Kirkjuklukkuturninn (ófrágengni) á Hólmavík

Fá vestræn ríki hafa eytt jafn litlu til forvarna og heilsugæslu sl. áratug og Ísland. Heildræna stefnu vantar nema í pólitískum ræðum á hátíðisdögum og heilsugæslan er á fallandi fæti. Reiknað hefur verið út að vel yfir þúsund góð æviár gætu verið glötuð í dag vegna aðgerðarleysis heilbrigðisyfirvalda kom m.a. fram í úttekt hjá Guðmundi Löve, framkvæmdastjóra SÍBS fyrir tæpum áratug.

Rannsóknir fyrir áratug sýndu að Íslendingar voru þá þegar þyngstir V-Evrópuþjóða (BMI >25), ungar konur í fyrsta sæti (60.9%) og karlarnir í því öðru (73.6%). Íslendingar fylgdu þar fast á hæla Bandaríkjamanna hvað varðar hraða þróun í ofþyngd og offitu. Þriðjungur Bandaríkjamanna var þá haldinn mikilli offitu (þyngdarstuðull, BMI > 30%) og 17% barna. Á sl. þremur áratugum hefur feitum í Bandaríkjunum fjölgað um 100%, og þeim sem eru með þyngdarstuðulinn >40, um 400%. Er þetta það sem koma skal hér á landi innan fárra ára? Hér á landi sést vaxandi tíðni offitu (BMI ≥ 30 kg/m2) en árið 2022 voru um 28% fullorðinna (20% 2014) og 7% barna. Hverju eiga ný þyngdarstjórnunarlyfin eftir að breyta í framtíðinni (Wegovy og Ozempic) en sem sannarlega hjálpa mörgum í dag.

Flestir vita samt hvað gerist ef vitlaust eldsneyti er sett á vélar. Eins er með næringuna okkar og okkur sjálf. Ofneysla af hvítum sykri, ásamt fínum kolvetnum og fitu í stað grófra kolvetna, er aðal ástæða offituvandans í dag. Færri gera sér hins vegar grein fyrir hvaða vöðvarnir þjóna miklu hlutverki til að stjórna brunanum og í svengdarstjórn almennt séð. Vöðvar sem eru þjálfaðir með stórum og litlum skerfum alla daga, gera miklu meira en að koma okkur bara á milli staða eða lyfta lóðum. Rannsóknir sýna að hreyfingin sjálf skiptir jafnvel meiru máli en sjálf þyngdin hvað lífslíkur varðar. Hreyfing eins og bara stuttir göngutúrar kvölds og morgna.

Með skilaboðum til heilans gegnum miðtaugakerfið, vilja vöðvar hámarka orkunýtinguna og losna við óþarfa þyngd og helst að fá eldsneyti sem endist vel. Eins og öll önnur sjálfbær lífræn kerfi sem stöðugt leita leiðréttinga á sér, en hér með hjálp taugakerfisins og fjölgun orkukorna í vöðvafrumunum með hreyfingu. Í myndlíkingu ekkert ósvipuð áhrif og þegar við fáum nýjar endurhlaðanlegar rafhlöður í símana okkar þegar þeir eru orðnir ansi daprir. Matvöruverslanir og gos- og sælgætisframleiðendur treysta hins vegar á önnur skilaboð. Skilaboð til frumhvatar mannsins og græðginnar og áður en skynsemin nær yfirhöndinni með allskonar girnilegum auglýsingum og uppstillingum. Vandasamur heimur að búa í og þar sem markaðslögmálin stöðugt rugla í fólki og sem við sjáum besti í dag og sumar verslanir berjast fyrir aðgengi að vínsölu í matvörubúðum.

Rannsóknir sýna almennt að yfir 90% offitusjúklinga ná ekki að léttast þrátt fyrir oft óteljandi tískukúra sem vinsælastir eru í dag og það sem verra er, halda jafnvel áfram að fitna. Sjúkdómur sem á nær eingöngu rætur að rekja til rangra lífstílsvenja okkar, rangs mataræðis og lítillar hreyfingar. Ástand og venjur þar sem góð heilsugæsla ætti að geta gegnt mikilvægu hlutverki í að breyta.

Margir stjórnmálamenn forðast hins vegar að ræða lýðheilsuvandann. Þeir einblína oft á önnur mál, meira út frá ásýnd lands og húsa. Fegurðardýrkun og útlitsbreytingar hvers konar á mannslíkamanum eru óvíða jafn algeng og á Íslandi. Góður árangur gegn offitunni hins vegar næst ekki fyrr en við látum af öllum öfgum, tengt útlitsdýrkun og staðalímyndinni í tískublöðunum., því öll erum við mismunandi. Að við förum að líta á málin meira út frá rökhyggju heilsunnar, með sálarlega vellíðan og félagslegt öryggi að leiðarljósi. Hvatningu til meiri hreyfingar og skynsamlegri neysluvenja.

Villurnar eru samt víða. Sextíu og fimm sjúkdómar hafa verið tengdir offitu eingöngu, t.d. sykursýki, hjarta- og lungnasjúkdómar, gigtarsjúkdómar, ótímabærir hrörnunarsjúkdómar, krabbamein og geðsjúkdómar. Allt alvarlegir sjúkdómar og sem gefa skýrar vísbendingar um hina nýju heilbrigðisógn sem offitan er og vandamálum sem tengd er henni. Offitufaraldurinn hefur engan veginn hefur náð hámarki og Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) telur nú eina mestu heilbrigðisógn 21. aldarinnar í hinum vestræna heimi. Heimsfaraldur sem stefnir að verða flestum heilbrigðiskerfum þjóða ofviða vegna kostnaðar og sem leiðir að óbreyttu til heilsuhruns þjóðar. Covid-19 heimsfaraldurinn var bara aðvörun fyrir okkur.

