar aðflugsbrautir vantaði (opin svæði á jörðu fyrir nauðlendingar), auk mengunaráhrifa á nærliggjandi umhverfi og hávaðatruflunar.

Eftir að byggingaframkvæmdir hófust og með nýju Aðalskipulagi Reykjavíkurborgar, úthlutaði Reykjavíkurborg svo nýju byggingahverfi til íbúabyggðar sunnan við spítalasvæðið og sem gera mun allt aðflug að fyrirhuguðum þyrlupalli en hættulegra. Í raun nú algjör forsendubrestur miðað við upphaflegar áætlanir og sem samt voru vafasamar eins og áður sagði og sem kallar auðvitað á nýja öryggisúttekt flugmála- og heilbrigðisyfirvalda. Í raun er þegar verið að ræða bak við tjöldin að afskrifa möguleikann á þyrlupalli á 5 hæð nýju Landsspítalabyggingarinnar.

Í dag er þannig búið að byggja mikið og þröngt upp á gömlu Valslóðinni og á landsvæði við NA-enda gömlu neyðarbrautar Reykjavíkurflugvallar. Allt venjulegt sjúkraflug í misjöfnum veðrum og í ákveðnum vindáttum mikið erfiðara og hættulegra, og dæmi um að slíkum flugum hefur verið snúið á síðustu stundu, allt til Akureyrar eins og nýlegt dæmi er um. Stefna borgarinnar er síðan að leita allra leiða til að losna við flugvöllinn fyrir fullt og allt og fá enn meira byggingasvæði í Vatnsmýrinni, Skerjafirði og jafnvel í Öskjuhlíðinni!

Ein af meginforsendum staðarvals Nýs Landspítala auk nálægðar við HÍ var nálægðin við Reykjavíkurflugvöll og þar sem endastöð allt að 1000 sjúkrafluga er staðsett í dag. Sjúkraþyrluflug eru þegar um 300 og eykst sífellt með vaxandi ferðamannastraumi og lélegri mönnun heilbrigðisstarfsfólks á landsbyggðinni. Um sextíu flug á ári talin í það miklum forgangi að lenda þarf á þyrluvelli BMT LSH í Fossvogi. Stór hluti sjúkrafluga er enda bráðamál og þar sem hver mínúta getur skipt máli, jafnvel skilið á milli lífs og dauða. Einn mikilvægast þáttur BMT Landspítala var að tryggja örugga aðkomu þangað með sem minnstu töfum. Skipulagið í dag er hins vegar stórhættulegt og forsendubrestur algjör með væntanlegt þyrluflug á spítalann við Hringbraut. Auk þessa hefur verið svínað á annarri forsendu staðarvals Nýja Landspítalans á Hringbraut og sem voru samgöngubætur landleiðina að ÁÐUR en framkvæmdir hæfust. Ekki áratugum á eftir.

Þessa staðreyndir eru nú ræddar aftur og aftur meðal almennings og þegar farið er að sjá fram á verklok fyrstu áfanga Nýs Landspítala eftir nokkur ár. Menn eru farnir að horfa til einhverra reddinga eftir á, eins að koma þyrlupalli/velli fyrir við Fossvoginn (Nauthólsvík verð nefnd) og þar sem hann á reyndar heima í dag í nálægðinni. Eins að bæta umferðaraðgengi með Borgarlínunni og Miklubrautina í stokk í framtíðinni og sem reyndar voru forsendur byggingaframkvæmda upphaflega fyrir næstum tveimur áratugum. Ekki löngu eftir á ef af verður!

Reykjavíkurborg hefur að mínu mati svikið þjóðina í græðgisvæðingu á eigin landi á kostnað þjóðaröryggis og almannaheill. Stjórn Nýs Landspítala ohf. stöðugt með hausana í Hringbrautarklöppinni og hugsa mest um stál og steypu. Hvar liggur hins vegar ábyrgð stjórnvalda á þessu klúðri? Stærstu og alvarlegustu skipulagsmistökum Íslandssögunnar að mínu mati. Að ekki sé talað um aukakostnaðinn tengt skipulagi á framkvæmdunum öllum frá upphafi upp á hundruðir milljarða króna. Ætlar stjórnsýslan ekkert að læra og biðja þjóðina afsökunar á mistökum sem margir voru búnir að benda á og hefði mátt fyrirbyggja með meiri opinni umræðu, í stað þöggunar.

