Kirkjubygging í Ani, borg 1001 kirkju og Dómkirkjan fjær (júli 2014)

Sl. sumar fórum við í íslenska ferðahópnum Fjöll og firnindi í ferðalag til Tyrklands með það að aðalmarkmiði að ganga á hið fornfræga fjall Ararat  í austurhluta Tyrklands, rétt við landamæri Írans og ekki langt frá landamærum Armeníu. Við dvöldumst í hæðaraðlögun í nokkra daga í landamærabænum Dogubayazit og nýttum tímann vel. Fórum m.a. í dagsferðir um héruðin í Agri (sem nafnið agriculture er dregið af). Fyrr í ferðinni höfðum við dvalið við vatnið Van og heimsótt m.a. hina stórmerkilegu eyju Akdamar og sem sagt hefur verið áður frá. Lengsta dagsferðin nú í þessum kafla ferðarinnar var norður til héraðsins Igdir sem er næst Armeníu og þar sem við heimsóttum hina fornu heimsborg Ani, eða „borg hinna 1001 kirkja“ eins og hún hefur oft verið nefnd rétt við landamærin. Höfuðborg Bagratuni konungsveldisins fyrir um 1000 árum (961-1045) og sem enn í dag er eitt helsta menningarstolt Armensku þjóðarinnar, þótt utan landamæranna sé. Þar stóðu áður stærstu og merkustu steinbyggingar heims og sem enn má sjá leyfarnar af. Nafnið Ani þýðir einmitt að „hafa umhyggju fyrir“ eða „Ég, sem sé um mína“.

Gamla Armenía árið 1000

Aksturslag leiðsögumanna á tyrknesku þjóð- og sveitarvegunum var kapítuli út af fyrir sig, og þótti okkur stundum nóg um. Lítil sem engin umferð var og greitt keyrt, á hvorri akgrein sem var og best hentaði hverju sinni eftir beyjunum. Aksturslagið var tilefni nánast einu mótmæla okkar Íslendinganna í allri ferðinni þar sem við mátum umferðaöryggið og líf okkar greinilega meira en þeir gerðu. Töldum reyndar að leiðarlokum, að bílferðirnar hefðu verið áhættusömustu tímabilin í allri ferðinni. Miklu varasamari en gangan sjálf á Ararat og hugsanleg nálægð við mannræningja í fjöllunum. Aksturslag sem staðarmenn töldu svo sjálfsagt, á illa útbúnum bílum og þar sem jafnvel mátti mæta hestavögnum á hraðbrautinni.

Kirkjan á klettinum í gilinu í Ani

Við vorum flest orðin hálf lúin þegar komið var á leiðarenda til Ani. Áður heimsborgar og höfuðborgar Armeníu fyrir 1100 árum og sem mátti sannarlega muna fífil sinn fegri. Borg sem nefnd hefur verið nokkrum nöfnum gegnum aldirnar og tvívegis lögð í rúst, ef svo má segja, og sem gleymdist alfarið á miðöldum. Rétt fyrir aldarmótin 1900 uppgötvaðist hún hins vegar aftur. Hafði þá verið undir yfirráðum Tyrkja í nokkrar aldir, en þeir vildu ekkert af henni eða kristinni menningu hafa að segja. Nú blasti hún við okkur, borg magnaðrar dulúðar og tímaleysis. Vegna ríkidæmis Ani og valda í upphafi fyrir meira en 1000 árum, hafði þessi borg verið helsta verslunarleiðin á svæðinu. Hún var helsta tengin Suður-Rússlands gegnum gömlu Armeníu og austurheims (Persneska heimsveldisins), sem og heims múslima í Arabíu og þannig merkasti áfangastaður „silkivegs“ þessa heimshluta. Borg 40 hliða og 1001 kirkju sem nú voru rústir einar.

Við Inga mín í Ani

Rústir bygginga, aðallega kirkjubygginga af öllum stærðum og hluti borgarvirkisins stendur samt víða uppi á þurri hásléttunni, afgirt djúpum giljum og þar sem vatnsmeiri ár hafa væntanlega runnið forðum. Dómkirkjan er meðal heillegustu rústanna og sem var byggð á svipuðum tíma og landnám Íslands átti sér stað fyrir rúmum 1000 árum. Fyrsta innrás Tyrkja á Ani átti sér hins vegar stað þegar árið 1064, eftir 25 daga umsátur og hörmulegar lýsingar eru til af drápi yfir 50.000 íbúa sem bjuggu þar á þeim tíma. Árásirnar áttu eftir að verða fleiri gegnum aldirnar, m.a. af hendi Mongóla, en lengst af var borgin undir yfirráðum Tyrkja og undir það síðasta hluti af Ottoman stórveldinu.