Menningar- og íþróttamannvirkið besta á Hólmavík – göngulstígurinn um Kálfanesborgir

Algengasta efnaskiptavillan tengt offitunni er skert sykurþol og sykursýki. Þá vantar insúlín miðað við þyngdina og síðar í alvarlegasta formi sykursýkinnar, alveg, og þegar briskirtilinn hefur gefist upp. Sykursýkisfaraldur er þegar farinn að skella á þjóðinni og allt að fjórðungur 65 ára og eldri stefna í að fá fullorðinssykursýki ef þróunin helst óbreytt. Hátt í 10% þungaðra kvenna eru í dag með meðgöngusykursýki (flestar of þungar), þróun sem hefur gengið hratt fyrir sig síðasta áratug.  Hættulegt ástand sem gefur sterkar vísbendingar um framhaldið. Ástand sem getur líka valdið fósturskemmdum og eykur líkur á ofþyngd fósturs og sykursýki hjá nýfæddu barni. Arfleif móður án gena til komandi kynslóðar.

Sjúkleg fíkn í hvítan sykur, er oftast undirrót offitunnar í byrjun og síðan þannig hinnar eiginlegu sykursýki. Íslendingar neyta meira af sykri en nokkur önnur Norðurlandaþjóð. Sumir segja hættulegt fíkniefni og sem finnst í miklu magni í sykruðum drykkjum í dag og unnum matvælum og sem skýrir  20% af allri sykurneyslu landans. Kenningar eru einnig um að sykurinn plati stöðugt heilann og auki á aðra matarfíkn. Jafnvel gervisykurinn einnig. Skerðing á óhóflegri sykurneyslu landans og sem er fimmföld miðað við ráðleggingar manneldisráða, ætti auðvitað að vera forgangsmál, ekki síst sem snýr að heilbrigði barna og unglinga. Markmiðið er auðvitað að unga fólkið fái ekki sjúkdóma gamla fólksins fyrir aldur fram.

Ofþungir ættu auðvitað að getað leitað eftir hjálp og stuðningi heilbrigðisstarfsfólks, því enginn er eins og samverkandi sálrænir erfiðleikar oft miklir. Líkamleg færni til hreyfingar er eins oft skert, en sem er lykilatriðið í þessu öllu saman. Um leið og „gengur“ aðeins betur, verður hugarfarið skýrara, lífsmeðvitundin betri og þyngdin minnkar. Lífsstílsbreyting sem síðan virkar samtímis jákvæð fyrir sálina, mataræðið og líkamann.

(byggt á eldri grein á blogginu mínu 2015 – Litlu skrefin telja mest)

Núverandi innviðaráðherra og frambjóðandi til formanns VG, Svandís Svarsdóttir, hefur skipað starfshóp, án þátttöku heilbrigðisstarfsfólks, um stöðu virkra ferðamáta og smáfarartækja á Íslandi ásamt valkostum sem til staðar eru til að efla ferðamátana. Af þessu tilefni er rétt að huga að helstu lýðheilsumarkmiðum okkar og forðast að tala alltaf í kross eins og svo gjarnt er í pólitíkinni. Samgönguklúður í höfuðborginni sl. áratugi og sem ekki sést fyrir endann á, verður ekki og á ekki að leysa með stóraukinni slysatíðni vegfarenda. Stórbæta mætti hins vegar almenningssamgöngur strax með tíðari ferðum strætisvagna og forgangsakstursleiðum. Óvíða eru veðurskilyrði og færð fyrir hjólreiðafólk, hvað þá skútuknapa, verri í hinum vestræna heimi enn á Íslandi og sem oft gleymist í umræðunni.

Góð hreyfing er heilsunni jafn nauðsynleg og góð næring og svefn. Hjólreiðar eru vissulega góð hreyfing og sannarlega góð fyrir líkama og sál í flestum tilvikum. Hjólreiðar eins og þær eru stundaðar á höfuðborgarsvæðinu í dag eru engu að síður ein áhættumesta frístundin sem þú getur valið og um leið óöruggasti samgöngumátinn sé litið til slysaáhættu. Hjólreiðar er orðin ein algengasta orsök alvarlegra slysa í dag og sem flestir eru feimnir að ræða vegna ímyndarinnar um hinn heilbrigða lífstíl. Tilefni a.m.k. til hugleiðingar um besta lífstílinn sem við tileinkum okkur til að koma okkur í betra form og núvitundar. Eitt af megin markmiðum góðrar lýðheilsu á Íslandi.

Mikill áróður fyrir hjólreiðum án tillits til íslenskra aðstæðna, ræður sennilega mestu um háa slysatíðni hér á landi. Sárlega vantar þó nákvæmar tölfræðilegar upplýsingar um slysin og hér settar fram skoðanir sem fyrst og fremst eru hugleiðingar höfundar byggðar á áralangri reynslu sem læknir á Bráðamóttöku LSH. 

Lagðir hafa verið hjólastígar víða á síðustu árum, en sem jafnframt eru gjarnan göngustígar. Veðurfar, ísing, lausamöl og oft á annan hátt oft ófullkomnir fjölnota stígar. Sambland göngustíga og hjólreiðastíga eru augljóslega ekki hentugir til hraðaksturs hjóla og sem skapa áhættu jafnframt fyrir aðra vegfarendur. Jafnvel ungra barna í leik eða eldra fólks í göngutúr með t.d. hundana sína í taumi.

Sú venja virðist færast líka í vöxt að nota ekki bjölluna hér á höfuðborgarsvæðinu þegar aftan frá er komið á mikilli ferð til að fipa ekki vegfarandann fyrir framan og sá taki ekki óvænt hliðarspor. Að betra sé að þjóta bara framhjá. Hættuminnst sem sagt að taka bara sénsinn! Rafreiðhjólin gefa eins óvanari reiðhjólamanni tækifæri að fara hraðar en aðstæður annars leyfðu. Sprenging hefur verið í sölu á slíkum reiðhjólum sl. misseri. Fallþunginn og afleiðingar áreksturs er miklu meiri á slíku farartæki og sem vegur oft helmingi meira en venjulegt reiðhjól. Eins þeim mun mikilvægara að bremsur og öryggisþættir hjólsins sjálfs séu ávalt í góðu lagi.

Mörg fyrirtæki hvetja starfsmenn sína engu að síður til að hjóla í vinnuna. Heilsunnar vegna á umhverfisvænan máta og til að létta á bílaumferðarþunganum gegnum miðborgina. Jafnvel sem hið opinbera áætlar í framtíðaruppbyggingaáformum á nýju þjóðarsjúkrahúsi, stærsta vinnustað landsins. Markmiðið er að meirihluti starfsmanna hjóli eða gangi í vinnuna!!