Stokkhólmur, 2014

í Læknablaðinu sá ég viðtal við gamlan kunningja, lækni sem ég starfaði með á Barnadeild Hringsins um 1980 og sem var að láta nú af störfum, rúmlega sjötugur. Hann fór þar yfir farinn veg og minntist sérstaklega með hlýjum orðum á gömlu lærifeður sína, sérstaklega þá sem störfuðu á barnadeild LSH. Fannst þeir hafa tekið sér ótrúlega vel sem kandídat á sínum tíma og sem varð til þess að línurnar í hans sérnámi voru lagðar fyrir framtíðina. Ég kynntist aðeins sumum af þeim gömlu höfðingjum sem hann nefndi, en starfaði sjálfur sem kandídat m.a. undir hans umsjón. Eins og hann nefndi og sem varð honum eitt dýrlegasta veganestið, góð virðing og traust gagnvart sjúklingnum, tel ég að sama skapi hafa verið mitt mikilvægasta veganestið í læknisfræðinni. Góð tengsl við sjúklinginn og hans aðstanendur. Þótt hugurinn væri mest tengt barnalækningum í þá daga og sem ég starfði við á ólíkum starfssviðum í 2 ár, m.a. á Landakoti, varð úr að ég varð heimilislæknir.

Í dag þegar þetta er skrifað datt upp á skjáinn minn 10 ára gömul meðfylgjandi mynd sem tekin var í Svíþjóð. Það sem heillaði mig og sem ég man svo vel etir, var litafegurðin, gamalt fallegt hús, gömul tré og gróðurinn sem skartaði  þar nýjum haustlitum. Gamalt og gott en samt nýtt. Ég hef lengi heillast af sögu læknisfræðinnar og hvað menn gátu oft gert mikið úr litlu. Traust almennings á læknisfræðina þótt oft væri lítið til ráða. Hvað síðan margt breytist í nálgun læknisfræðinnar til eiginlegra lækninga og sem jafnvel fer stundum í hringinn í kringum sjálfan sig. Mitt rannsóknaverkefni til doktorsnáms síðan var í vissum skilningi oflækningar og þegar sýklalyf eru ofnotuð jafnvel til skaða fyrir einstaklinginn og ekki síst samfélagið allt. Forfaðir minn Ari Arason, læknir var einn af fyrstu læknum Norðurlands og fékk það hlutskipti að berjast m.a. við bólusóttina með bólusetningum (kúabóluefni). Bólusetningin var skráð í kirkjubækurnar, enda flestir bólusóttir þegar þeir sóttu kirkju. Átakið sem hann og samtímalæknar um landið á þessum tíma upp úr aldarmótunum 1800 er oft talið stærsta lýðheilsusátak Íslandssögunnar í unnum mannárum talið. Eins kennsla um mikilvægi hreinlætis, ekki síst í fæðingaraðstoð. Upphaf síðar kennslu kvenna í yfirsetufræðum og fæðingarhjálp almennt og sem var upphaf ljósmæðrakennslu hér á landi. Mitt rannsóknasvið var þegar við læknarnir gerum um of, hans strfssvið, oft mikið úr litlu.

Þegar maður lítur yfir farinn veg, hefur margt breytst í læknisfræðinni, sérstaklega hvað varðar lýðheilsusjúkdómanna. Sannleikurinn er ekki svart eða hvítur. Gráa svæðið á milli alltaf mikilvægara eða skulum við segja litrófið allt. Þar sem nándin og fræðslan skipta oft mestu máli. Til að fyrirbyggja sjúkdóma og til að bæta heilsu. Læknisfræðin í dag á t.d. eingin lyf sem eru beinlínis er græðandi, nokkuð sem gamla læknisfræðin í jafnvel þúsundir ára hafði  reynt að tileinka sér og sótt í kraft til líkamans sjálfs (sjálfbærni hans eins og annarra dýrategunda í eðlulegu umhverfi), náttúrinnar sjálfrar og plönturíkisins. Forskriftarbækur var þeirra tíma lyfjafræði, allt eftir staðháttum. Nokkuð sem lyfjafyrirtæki samtímans hafa ekki lagt mikið upp úr að rannsaka með dýrum klínískum rannsóknum. Enda markmiðið að framleiða lyf sem græða má sem mest á og sem hefta eiga að geta allt mögulegt. Sannarlega samt oft mjög öflug lyf eins og t.d. svokölluð líftækni- og krabbameinslyf. Gömul góð ódýr lyf sem sum byggja á gömlu læknisfræðin hins vegar oft hætt framleiðslu á. Lyfjaskortur síðan á mörgum ódýrum en lífsnauðsynlegum lyfjum í dag mjög algengur vegna markaðslögmála verslunarinnar.