Svæðið allt er þannig að mestu í eyði í dag, lítil sveitaþorp í næsta nágrenni með geitabúskap og ein vegleg þjónustumiðstöð tyrkneskra yfirvalda, einskonar gamla Valhöll okkar tíma. Það var því mjög furðuleg tilfinning fyrir okkur Íslendingana að vafra um rústirnar þarna í u.þ.b 2 klukkustundir í upp undir 40° hita. Sumar höfðu verið reistar afskekkt á bergeyjum í djúpu giljunum. Borg sem hafði áður hýst yfir 100.000 manns þegar mest var.  Lýsingar eru til frá borginni á einum mestu hryðjuverkum mannkynssögunnar þar sem meira en helmingur íbúa var drepinn í yfirgangi Tyrkja gegn Armenum og kristnum íbúum. A.m.k. tvívegis gerðu Tyrkir árás á borgina og reyndu að eyðileggja hana sem mest. Síðast árið 1915. Táknrænar minjar þar sem Tyrkir vilja í dag afsaka hefndarþorstann sinn gagnvart kristinni menningu og nýlega hefur verið í fréttum. Sjálfstæðisbaráttu Kúrda sem nú búa á svæðinu og sömu trúar, berjast þeir þó enn gegn af fullri hörku, Kúrdíska lýðveldinu Ararat. Allt annað mál eru nýjar blóðsúthellingar og eyðilegging liðmanna Ríkis íslams á ennþá eldri menningaverðmætum í næsta nágrenni við Ani, m.a. á fornminjasöfnum í Mosul í mið-vesturhluta Íraks og í hinni ævafornu borg Nimrud og nær daglega er í fréttum. Sagan virðist þannig sífellt vera að endurtaka sig í mismunandi myndum.

Meðfylgjandi myndir segja þó e.t.v. meira en mörg orð, hvernig tíminn virðist stundum standa í stað, a.m.k. í  hinni gleymdu heimsborg Ani.

Heyskapur í Igdir við landamæri Armeníu (júlí 2014)

Geitahjörð í Igdir ( júlí 2014)

Í Fréttablaðinu í fyrradag 24.3, undir heilsufréttunum í auglýsinga- og kynningablaðinu Fólk/Heilsa, er viðtal við Sigríði Sveinsdóttur, háls, nef og eyrnalækni á Læknastöðinni í Mjódd, „Vökvi í eyrum getur seinkað máltöku„. Um auglýsingu virtist vera að ræða, þar sem læknirinn hvetur ungbarnaforeldra að huga betur að heyrn og málþroska barna sinna og sem bæta mætti í mörgum tilvikum með hljóðhimnurörum og vökvi reynist viðvarandi í miðeyrunum. Vökvi sem samt allt að 30-60% barna er með til skemmri eða lengri tíma yfir veturinn. Að börnin geti þá komið í aðgerð til hennar í svæfingu og fengið plaströr í hljóðhimnurnar til að bæta heyrnina og málþroskann.

Jafnfram kemur fram í „fréttinni“ að þegar séu gerðar yfir 4000 slíkar aðgerðir á ári hverju og þar sem skilaboðin eru þá væntanlega að börn nálgist normið ef þau fái rör, janfnvel að meirihluti barna þurfi á slíkum rörum að halda. Flest börn fá rörin á öðru og þriðja aldursári svo yfir 4000 rör árlega (í annað eða bæði eyrun) nálgast fjöldann í heilum árgangi barna ár hvert. Ekki er minnst á þá staðreynd að hugsanlega sé um miklar oflækningar að ræða og sem ég hef fjallað oft um áður tengt eyrnabólgum barna. Kostnaðurinn er væntanlega um hálfur milljarður króna á ári sem Sjúkratryggingar borga að mestu eða álíka upphæð og einn áttundi heildarútgjöldum til rekstrar heilsugæslunnar í landinu.

Undirritaður skoðaði hljóðhimnurörísetningar barna á árunum 1996 – 2003 á Íslandi og sem var hluti doktorsritgerðar um notkun sýklalyfja meðal barna og þróunar sýklalyfjaónæmis helstu sýkingarvalda. Í ljós kom að ástæða rörísetninga virtist í flestum tilvikum vera endurteknar eyrnabólgur, frekar en áhyggjur af heyrn barnanna, en þar sem rörin síðan virtust litlu breyta varðandi sýklalyfjaávísanir síðar og sem jafnvel jukust eftir tilkomu röranna. Þriðjungur allra barna er auðvitað svakalega há tala, í skurðaðgerðum talið, svæfingum og fylgikvillum, ekki síst þegar flestar rannsóknir sýna að rörísetning hefur almennt ekki áhrif á málþroska barna til lengri tíma litið. Miðað við uppgefnar tölur Sjúkratrygginga á aðgerðunum, hefur tíðnin haldist svipuð sl. tvo áratugi. Í fyrra (2014) var fjöldinn um 4.300 sem tryggir okkur örugglega áfram efsta sætið meðal vestrænna þjóða. Með öllu er ástæðulaust að hvetja til enn fleiri slíkra aðgerða. Sennilega væri nær hjá Sigríði kollega mínum að hvetja til meiri árvekni og fækka óþarfa rörsetningum hjá börnum.