Ef slys eru reiknuð inn í almennu heilsumarkmiðin okkar og sem sjálfsagt er að gera, að þá kann ýmsum að bregða í brún. Ekki síst samanborið við annan ferðamáta með almenningssamgöngum eða í einkabílnum því margfallt fleiri (40-60 sinnum) slasast alvarlega á reiðhjóli samanborið við akstur í bíl á höfuðborgarsvæðinu. Eftir á að telja öll slysin tengt rafskútaferðum í dag.

Flesta daga koma nokkrir slasaðir á BMT LSH, einkum yfir sumarmánuði, margir með sjúkrabíl af slysavettvangi, aðrir á eigin vegum. Oftast eru áverkar eftir hjólaslysin, fall eða árekstur, þá ljót sár á höfði eða andliti og brot hverskonar þar sem rifbrot, axlar- og viðbeinsbrot og önnur útlimabrot eru algengust. Útiloka þarf í byrjun alvarlegustu áverkana áður en sár eru hreinsuð og saumuð. Sum beinbrotanna kalla á skurðaðgerðir. Heilaáverkarnir eru oftast sem betur betur “aðeins slæmur heilahristingur”, þökk sé reiðhjólahjálmunum í flestum tilvikum og sem verja nokkuð vel það viðkvæmasta, heilann í okkur. Fátt hlífir mænunni nema sjálf hryggsúlan og sem stundum brotnar.

Sumir hljóta líka alvarlega innvortis áverka, loftbrjóst tengt rifbrotum og innvortis blæðingar tengt t.d. drofi á milta eða lifur. Sumir slasaðir ná sér aldrei til fulls og sitja uppi með varanlegan skaða og verri almenna heilsu í kjölfarið. Miklu verri heilsu en þegar af stað var farið í hjólatúrinn „góða“ upphaflega.

Alvarlegir áverkar og þá auðvitað undanskildar vægar tognanir í háls og baki, eru sjaldséðir áverkar eftir bifreiðaárekstra hverskonar í borgarumferðinni. Þökk sé öruggum bílum og bílbeltunum ásamt loftpúðunum. Áverkar sem eru þó vel skráðir vegna bótaskyldu tryggingafélaga og vegna lögregluskýrslugerðar sem misfarast oft í venjulegum hjólaslysum og einn á í hlut. Sennilega skipta reiðhjólaslysin sem leitað er með til BMT og heilsugæslu, þúsundum á ári hverju. Minnstu hjólaslysin skila sér hins vegar ekki til læknis eins og gefur að skilja, þ.á.m. vægari höfuðhögg barna sem samt geta haft alvarlegar afleiðingar. Hlutfallslega miðað við akstur í bíl er slysaáhættan á reiðhjóli sennilega a.m.k. hundraðföld.

Vissulega eru hjólreiðar góðar fyrir líkamlega heilsu þegar allt gengur vel. Hreyfingaleysi er enda mikið tengt lífstílssjúkdómunum svokölluðum. Ofþyngd, sykursýki, æðakölkun, hjarta- og heilablóðföllunum svo það helsta sé nefnt, jafnvel sem óbein áhætta á að þróa með sér krabbamein. Önnur hreyfing en hjólreiðar við vafasamar aðstæður getur auðvitað komið að miklu gagni. Tímaleysi og umferðaröngþveiti er hins vegar mikil undirliggjandi ógn í nútíma þjóðfélagi og þar sem margir hjólreiðamenn sjá sér leik á borði til að snúa á. Og vissulega er útiveran hressandi og afslappandi á margan hátt. En hvað með aðra hættuminni hreyfingu eins og t.d. bara göngur, hlaup og sund sem taka oft aðeins meiri tíma. Eða ástund flesta annarra íþrótta almennt þar sem hjólreiðar eru einna áhættusamastar allra. Eðlisfræðin með sínum fallhraða og þunga er auðvitað aldrei undanskilin þegar um áverka er að ræða og sérstaklega þar sem hausinn er of fyrstur að skella niður í jörðina eða á aðskotahluti sem á vegi hans verður.

Umræðan um árið þegar sumir mæltust til að lögleiða hjálmanotkun litaðist á eftirminnilegan hátt hins vegar í afneitun margra hjólreiðakappa og jafnvel í samtökum þeirra. Að verið væri að stilla upp hjólreiðum sem hættulegri athöfn sem drægi úr áhuga. Lögleiðing reiðhjálma er engu að síður staðreynd hvað börnin varðar og sem talar sínu máli og ekki bara frauðplastkubbur á haus eins og sumir hafa sagt, jafnvel fyrrverandi þingmaður Viðreisnar. Þá heyrðust líka raddir að hjálmar gæfu falkst öryggi. T.d. gefið bílstjórum vísbendingu að hjólreiðarmaðurinn væri betur varinn en hann í rauninni er og að ekki þyrfti að taka jafn mikið tillit til hans í umferðinni svo sem við framúrakstur. Í raun svipuð ómarkviss rök og þegar sumir reiðhjólamenn sem fara geyst vilja ekki trufla gangandi eða aðra hjólandi vegfarendur á göngustígnum með bjölluhringingu á síðustu stundu. Ofuráherslur á hjálmanotkun og bjölluhringingar skemmi ímyndina á hinni heilsusamlegu hjólreiðum!

Hjólreiðar við góðar og öruggar aðstæður og þegar hjólið sjálft er eins örugg og verða má og slysahættan í lágmarki, er flestum til gagns og skemmtunar. Ef aðstæður eru slæmar, öryggisþáttum ábótavant eða að hjólreiðamaðurinn sé mest í kappi við sjálfan tímann, geta hjólreiðar verið stórhættulegar og sem við sjáum því miður nú tengt samgönguáætlunum í Reykjavík og nágrennis. Hjólreiðamanninum sjálfum og öðrum saklausum vegfarendum sem á veigi hans kann að verða þá oft til skaða. (endurskrifuð grein frá 2018 á blogginu mínu)

Á annað þúsund misalvarleg reiðhjólaslys á ári

1000 íslendinga nýjum faraldri að bráð

Jæja, eftir 4-5 ár verður kannski hægt að opna nýja bráðamóttöku á Hringbraut, margfallt stærri en sem nú er í Fossvogi (nýja Meðferðarkjarnanum á Hringbraut). Hinsvegar með fyrirséðum miklum aðgangshindrunum fyrir sjúkrabíla og sennilega enga góða aðstöðu fyrir sjúkraþyrluflug, að spítalanum!! Nú fer Hringbrautarvitleysan virkilega að fá á sig lokamynd og sem kosta mun hátt í 400 milljarða króna. Með besta staðarvali hefði mátt lækka kostnaðinn á nýju og fullkomnu þjóðarsjúkrahúsi um amk. helming sem og byggingartímanum og sem væri þá tilbúinn í dag (sem Samtöku um besta spítala á besta stað, SBSBS voru lengi búin að benda á). Með góðu aðgengi fyrir alla íbúa á stór-höfuðborgarsvæðinu, ekki bara miðborg Reykjavíkurborgar. T.d. á Keldnalandinu og sem ríkið átti og seldi síðar Reykjavíkurborg.