Það hefur verið mikil reynsla að fylgjast með breytinum á lyfjamarkaðnum sl. hálfa öld. Undralyfin koma hvert af öðru og sem eru kölluð allskonar töfranöfnum eins og t.d. svokölluð efnaskiptalyf sem tekin eru við offitu og sykursýki í dag og eiga að breyta hegðun okkar. Eins öll nýju geðlyfin eins og ADHD lyfin. Stundum meira gegn einkennum og vanda, en raunverlulegum sjúkdómum sem samt hafa fengið greiningaskilmerki sjúkdóma svo hægt sé að skrifa þau út á markað. Kvíði/þunglyndi er til að mynda orðinn algengur fylgikvilli nútímalífs og sem kallar á lyfjameðferð í mörgum tilvikum og sálfræðihjálp jafnvel vanfengin. Á síðari árum svo þróun að flokka okkur eftir erfðum með jafnvel óforspurðum genarannsókum, frekar en með t.t. umhverfiserfðafræðilegri nálgun og sem mestu ræður um hvaða gluggar eru opnaðir eða lokaðir í erfðamengi okkar. Þannig til að stuðla að bættri lýðheilsu allra með almennri og einstaklingsmiðaðri ráðgjöf, frekar en hræðsluáróðri og kollvarpað getur lífinu ef forskrift genanna er ekki á besta máta.

Nútíminn hefur enda alið af sér ótal lífsstílssjúkdóma sem leysa á með lyfjum, frekar en vinna á grunnorsökinni. Tímaleysið alltaf meira, ekkert síður hjá læknum og heilbrigðisstarfsfólki almennt, en almenningi. Rafræn tjáning og samskipti sífellt meiri en tjáning augnliti til augnlits. Sennilega er samvera og tími með skjólstæðingi þess sem maður saknar orðið mest og sem upphaflega dró mann að starfinu. Gervigreindin síðan skammt undan og stöðug rafræn skilaboð að vinna meira í tölvunni. Útbruni meðal heilbrigðisstarfsfólk, ekki síst hjúkrunarfæðinga og lækna er síðan mikill.

Mitt það mikilvægasta í starfi er að þykja vænt um það og sem læknisfræðin sannarlega býður upp á. Meta líka breytingar og getað speglað í fortíðinni. Margar breytingar líka til góðs og aukin þekking á gangi sjúkdóma. Aukið skyn á því sem maður telur mikilvægast og að fá tækifæri til að miðla þekkingu sinni til annarra. Einn mikilvægasta þekkingin kemur enda af reynslunni, helst á sem ólíkustu sviðum læknisfræðinnar. Gerir hana um leið svo miklu skemmtilegri og skýrari, heildrænni og með meiri yfirsýn. Aukin næmni á vandamálin. Starfskraftur sem brennur enn fyrir starfi sínu, þótt fullorðinn sé og nálgast svokallaðan eftirlífeyrisaldur, er þannig mjög mikilvægur heilbrigðiskerfinu öllu. Því þegar hann hættir störfum, nýtur hans ekki lengur við..nema þá til skrifa auðvitað. Fyrir unglækna eru þetta held ég mikilvæg skilaboð, að vera meðvitaður um sífellda þróun fagsins og möguleikann á að móta það á sem bestan veg. Vonandi eins fyrir þá sem yngri eru að meta reynslu þeirra eldri og forðast mistök í skipulagningu heilbrigðiskerfisins og sem við sjáum svo víða í dag. Millistjórnendur geta síðan valið að taka mark síðan á þeim sem ofar sitja í stjórnsýslunni, eða auðvitað berjast með og í grasrótinni.

Sjúkrastofnun Hólmavíkur, febrúar 2024

Stöðugt þarf maður samt að minna sig á gildi sitt í heildarmyndinni. Stundum getur það verið sárt. Það sem hefur gefið mér mest og ég stöðugt minntur á, eru samt alltaf mannlegu tengslin og vinnátta jafnvel við manneskjuna, frekar en sjúklinginn. Eitthvað sem eflist með hverju starfsárinu. Stundum meira í hlutverki leiðbeinanda/fræðara og stuðningsaðila en samkvæmt hreinni læknisfræði eins og hún er marklögð á hverjum tíma. Samtalsmeðferð er einn þýðingarmesti partur í heimilislæknisfræðinni. Vísindaþátttaka í þessu öllu saman er engu að síður dýrmætur skóli. Góðir leiðbeinendur eru þar mikilvægastir. Niðurstöður rannsókna leiða síðan til breytinga til góðs og ögunar í starfi. Sama má segja um möguleikann á að fá að kynnast sem mest ólíkum starfsstöðum lækninga á góðum stöðum í kerfinu, enda eins og áður segir ekki allt á bókina lært. Reynsla sem kallar samt á mikla vinnu og viðveru á vinnustað og sjúkrahúsum. Kostar hins vegar og oft mikla fjarveru frá fjölskyldu sem miklu betur hefur tekist að samræma í dag en fyrir nokkrum áratugum. Eins með möguleikum á að breytingum, tilfærslum á starfsstöðum. Mín reynsla a.m.k. til 40 ára af vinnu á BMT LSH, áður Slysa- og bráðamóttöku Landspítalans samfara heimilislæknastörfum hefur þannig verið mér ómetanleg í starfi, ekki síst í dreifbýlinu. Á sama tíma og sérhæfing í læknisfræðinni er samt alltaf að aukast og hver og einn læknir á að eiga sinn fasta samanstað í kerfinu.

Símenntun er mikilvæg til að deila þekkingu, ekki síst milli kynslóða og vísindasviða. Vísinda og greinaskrif ekkert síður. Greinaskrif með að markmiði að fræða almenning út frá bestu þekkingu og reynslu höfundar, einnig. Þannig varð til sú dægrastytting að ég fór að blogga fyrir 15 árum. Allt tengt fræðslu og upplýsingum til almennings en eins stjórnsýsluleg gagnrýni á heilbrigðiskerfið. Margt sem tengist þróun sem var andstæð minni reynslu og sýn. Réttri forgangsröðun í heilbrigðiskerfinu og að vel sé farið með fjármagn. Eins ferðapistlar utan úr heimi og sem gaf manni oft aðra sýn en sem maður hefur hér heima.

Eins jafnvel um bolabrögð og lögbrot samkvæmt gildandi íslenskum lögum eins og samráðsleysi stjórnvalda var við Sóttvarnaráð Íslands í heimsfaraldri Covid19 og ég hef áður gert grein fyrir. Eins með tilliti til breytingatilburða með nýjum Sóttvarnalögum og þar sem sjónarmið heimilislæknisins eru gjaldfelld. Gengið var allt of langt með heftingu á tjáningarfrelsi með (skyndi) þjóðaröryggisnefnd ríkisstjórnarinnar um falsfréttaflutning. Þar sem jekki var hlutað á vísindamenn og lækna sem vel áttu að þekkja til út frá reynslunni. Ríkisfjölmiðillinn RÚV ohf. var nýttur sem stjórntæki stjórnvalda til að móta skoðanir almennings. Langtímaskaðinn og tapað fjármagn til skynsamlegra fjárfestinga fær sagan ein að dæma um og alltaf er að koma betur í ljós t.d. í staðarvali á nýja þjóðarsjúkrahúsinu á Hringbrautarlóð. Stærstu og dýrustu skipulagsmistökum Íslandssögunnar að mínu mati.

Lífið, fjölskyldan og starfið, lífsskoðanir og reynsla, gleði og særindi, allt er þetta nátengt að lokum og litið er yfir farinn veg. Sennilega hef ég verið heppinn, og svo sannarlega sé ég ekki eftir neinu. Sárast er aðeins að sjá afleiðingar slæmrar stjórnsýslu og stjórnunar í heilbrigðiskefinu og sem koma hefði mátt í veg fyrir. Auðvitað nálgast allir sitt og læknisfræðina á sínum forsendum með gott eitt í huga. Allir gera sín mistök, líka ég, en flestir reyna sitt besta. Sannleikurinn er ekki heldur svartur eða hvítur eins og áður segir, heldur meira í lit. Stjórnsýslan og pólitíkin lýtur hins vegar sínum eigin lögmálum.