Að óbreyttu mun sjúkrarýmum ekki fjölga og því nýjar hugmyndir nú á síðustu metrunum að reka bara gamla Borgarspítalann áfram. Eftir þá umfangsmiklar endurbætur og kostnað. Það þurfti auðvitað alltaf að fjölga sjúkrarýmum -hvað annað?

Í upphafi var lagt í vegferðina með EITT nýtt stórt fullkomið þjóðarsjúkrahús, 2008 og reiknaðri rekstrarlegri hagræðingu með því að sameina sjúkrahúsin þrjú í Reykjavík og St. Jósepspítala í Hafnarfirði upp á 6-8 milljarða króna á ári á núvirði. Þessi hagræðingakrafa er því löngu fyrir bí og fyrirséð mikil vöntun vöntun á sjúkrarýmum næstu áratugina.

Hugmyndir hafa því þegar vaknað um nýtt héraðssjúkrahús í Reykjavík, á gamla Borgarspítalanum í Fossvogi og sem alltaf var hugmyndin þegar hann var upphaflega byggður á sjöunda áratug síðustu aldar!!  Nei, það er svo sannarlega satt, að ekki er öll vitleysan eins í íslensku stjórnsýslunni.

Akraneshöfn í morgun

Læknisstarfið mitt hefur tekið ýmsum breytingum í áranna rás. Á lokakafla starfsferils er fróðlegt að líta um öxl. Í sjálfu sér hefði ég ekki getað kosið betra lífsstarf og þakklátur fyrir mín tækifæri. Starfsgleðina eining sem nær langt út fyrir venjulegan vinnutíma. En hvernig getur atvinna heltekið mann? Jú, vinna með fólki sem sýnir þakkæti og endurgjöf frá skjólstæðingum í lífsins ólgu sjó. Mikil mannleg og félagsleg tengsl, sem ristir í djúpt rætur mannlífs og þjóðfélagsins. Á stöðum þar sem þjóðarhjartað slær jafnvel oft hraðast.

Eftir doktorsnáms í heilsugæslu- og smitsjúkdómafræðum 2006 var ég klínískur dósent við Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins. Sat síðan um árabil í Sóttvarnaráði Íslands. Á þessum grunni öllum, starfi í heilsugæslu á höfuðborgarsvæðinu og úti á landi ásamt BMT LSH í tæpa hálf öld vil ég eins og oft áður benda á þær miklu brotalamir sem ég sé í þróun heilbrigðisþjónustunnar sl. áratugi. Vinnuforgangsröðun og skipulagi og sem stjórnendur hampa gjarna og segja að tengist þróun til betri vegar. Enn er það svo?

Að mínu mati hefur aðgengi að venjulegri heilbrigðisþjónustu stöðugt versnað. Aukin áhersla hefur verið á vaktþjónustur hverskonar sem víða er mjög undirmannaðar. Starfsemi BMT LSH og vaktþjónustunnar víða úti á landi eru augljósustu dæmin. Unglæknar látnir stöðugt bera meiri birgðar, oft reynslulitlir. Grunnþjónustu í almennri bráðaþjónustu slasaðra og veikra jafnvel úthýst og sem enginn veit lengur hvar á sinna. Gamla góða Slysadeildin klofin í herðar niður og ungu bráðalæknarnir vilja helst bara sinna bráða- og endurlífgunarherberginu og að fá að forgangsraða innlagnasjúklingum á aðrar spítaladeildir. Endurkomur bannorð í þeirra huga á deildinni og sem aðrir eiga að sinna!

Hvernig má þetta vera? Skýringa má mestmegnis finna hjá æðstu stjórnendum og sem vilja stýra stofnunum fyrst og fremst á rekstrarlegum forsemdum og að erlendri fyrirmynd stórþjóða. Millistjórnendur spila með til að komast ofar í goggunarröðina. Álit starfsmannanna á gólfinu skiptir minnstu og helst að brugðist sé að einhverju leiti við hjá stjórnmálmönnum og fréttamiðlum ef um hópuppsagnir er að ræða. Tengt starfsálagi, skipulagsleysi á göngum og áhættu á lögsóknum vegna mistaka hverskonar. Byggingaráformum samt fyrir nýtt þjóðarsjúkrahús flaggað á hátíðisdögum, en sem margir telja samt eitt mesta skipulagsslys sl. aldar með tilliti til staðsetningar, atvinnuumhverfis og rekstrarhagkvæmni. Við byggjum ekki gott íslenskt heilbrigðiskerfi bara úr steypu og járni.

Aldrei meira en í dag hef ég séð jafn sundurlausa og slitna heilbrigðisþjónustu sem stöðugt hallar undan. Mín sýn og mín reynsla. Þrátt fyrir óendanlegan starfsvilja og reynslu að gera sjálfur mitt besta og þar sem mér er eingöngu umbunað með þakklæti sjúklinganna sjálfra, ekki stofnanna eða yfirvalda sem vilja minnst af mínum skoðunum vita.

Í dag hafa læknavísindin vissulega náð mjög langt á ýmsum sviðum með hjálp hátækninnar. Miklu meira vitað um allt hið smáa. Lyfjameðferðir hverskonar og lengt líf margra um áratugi miðað við sem áður var og flóknar skurðframkvæmdir framkvæmdar. Hins vegar eru oflækningar oft til umræðu sem stefna jafnvel því mikilvægasta og lýðheilsunni í hættu. Ofnotkun sýklalyfja meðal manna og ekkert síður notkun sýklalyfja í landbúnaði víða erlendis. Þar sem lyfin eru farin að gera meira ógagn en gagn fyrir heilsu manna og dýra.