Enn og aftur liggur fyrir frumvarp stjórnarþingmanna um frjálsa sölu áfengis, í matvöruverslunum og jafnvel heilsu- og blómabúðum, í nafni frjálshyggjunar. Skrifaði pistil um sama efni fyrir 8 árum um umræðan er ekki ný. Netsala áfengis hefur aukist gríðarlega sl. ár og áfengisneysla Íslendinga stóraukist, jafnhliða áfengistengdum sjúkdómum og vímuvanda. Áfengisbölið var þegar mikið í þjóðfélaginu 2015, oft tengt öðrum vímuefnum. Birti svo hér undir greinarkorn um fyrirséðan vanda og svipað umræðuefni fyrir meira en öld siðan og löngu áður en ÁTVR fékk loks einokunarstöðu fyrir sölu, í nafni lýðheilsuvarna. Segja má, engu að síður, að verstu spár hafi rættst.

Þótt flestir geta umgengist áfengið í hófi, verða stöðugt fleiri ofneyslunni að bráð og sem sést best í þeim löndum þar sem verslun með áfengi hefur verið gefin frjáls. Sérstaklega þó þar sem hún var ekki frjáls áður, en gefin frjáls á síðustu áratugum í nafni frjálshyggju og einstaklingsfrelsis. Einstaklingsfrelsis sem er hálfgert öfugmæli þegar fíknin og víman hefur tekið völdin og mikið meira er vitað um en áður og spilar með allt annan mann en þinn eigin, tengt erfðum og sérstökum áhrifum á miðtaugkerfið. Vil byrja hér samt á smá upprifjun úr pistli sem ég skrifaði 2011 (Gulu augun og lifrarbólgan) í tilefni mikillar aukningar á áfengisneyslu landans, mest vegna aukinnar sölu á léttvíni og bjór frá því hann var leyfður, tengt aukningu á beinum líkamsskaða og aukinni tíðni lifrarbólgu og skorpulifur. Menn og konur hljóta nú að sjá í hvað stefnir ef sala áfengis verður gefin frjáls í næstu kjörbúð, jafnhliða sælgætinu og gosinu, þar sem við erum margfaldir Norðurlandameistarar í neyslu. Eða jafnvel áfengis í stað vandaðra blómvanda í blómabúðunum. Kannski bara með einni sölnaðri rós á útsöluverði á flöskunni.

„En Adam var ekki lengi í paradís. Í stað þess að láta af helgarsiðum okkar, bættum við bara við okkur bjórinn og léttvínið. Hálft til eitt glas af léttvíni á dag átti svo sem ekki að vera svo óhollt og jafnvel hollt hvað æðasjúkdómana varðar. Nýjar rannsóknir benda hins vegar á að öll áfengisneysla getur verið varasöm, líka lítil, ekki síst er varðar hættu á myndun krabbameina, sérstaklega meðal kvenna. En hvað var það sem fór úr böndunum hjá okkur? Sennilega svipað og í öllu öðru, óhófið.“

„Alkóhól-lifrarbólga er almennt talin algengasta ástæða lifrarbólgu eins og áður sagði og sem er í réttu hlutfalli við magn áfengis sem er neytt í þjóðfélaginu, ekki síst sídrykkju flesta daga. Vaxandi bjórdrykkja og neysla léttvína á síðustu árum er því verulegt áhyggjuefni, þótt ennþá getum við ekki talist meðal mestu drykkjuþjóðum veraldar. Og auðvitað ber að fagna breyttu drykkjumynstri landans þar sem slysum og ofbeldisverkum tengt ölvun hefur ekki fjölgað í takt við aukna neyslu heildarmagns áfengis og sem nú nálgast að vera að meðaltali um 8 alkóhóllítrar á ári fyrir alla 15 ára og eldri. Nóg er nú vandmálið samt enda hafa um 7% fullorðinna lagst inn á Vog til áfengis- og vímuefnameðferðar (2010).“ Í dag er þessi tala um 10%.

Horfum nú mikið lengra aftur til fortíðar og eins og stundum áður hér á blogginu mínu, í alþýðutímaritið Eir um heilbrigðismál. Grípum hér niður í kafla úr ræðu Guðmundar Björnssonar, læknis (síðar landlæknis 1906–1931) sem þar var öll skrifuð og hann hafði haldið sunndaginn síðastan í sumri í húsi iðnaðarmanna í Reykjavík aldamótaárið 1900.

Heiðruðu tilheyrendur!

Margar skoðanir hafa staðið óhaggaðar í hugum manna þúsundir ára og verið taldar óhrekjandi – og þó fallið að lokum fyrir vopnum vísindanna. Það var um langan aldur talið óyggjandi, að jörðin væri flöt, og eins hitt, að hún stæði kyr og gengi sólin í kring um hana. Svo mikil fjarstæða þótti fyrst í stað kenningin um það, að jörðin snerist um sjálfa sig, að manninum, sem þau sannindi voru flutti, var hótað lífláti, ef hann tæki ekki orð sín aftur. Um langan aldur hefir það verið talið satt og óyggjandi að áfengi styrkti sál og líkama og „gleðji mannsins hjarta“ á saklausan hátt. Ef þessari kenningu verður hrundið, þá mun sú breyting hafa miklu meiri áhrif á framför mannkyns, en skoðanaskiptin á lögun jarðarinnar og staðháttum hennar.

Ykkur er vel kunnugt, að margir vilja nú hrinda þessari gömlu skoðun á áfenginu, segja að hún sé röng og reyna að koma því inn í almenning, að áfengisnautn sé jafnan skaðleg og eigi að afnemast. Lífláti hefir þeim ekki verið hótað þessum mönnum, því að tímarnir hafa breyst, en hitt hefir ekki á brostið, að þeir hafa verið sakaðir um öfgar og brugðið um kenningar og ófrægðir á margan hátt.

Hvað er þá rangt og hvað satt í öllu því, sem sagt er um áfengið? Ekki getur sami hlutur verið bæði flatur og hnöttóttur. Enginn hlutur getur verið bæði ómissandi og óhafandi. Allur þorri manna heldur enn að áfengið sé ómissandi. Hinir eru miklu færri, sem á móti rísa og segja að það sé óhafnadi. En aldrei hefur þessi deila verið eins hörð og almenn eins og nú um lok þessarar aldar, og af því hefir leitt, að fræðimenn hafa á síðari árum gefið áfenginu og áhrifum þess miklu meiri gaum, en nokkru sinni áður. Sannur vísindamaður hirðir ekki um óp lýðsins; hann hefir það eitt fyrir augunum, að leiða sannleikann í ljós, ryðja burtu hleypidómum og auka rétta þekkingu.

Allur þorri manna er þeirrar skoðunar, að hófleg inntaka af áfengi glæði skynjunargáfuna, skerpi vitið, veki saklausa gleði og örvi viljann. Menn fá sér eitt staup eða tvö og óðar finnst þeim hinn andlegi þróttur sinn aukast, en áhyggjurnar dofna og yfir öllu glaðna. „Guð lét fögur vínber vagsa, vildi gleðja dapran heim“ segir eitt af góðskáldum þjóðar vorrar. Guðs gjöf og guðaveig hefir vínið verið kallað öld eftir öld. Menn hafa að vísu ávalt bætt því við, að ofnautn áfengis valdi böli og bágindum, en sagt um leið, að áfengið eigi ekk sök á því, þó það sé vanbrúkað, og verði hver að gæta sín. Skádið, sem ég nefndi, segir í sama kvæði, að fyllisvínin smáni guðs gjöfina, engu síður en bindindismennirnir, og hann er í fullu samræmi við almenningsáliti, eins og það hefir verið.“

Snúið huganum að því, hvort þið viljið halda áfram að neyta áfengra drykkja, hvort sem það mun vera til hagsmuna eða tjóns fyrir þjóðina, að áfengir drykkir eru hafðir á boðstólnum í vörubúðum og gesthúsum handa hverjum sem hafa vill. Ef gagnsemi áfengis væri meira en tjónið, sem að því hlýst, þá væri það gott og blessað og þá ætti að hafa það til sölu í hverri sveit. En nú hefir því verið haldið fram hér á landi í mörg ár að aðalútkoman af áhrifum áfengis á þjóðina er annars vegar stóreflis bein fjáreyðsla, hins vegar líftjón margra manna og heilsuspjöll á sál og líkama.