Menn gerðu mikið úr litu hér áður fyrr, en nú stundum öfugt. Markaðshyggjan ræður oft framboði á læknisþjónustu hverskonar. Jafnvel farið að bjóða upp á sneiðmyndatökur af öllum líkamanum án tilvísunar frá læknum sem getur skapað meira tjón í sjúkdómahræðslu og ofmeðhöndlun. Því meira sem ég kynni mér sögu og afrek læknisfræðinnar, því meira verð ég hissa á stöðu almennu læknisfræðinnar í dag. Heilsugæslustöðvar víða illa mannaðar læknum, jafnvel á sjálfu höfuðborgarsvæðinu og vaktsvæði stækkuð og sameinuð undir einn hatt. Fjölskyldusjónarmiðin góðu sem Félag íslenskra heimilislækna (FÍH) settu í sína stefnumótun 1994 hefur verið erfitt að framfylgja í þjóðfélaginu af ýmslum ástæðum, ekki síst vegna vanmönnunar í heilbrigðiskerfinu. Geðheilsunni sífellt verr sinnt, ekki síst hjá ungu fólki. Öldrunarþjónustan sömuleiðis.

Öryggi sjúklinga og slasaðra er sífellt stefnt í meiri hættu. Umferðarþungi um landsbyggðirnar aldrei meiri. Sjúkraflutningar hanga víða á bláþræði og langar vegalengdir að fara milli landhluta og þar sem læknisþjónusta er yfir höfuð til boða. Þyrluþjónusta LHG byggir á veikum þyrlukosti, þar sem ekkert má út af bregða. Sú þjónusta auk björgunarsveita víða um land hafa samt oft bjargað því bjargað varð. Sjúkraflutningar með sjúkraflugi hins vegar nú miklu takmarkaðri í dag vegna færri nothæfra flugvalla. Aðkoma sjúkraflutninga auk sjúkra og þyrluflugs til höfuðborgarinnar og Nýj Landspítalans í fullkominni óvissu!

Almenningur er í veikri stöðu og neyðarópin oft sem í óbyggðum væri. Stjórnmálamenn eru lélegir boðberar slæmra tíðinda hvað stjórnsýsluna varðar og oft meira eins og varðhundar kerfisins. Hagmunaárekstrar liggja víða og ekki má bregðast bræðrasamkomulagi flokka á milli. Fjölmiðlar auk þess oft eins og í vösum þeirra. Sagan því ekki alltaf öll sögð, saga sem samt mestu máli skiptir fyrir okkar almenna öryggi til framtíðar og mest má læra af. Furðulegt í ljósi þess hve stórkostleg saga læknisfræðinnar síðustu alda annars er. (byggt á eldri grein fyrir 2 árum – Saga sem er ekki öll sögð.)

Stórkostlega aukin vitneskja hefur skapast á skilning mannsins á samspili líkamsfrumanna og örvera (The human microbiome), í okkur og á. Okkar nánasta nærumhverfi og sem tengist heilsunni, ekkert síður en næringin. Gerlar okkar eru tíu sinnum fleiri en frumur líkamans og geta deilt ólíkum upplýsingum í samspili með okkar eigin erfðaefni og hjálpað til við stjórn lífrænna efnaferla. Myndun t.d. próteina og ensíma í hinum ólíku líffærum og líffærakerfum og sem getur fyrirbyggt sjúkdóma. Þar sem reiknað er með stærstu sóknarfærum læknavísindanna á næstu áratugum.

Þúsundfaldar erfðafræðilegar upplýsingar hafa orðið  til í sameiginlegri þróun mannsins og örveranna. Aðlögun að ólíkum aðstæðum og tímum, í öllum heimshlutum. Örverur sem í dag geta t.d. tekið þátt í að koma jafnvel í veg fyrir svokallaða lífstílssjúkdóma ef rétt er staðið að málum, s.s. gegn offitu og sykursýki, ásamt réttu mataræði. Eins komið í veg fyrir ákveðnar sýkingar og styrkt okkur að ákveðnu marki gegn eituráhrifum og krabbameinum. En ekki ef vantar, t.d. með röngu mataræði, mengun og kemískri eitrun í matvælum, lofti og drykkjarvatni. Eins með ofnotkun lyfjanna okkar s.s. sýklalyfja.

Samspil erfðaefnis fruma og örvera í görn er þannig talið miklu þýðingameira en áður var talið og nátengt umhverfisvernd í öllum sínum ólíku myndum. Virtustu vísindatímarit heims eins og t.d. Science og Nature hafa verið uppfull af greinum um þessi mál sl. ár. Umfangsmiklar rannsóknir eru nú gerðar á erfðamengi þessara örvera og hvaða þættir ráða mestu í samspilinu. Hvað þættir opna og loka hinum ýmsu gluggum á sameiginlegu erfðamengi, til góðs eða ills. Eins og reyndar líka er verið að rannsaka varðandi mikilvægustu þætti í okkar félagslega umhverfi, frá vöggu til grafar, jafnvel strax í móðurkviði og ég hef skrifað um áður. Heimurinn er þannig miklu flóknari en við töldum áður og við sjálf ekki jafn stór og fullkomin og margir vilja halda. En um leið í raun miklu einfaldari ogf sjálfsagðari. Gervigreindin leysir síst úr þessum vanda og sem margir eru farnir að treysta á. Eins eru sóknarfærin líka miklu fleiri ef betur er að gáð og sem við ættum að nýta betur með hjálp vísindanna.

Gott lífrænt ræktað fæði, ekki síst gróf kolvetni, hnetur, fræ og korn hverskonar, trefjar, jurtafitur, grænmeti og ávextir (með líka öllum sínum góðu ljósefnum (phytochemicals) og vítamínum), styrkja örveruflóruna okkar hvað mest. Gerlar sem eru góðri meltingu nauðsynlegir allt frá fæðingu. Probiotics (enskt orð í andstöðu við anti-biotics) er síðan náttúrulyf af hagstæðum þarmaflórustofnum sem hægt er að taka inn í stöðluðu magni eftir ákveðnum fyrirmælum, og sannreynd hafa getað gert gagn.