Og allt stendur þetta óhrakið. við sjáum meinið. Við getum bætt úr því, bannað alla sölu áfengra drykkja. En við gerum það ekki. Hvað á þetta lengi að ganga? Er þjóðin of rík, eða of hraust og heilsugóð? Nei, en hún er svo óvön því, að vera á undan öðrum þjóðum, er oftast langt í humáttinni á eftir þeim. Aðrar þjóðir keppa hver við aðra að vera fremstar. Við viljum vera á eftir. – Það er ekki siður hér á landi að hugsa svo hátt, að við Íslendingar getum komist langt fram fyrir aðrar þjóðir í nokkurri breytingu til framfara. Við eigum miklu hægar með að afnema áfengisverzlun, en nokkur önnur þjóð í Norðurálfunni. En við gerum það ekki – til þess að verða ekki langt á undan nágranaþjóðunum. Þetta segjum við ekki upphátt. Við berum annað fyrir, segjum að þjóðin sé ekki fær um innflutningsbann á áfengi, eða algert sölubann, sé ekki undir það búin, að hagnýta sér slík laganýmæli.  Sama viðbáran er höfð á móti flestum öðrum tillögum til framfara hér á landi; en hún lítur illa út meðan þjóðin er að berjast af öllum sína veika mætti fyrir nýmælum í stjórnarskrá landsins, en játar þó á margna hátt að hún hefir illa hagnýtt sér stjórnarskrána, sem til er.“

http://www.visir.is/ekki-setja-afengisidnadinn-undir-styrid/article/2015703139999

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2011/06/09/gulu-augun/

Gamla læknishúsið á Hólmavík, reist 1896-1897.

Eitt elsta húsið á Hólmavík er gamla læknahúsið byggt 1896-1897. Nú hýsir það Kvennfélagið á Ströndum. Fyrsti læknirinn er þangað flutti 1897 var Guðmundur Scheving Bjarnason og sem þjónaði héraðinu til 1909. Annar var Magnús Pétursson sem þjónaði héraðinu frá 1910-1922. Baráttu hans gegn Spænsku veikina er vel getið m.a. í söguriti Strandamanna 1918. Honum ásamt læknum norður í Árneshreppi og í Djúpinu tókst að forða íbúum frá smiti með tilmælabréfum til íbúanna um sóttvarnir. Frægt er að þannig tókst að halda héraðinu smitfríu af völdum Spænsku veikinnar. Berklar voru í upphafi 20 aldar helsti óvinurinn. Margir höfðu auk smitgátar, mikla trú á lækningamætti fjallagrasa, enda meðalaforskrifta gjarnan að leita í grasa- og forskriftarbækur. Næstur kom Karl Georg Magnússon sem var héraðslæknir í Hólmavík 1922-1941. Hann var vel liðinn og tók mikinn þátt í félagsstörfum hverskonar. Eftir hann kemur Valtýr H. Valtýsson og er héraðslæknir til 1947. Hann reyndist Strandamönnum vel, en varð fyrir því áfalli, sem sumir kölluðu þá annan skæðasta sjúkdóm landsins, eftir berklunum og sem tekið var eftir að gætti í æ ríkara mæli. Kransæðastífla (coronary thrombosis), hét sá sjúkdómur nánar tiltekið. Læknar voru í þá daga ekki farnir að átta sig almennilega á þessum skæða sjúkdómi, en sem síðar var farið að beita árangursríkum mótatgerðum gegn, m.a. asperin lyfjameðferð. Þá var Hjartavernd stofnað í þeim tilgangi að hamla á móti þessum nýja vágesti með forvörnum og sem reyndist mjög vel. Tóbaksreykingar var talinn langmesti áhættuþátturinn, ásamt offitu og hreyfingaleysi.

Eini vegurinn suður á þessum árum var um Steinadalsheiði og síðar yfir Tröllatunguháls. Miklir vegatálmar nema þá helst yfir hásumarið yfir í Dalasýslu  og Reykhólahrepp. Lagning Innstrandavegar suður með Húnaflóa var heldur ekki raunin fyrr en um 1950. Á þessum tímum urðu menn því að vera sjálfbjarga að mestu við sín læknastörf.