Sýklalyf og önnur lyf í menguðum matvælum, geta hins vegar haft mikil neikvæð áhrif á flóruna. Ýmsir gerlar og hagstæðar bakteríur geta eins framleitt sjálf sín sýklalyf, sem síðan geta hjálpað ónæmiskerfi mannsins ef utanaðkomandi árás er gerð af óvinveittum sýklum. Allt „sýklar“ sem við köllum svo á íslensku af misskilningi, enda valda ekki allir sýklar sýkingum, heldur jafnvel þvert á móti. Óvinveittum sýklum hins vegar haldið frá eða í skefjum eins og á sér stað með hættulegasta niðurgangssýkilinn, Clostridium difficile sem allt af fjórðungur okkar ber í litlu mæli, djúpt í slímhúðum garnar. Á síðustu árum er einmitt litið til vinveittu sýklana, saurgerlanna til að koma jafnvægi á meltinguna okkar eftir stranga sýklalyfjakúra og stundum í sérvöldum tilvikum eftir alvarleg veikindi, er hægt að koma í jafnvægi með að gefa heilbrigðan saur, t.d. í  hylkjaformi. Eins er með hjálp saurgerla verið að vinna að framleiðslu nýrra flokka sýklalyfja, sem t.d. actinomycetes gerlarnir framleiða, og hafa þar til nýlega verið óþekktir. Innflutningur á sýklalyfjaónæmum colibakteríum í matvælum (aðllega hráu kjöti en jafnvel líka grænmeti) eins og ESBL eða CPO er síðan enn hættulegri þróun á sl. árum á Íslandi og sem eyðileggur gott forskot Íslands í sýklalyfjanæmi colibaktería.

Sennilega á betri skilningur á öllu þessu samspili eftir að veita okkur allt aðra sýn í þróun og meðferð alvarlegustu lýðheilsusjúkdómanna í dag. Löngu er kominn tími á að við stöndum okkur betur í fæðuvalinu. Eins hvernig við getum fyrribyggt uppsöfnum kemískra efni í umhverfinunu okkar (t.d. rykefnin (nanoproducts), PFC efnin í matvæliðnaði og þalötin (hormónahermana) í plast- og fataiðnaði. Eins allskonar eiturefni og skordýraeitur í landbúnaði og sýklalyf sem frammleidd voru i upphafi til að lækna okkur, en eru nú notuð oft í allt öðrum tilgangi og til að auka á framleiðni í landbúnaði (jafnvel með genabreytingu jurta til að þola eituráhrifin t.d. með glyphosphat-samböndum). Um 75% allrar notkunar sýklalyfja í heiminum er í landbúnaði, til að auka lifun sláturdýra sem lengst og bæta kjötþyngd sem geta haft áhrif síðan á okkar eigin ofþyngd. Miklu máli skiptir að vita hvernig við ætlum að varðveita hreina og villta náttúru landsins og lítt mengaðar landbúnaðarvörur sem lengst og sem víða í veröldinni er á fallandi fæti. Stærstu vandamál framtíðar ásamt afleiðingum hlýnunar jarðar þar sem maðurinn sjálfur leikur samt mikilvægasta hlutverkið.

Genin okkar og nærflóran, tala ennþá hvort við annað, eins og þau hafa alltaf gert í þróunarsögunni. Hvernig væri að við nú sjálf færum að tala betur saman hvort við annað, m.a. um betri skipulagningu lýðheilsu- og heilbrigðismála og hvernig við ætlum að nálgast náttúruna okkar og nánustu nærflóru og umhverfi í framtíðinni en þar sem sumir eins og Samtök verslunarinnar eru alltaf tilbúnir að fórna fyrir skammtímahagsmuni og viðskiptahagnað?

(byggt m.a. á fyrri grein 28.3.2014 Þau tala náið saman, en hvað gerum við sjálf?)

http://www.nature.com/nature/focus/humanmicrobiota/

http://www.sciencemag.org/content/336/6086/1245.full.pdf

http://www.broadinstitute.org/annotation/genome/streptomyces_group/MultiHome.html

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2014/2/6/tilveran-og-orveran-i-skugganum/

https://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2013/10/21/hinir-osynilegu-gluggar-heilsunnar/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2010/10/12/godu-gaejarnir-a-moti-theim-slaemu/

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2014/1/11/arasirnar-okkur-sjalf-bak-vid-tjoldin/

Skrifaði fyrir 2 árum pistil á fésbókinni af tilefni útgáfu bókar Bergsveins Birgissonar. – Þormóður Torfason, en sem á nú betur heima á blogginu mínu og sem horfið getur síður í algleymið eins og hendi sé veifað.

Til hvers lesum við bækur? Sennilega mest til að hafa ánægju af og bæta innsýn okkar í lífið. Bæta jafnvel okkar innsæi og dómgreind. Skáldsögur eru oftast hreinn hugaburður höfundar þótt hann byggi á reynslu. Sagnaskáldsögur byggjast á heimildum, því betri sem hægt er að vísa í heimildirnar jafnóðum, en þar sem höfundur gefur sér leyfi að fylla í eyður til að skapa andrúmloft, líf og jafnvel spennu eftir best sannfæringu.

Það er ekki ónýtt að út komi bók sem samtengir forn- og miðaldabókmenntir okkar Íslendinga við ævisögu manns sem ætti að eiga okkar mestu þakkir skildar fyrir að fá að njóta sagnaarfs forfeðra okkar. Arfs sem margir telja dýrast djásnið í íslenskri menningu. Manns sem samt þjóðin gleymdi og var látinn falla í suggamyrkrið. Kannski mest til að varpa ekki skugga á þann sem sérhagsmunaaðilar og elítan töldu að ætti að eiga sviðsljósið. Svo einstakan að hann fengi einn að njóta um ókomna framtíð með t.d. nafngiftinni, stofnun Árna Magnússonar.

Hvað var það sem truflaði íslensku elítuna og ekki mátti kenna og ræða? Varð sagan og sagnaritunin að vera bara einföld og skýr, á kostnað þess raunverulega? Hverjar eru fórnir þess að skapa bara eina menningasögu sem okkur og börnunum okkar eru kenndar um forn og miðaldir? Hvað um sögu sem segir okkur meira en aðrar um hvernig sögurnar urðu til? Með litabrigðum þess samtíma þegar þær eru skrifaðar og síðan sagðar eða lesnar gegnum aldirnar, allt til okkar dags. Hvaða skuggahliðar voru skildar eftir í endursögnum eða skrifum? Hvað með mannlega þáttinn, sögu og líf þeirra sem komu menningararfinum mesta, eins vel og þeir gátu, til okkar? Hverjir áttu e.t.v mestar þakkir skyldar að bjarga fornhandritunum okkar frá tortímingu og sjá til þess að þeim væri komið til skila í örugga geymslu?

Lestur bókar Bergsveins Birgissonar um Þormóð Torfason er eins og himnaríki á jörðu niðri. Gædd lífi og mikill frásagnagleði. Vissri opinberun um horfna tíma og mannlega þrautagöngu vísinda- og menntamanns um miðja 17 öld og fram á þá 18. Og samtímasöguhetjurnar hans eru flestar þaulkunnugar, en verða persónulegar og líflegar. Hvernig getur góð saga orðið betri?

Eftir stendur jafnframt mikilvæg gagnrýni á aðra fræðimenn og vísindasamfélagið. Að vilja halda jafnvel sannleikanum og því rétta utan umræðunnar, ef hún er ekki þeim nógu þóknanleg eða rekst á þeirra hugmyndafræði. Þetta sjáum við daglega í þjóðfélagsumræðu dagsins og stjórnsýslunni. Umræða sem er metin svo að hún þoli ekki dagsins ljós. Vísindaþekking og reynslan jafnvel látin víkja með einföldustu aðferðafræði sögunnar. Þögguninni. Eða gera bara orð annarra eða kenningar að sínum af hentisemi og sem heitir þá ritstuldur.

Bók Bergsveins um Þormóð Torfason er besta kennsluefni sem hugsast getur um menningaarfinn okkar, þrautseigju einstaklings og baráttunni fyrir að fá viðurkenningu í samfélaginu og sögunni.

Velheppnað sjúkraflug frá Gjörgi um daginn

Örygg heilbrigðisþjónusta er grundvöllur búsetu í dreifbýli og í uppbyggngu ferðaþjónustunnar á Íslandi sem hefur stóraukist sl. ár. Mennig þjóðarinnar og hagsæld með öflun gjaldeyristekna, liggur undir til framtíðar.

Aukinn veikleiki er hins vegar víða um land í mönnun heilbrigðisstétta, lækna, hjúkrunarfræðinga og sjúkraflutngsmanna, auk aðstöðu og möguleika á öruggum sjúkraflutningum (fáir sjúkrabílar einkum ef hópslys verða og í fækkun flugvalla víða um landið og sem nota mátti áður til sjúkraflugs).

Þörf á sjúkraflugum hefur stóraukist sl. ár og eru nú um 1000 talsins á ári, aðallega til Landsspítalans, meginmiðstöð bráðamótöku á landsvísu og eins í minna mæli til FSA á Akureyri. Um 300 útköll eru til LHG með sjúkraþyrluflugi. Í um 60% sjúkrsflutninga getur hver mínúta í töfum skipt miklu máli, jafnvel skilið milli lífs og dauða. Þetta er hlutfall sjúklinga sem þurfa á bráðri skurðaðgerð að halda eða gjörgæsluplássi. Á síðustu misserum hefur verið mikið rætt að stórauka þyrfti þessa þjónustu með fleiri viðverustöðum sjúkraþyrla og betri mönnunar, m.a. með staðsetningu þyrlu frá LHG á Akureyri, en sem nýlega var lagt til hliðar vegna fjárskorts.

Miklar blikur hafa verið á lofti með áframhaldandi viðveru Reykjavíkurflugvallar til framtíðar og þar sem flest sjúkraflug enda. Löngu er búið að loka neyðarbrautinn NA-SV og sem hugsuð var líka sem aðflugsbraut fyrir sjúkraþyrluflug að Nýjum Landspítala. Reykjavíkurborg hefur reyndar viljað allan flugvöllinn sem fyrst burt, jafnvel þótt hann hafi verið ein meginforsenda í staðarvali Nýs Landspítala við Hringbraut á sínum tíma og sem Reykjavíkurborg sjálf lagði eindregið til að yrði valin.

Um 60-100 lendingar þyrlu LHG enda á þyrluflugvelli við LSH í Fossvogi í dag og þar sem aðstaða hefur til skamms tíma verið til fyrirmyndar. Nýjustu heimildir herma að hætt hafi verið við áætlaðan þyrlupall á 5 hæð Nýs Landsspítala við Hringbraut, enda öll aðstaða til þess mjög varasöm og allir ættu að sjá. Þar til nýlega hefði hins vegar mátt gera ráð fyrir þyrluflugvelli við spítalalóðina á gamla BSÍ reitnum, en sem Reykjarvíkurborg hefur þegar ráðstafað til íbúða- og þjónustubygginga. Í upphaflegum plönum um Nýjan Landspítala á Hringbraut var sú lóð reyndar frátekin fyrir stækkunarmöguleika síðar fyri spítalann, enda spítalanum öllum mjög þröngur stakkur búinn. Allt aðflug að spítalasvæðinu hefur eins verið gert mjög erfitt með uppbyggingu á gömlu Valslóðinni, og hringurinn þannig í raun lokaður. Nýjustu hugmyndir stjórnvalda er því bygging þyrluflugvölls við Nauthólsvíkina og sem þyrlulæknar BMT LSH og LHG hafa með aðsendri grein á Vísi í dag bent á að sé alls ófullnægjandi með tilliti til öruggs lágmarksflutningstíma bráðveikra og alvarlegra slasaðra. Á tækniöld og nútímalegrar hönnunar á nýjum bráðasjúkrahúsum um víða veröld.

Þetta allt er með ólíkindum og sem varað var við í upphafi áætlana á staðarvali Nýs Landspítala, löngu áður en framkvæmdir hófust á Hringbrautarlóðinni fyrir meira en áratug.

Allt nú nýjar aðstæður og raunverleiki sem bladir við og sem gerir allt sjúkraflug miklu óvissaraog óörggura en áður og sem við höfumst vanist sl. áratugi. Enn og aftur frestast líka að framkvæmdum ljúki yfir höfuð, en fyrsta áfanga meðferðarkjarna með rannsóknahúsi hefði átt að ljúka á þessu ári, en stefnt nú að þeim ljúki 2029-2030.