1950 var tekið í notkun nýtt og veglegt læknishús á Hólmavík og sem talið var þá eitt það stærsta og fullkomnasta á landinu með sjúkrastofum á neðri hæðinni. Eins röntgentækjum búið og læknisstofu og apóteki á neðri hæðinni, auk húsnæðis fyrir hjúkrunarkonu. Á efri hæðinni var læknisíbúðin með fallegu útsýni yfir Steingrímsfjörð og sveitirnar í kring. Erfiðlega gekk þó að ráða lækna til fastar og lengri búsetu. Margir hins vegar ágætir kandídatar og læknar. „Einn kemur þá annar fer og þóttu þessi eilífu læknaskipti vera mikill höfuðverkur fyrir Strandamenn. Ísleifur Halldórsson, læknir var þó kyrr í nokkur ár.“

Í byrjun áttunda áratug síðustu aldar var farið að huga að nýjum læknabústað, enda mikil þörf fyrir gamla læknahúsið til rekstrar sjúkraskýlis. Eins var farið að huga að stækkun þess til að fjölga sjúkraplássum. Áttatíu prósent Íbúa Strandasýslu töldu að mönnunarvandi á lækni í héraði væri eitt alvarlegasta byggðarmálið, enda héraðið oft á tíðum læknislaust. Nýr læknisbústaður var síðan loks byggður 1977 og sjúkraskýlið (gamli læknisbústaðurinn) stækkað síðan með viðbótarbyggingu 2003. Ný og fullkomin Heilsugæslustöð var vígð 1985. Enn vantaði samt oft lækna. Sameining heilbrigðisstofnunar Hólmavíkur við Heilbrigðisstofnun Vesturlands (HVE) átti sér síðan stað með lögum árið 2008.

Heilbrigisstofnun HVE, Hólmavík. Dvalarheimili aldraða (gráa álman, læknishúsið „nýja“ (1950) heilsugæslan (vígð 1985), sjúkrabílageymslan og nýi læknisbústaðurinn (1977) ofan við.

Sigfús Ólafsson var fastur læknir á Hólmavík (1990-2000) sem segja má hafi helgað sig mest allra í áhrifaríkum forvarnaraðgerðum gegn hjarta- og æðasjúkdómum með tengslum við íþróttir og gönguhvatningu til handa Strandamönnum. Síðan kom Guðmundur Sigurðsson, læknir (2004-2016) og var góður hvalreki fyrir Strandamenn. Fastur hópur ákveðinna lækna hefur sinnt afleysingum og mannað alla lausa tíma frá árinu 2001. Þar á meðal undirritaður sl. 26 ár. Íbúafjöldinn hefur verið svipaður sl. öld, þó heldur fækkað sl. ár í héraðinu öllu, eftir töluverða fjölgun upp úr miðri síðsutu öld. Umferðaþungi þó margfaldast enda liggur þjóðleiðin til Ísafjarðar gegnum héraðið og ferðamannafjöldi þúsundfaldast, sérstaklega á sumrin. Enn er þó aðeins einn sjúkrabíll tiltækur með tveimur frábærum sjúkraflutningsmönnum með grunnmenntun í bráðalæknisfræði, en hjúkrunarfræðingur hefur ekki fengist til fastra starfa sl. ár. Samt frábærir sjúkraliðar og sem sumir ganga í flest störf. Flestir reiða sig á hjálp björgunarsveitarinnar Dagrenningar, þegar mikið liggur við. Strandasýsla hefur um árabil samt verið skilgreind sem brothætt byggð hjá stjórnmálamönnunum.

Sjúkraskýlið (sjúkrahúsið) en nú eingöngu skilgreint sem öldrunarstofnun, dvalarheimili aldraða sem fengið hafa vistunarmat. Sjúkraflutningar landleiðina suður á Akranes eða til Reykjavíkur eru í dag yfir 100 talsins á ári, enda ekkert sjúkrahús á staðnum fyrir bráðainnlagnir. Sjúkraflutningur frá Hólmavík tekur u.þ.b 5-6 klukkustundir og stundum jafnvel læknislaust á meðan í héraðinu sem nær 100 km í norður, suður og vestur frá Hólmavík. Innviðirnir þannig í raun brothættari að mörgu leiti en fyrir meira en öld síðan!!

Tilvísanir:

Grein Guðmundar Hraundal í lesbók Mbl 5.júni 1966

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2020/12/07/aldarspegillinn-a-strondum/

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2016/09/09/saga-storhuga-a- strondum/

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2018/03/15/throttmiklir-a-strondum/

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2020/10/04/kortin-hans-fusa/

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2016/11/01/thjodbrautin-um-innra-djup-og-strandir/