Aðgangur landveginn að spítalanum hefur heldur ekki verið leystur, en sem átti samkvæmt forsendum upphaflega að vera lokið áður en framkvæmdir hæfust. Ef sjúkraflutningar flug-og vegleiða á yfirborði borgarinnar er ómöguleigir má allt eins gera ráð fyrir að skipulagsyfirvöld leggi til jarðgöng og sem nú virðast í tísku á teikniborðinu. Hluti af mestu skipulagsmistökum 21. aldarinnar.

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2015/11/13/vanhugsad-thyrlusjukraflug-yfir-thingholtin-og-a-nyja-landspitlann/

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2023/11/28/nytt-bradasjukrahus-a-hringbraut-med-skertu-og-haettulegu-adgengi-sjukraflutninga/

Sl. ár hef ég reglulega hitt nafna minn á Ströndum og jafnvel fylgst með afkomendum hans taka fyrstu flugtökin. Í morgun sem oftar þótt í meiri fjarlægð sé. Virðulegri fugl finnst vart, jafnvel um víða veröld. Heldur sig frá öðrum og passar vel upp á sitt. Í læknisstarfi hér á Ströndum í rúman aldarfjórðung hef ég að mestu verið einn. Gefist mikið ráðrúm að hugsa minn gang og þjóðfélagsins alls. Ekki bara tengt heilbrigðiskerfinu og sem er kapituli út af fyrir sig, heldur meira mannlífinu og tengsl þess við náttúruna. Um þessa þætti hef ég svo sem skrifað oft áður.

Í gærkvöldi í aðdraganda forsetakosningar fylgdist ég með kappræðum í sjónvarpssal og var ágætur fyrir þær sakir að þöggunartilburðir RÚV ohf. á almennri þjóðfélagsumræðu voru víðs fjarri og allir frambjóðendur sem stefna að æðsta embætti Íslands fengu að viðra óhindrað sín sjónarmið. Suma þekkti maður ágætlega til en annarra ekki eins vel. Þetta er lýðræði.

Ég er auðvitað enginn haförn sem er jú konungur fuglanna, heldur embættismaður sem er nátengdur vitneskju um mestu veikleika okkar þjóðlífs. Ætti að kallast einskonar vaktari og sem ég tel mig vera. Ótal pistla hef ég skrifað um það sem mér hefur fundist miður ganga í mannlífinu. Oft um miklar breytingar sem orðið hafa nútímavæðingu hverskonar og lífsskilyrðum í okkar fallega landi. Á Ströndum tvíeflist maður allur í tímaspeglinum, það sem var og er orðið. Innviðauppbyggingu er oft talað um, en sem í mínum huga tengist oft innviðaeyðingu. Meira óöryggi í atvinnuháttum og þjónustu. Hvergi speglast þetta betur en í svokölluðum brothættum byggðum landsins og þar sem einu úrræði til atvinnu tengjast í vaxandi mæli túrisma, stóriðju eða fiskeldi í fjörðunum okkar. Allt sem tekur sinn toll af náttúrunni og menningunni.

Vissulega hefur mikið breytts með svokölluðu fjölmenningasamfélagi og þar sem um 20% Íslendinga eru nú aðfluttir erlendis frá, frá mörgum ólíkum löndum og af mismundandi ástæðum í stríðshráðum heimi. Spurningin þar er mest hvernig við aðlögum okkur að þeim og þeir að okkur. Stöðu íslensk samfélgas og sem við viljum sem mest standa vörð um. Breytingarnar gerast bara svo hratt. Annað sem stendur mikil ógn að, jafnfram að eiga að þjóna okkur er net- og tölvuvæðingin.

Í náttúrunni eru engin vistkerfi í sögunni sem standast sambærilegar breytingar án þess að fórna miklu. Rafræn samskipti eru alls ekki sama og samskipti augnliti til augnlits og við sem lífverur höfum þróast til hundruð þúsunda ára. Á hálfri öld eru samskiptin að megninu til gjörbreytt. Tímaleysið eins og við upplifum það samt aldrei meira. Hvernig við eyðum frístundum, veikari. Tölvu- og samfélgasmiðlarnir aldrei samt sterkari og sem móta okkar væntingar og hegðun í mjög svo vaxandi mæli.

Persónufriðhelgin er jafnfram fótum troðin á margan hátt. Samkvæmt nýjustu fréttum hafa 6% þjóðarinnar verið hakkaðir í mismiklum mæli á netinu. Aukningin er gígantígsk á allra síðustu árum. Netöryggið þannig stöðugt veikara og bankaviðskiptin ótryggari. Peningar streyma jafnvel með peningaþvætti úr bönkunum til þjófa erlendis.

Helga Þórisdóttir forstjóri Persónuverndar kom fram í kappræðunum í gærkvöldi með skýra sýn á þessi mál varðandi vaxandi fjölda brota á persónufrelsi og netöryggi. Stjórnmálamennirnir hafa ekki látið þessi málefni sig mjög miklu varða. Það hefur hún gert í sínu embætti sl. 8 ár – og með hennar tilstuðlan og embættis hennar er von á nýju lagafrumvarpi sem á að skerpa á örygginu í dag. Sama gildir með heilsufarsupplýsingar sem margir falast eftir. Sumir með einstaklingsmiðaða heilsuvernd í huga og kortlagningu erfðaefnis okkar að markmiði. Margt sem getur valdið meira kvíða og óöryggi en til bættrar heilsu þegar upp er staðið og ekki farið varlega með jafnvel svokölluð vísindagögn.

Helga sagði að sem forseti og ef hún yrði kosin til þess embættis, myndi hún nýta sína þekkingu og áhrif til að standa fyrst og fremst vörð um persónufrelsið/persónuvernd og jafnræðið í íslensku þjóðlífi. Hver vill ekki eiga slíkan forseta á tímunum sem nú við lifum. Persónufrelsið er svo nátengt þjóðfrelsinu og sem er okkur flestum heillagt. Á Ströndum og þar sem maður lítur ofan í Steingrímsfjörð og sér örninn, konung fuglanna,  speglast í yfirborðinu, vin minn til margra ára, er eins og maður sjái aðeins glitta í þjóðarspegilinn langt aftur í tímann. Hvar okkar mesta virðing liggur fyrir náttúrunni og sjálfu þjóðlífinu.