Vissulega gagnast sumum börnum rörísetning vel, ekki síst þeim sem eru stöðugt óvær og grunur er um viðvarandi heyrnaskerðingu (10-20dB) í meira en 9 mánuði samfellt tengt seinkuðum málþroska og í sumum tilvikum hjá börnum með margendurteknar erfiðar miðeyrnabólgur. Þannig fá aðeins um 5% barna hljóðhimnurör í norðurhluta Bandaríkjanna (Boston svæðinu) og víða í norður Evrópu, aðallega vegna gruns um heyrnarskerðingu, þó hlutfallið sé víða hærra á hinum Norðurlöndunum (milli 10-20%). Og þótt röraísetning sé frekar hættulítil skurðaðgerð, þá fylgja aðgerðinni hættur, líkt og öllum öðrum skurðaðgerðum í svæfingu. Fylgikvillar af rörunum eru heldur ekki óalgengir, sýkingar og viðvarandi útferð úr eyrum (aðskotahlutur, implant, í eyrum). Ekki má heldur gleyma langtímaafleiðingum eftir rörísetningar á unga aldri sem er viðvarnadi kölkun á hljóðhimnunni (kalkskellur) til fullorðinsára og sem veldur um 2-4 dB viðvarandi heyrnartapi að meðaltali út alla ævina. Hjá sumum minna, öðrum meira.

Hljóðhimnuröraísetning er vissulega þarft og gott meðferðarúrræði hjá sumum börnum. Mikilvægast er þó að forsendur og ábendingar fyrir slíkri aðgerð séu skýrar. Að öðrum kosti er um oflækningar að ræða. Auglýsingin nú í fjölmiðlum um nauðsyn hljóðhimnurörísetningar í ungbörn með aðeins seinkaðan málþroska og hvatning til ungbarnaforeldra að auka árvekni tengt vægum eyrnabólgum sem fylgir flestum ungbörnum tímabundið, er með öllu óþörf eins og fyrirliggjandi tíðnitölur um aðgerðir á Íslandi sýna. Kynningin eykur á kvíða foreldra barna sem eru aðeins sein til máls, oftast vegna vægra þroskafrávika og sem hlýtur þá að teljast ljótur leikur. Hljóðhimnurörísetningar hjá íslenskum börnum er ofnotað úrræði í dag í læknisfræðilegu tilliti og kynningin í auglýsingablaðinu Fólk vafasöm er varðar læknalög og sem banna auglýsingar í aðsóknarhvetjandi markmiði. Ekkert ólíkt umræðunni í fyrra tengt öðrum implöntum, ígræðslu brjóstaimplanta ungra kvenna hjá lýtalæknum. 

(Blaðamaður kynningarblaðsins, Sólveig hafði samband við mig símleiðis eftir ritun pistilsins í morgun og vildi árétta að fréttin/viðtalið væri frá blaðamanninum sjálfum komin upphafl. og breytti ég titlinum mínum í samræmi við það)

http://vefblod.visir.is/index.php?s=8947&p=190453

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2013/10/5/ad-skreyta-sig-med-geislavirkum-fjodrum/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2015/01/27/hvad-erum-vid-eiginlega-ad-hugsa-vardandi-bornin/

Blóðrautt sólarlag yfir höfuðborginni sl. haust.

Of finnst mér umræðan um heilbrigðismál spóla í sama farinu, ár eftir ár. Reglubundið nær umræðan t.d. um offitu, hreyfingaleysið og ofneyslu sykurs og gosdrykkju sér á flug, en lognast út af jafnóðum. Markaðslögmálin og peningavaldið hefur alltaf betur. Lýðsjúkdómar eru þeir sjúkdómar kallaðir sem valda algengustu heilsumeinum einstaklinganna í þjóðfélaginu á hverjum tíma og þar sem lífstílssjúkdómarnir í dag eiga stærsta partinn. Ólíkt hörgul- og smitsjúkdómunum sem algengastir voru á öldum áður. En í stað þess að takast nú á við lífstílssjúkdómana í grunninn og þar sem ræturnar liggja, eru skyndilausnir og kúrar oftast látnir nægja en sem ruglar bara fólk enn meira í ríminu. Umræðan í vetur hefur þannig einmitt litast mikið af töfralausnunum sem þar að auki geta verið skaðlegar í sumum tilvikum. Hagur verslunar og þjónustu er ávalt sett í forgang fram yfir lýðheilsumarkmiðin af stjórnvöldum svo sem lækkun sykurskatts og þar sem jafnvel apótekin fá að maka krókinn sinn.

Læknar eiga hins vegar yfirleitt góð samskipti við sjúklingana sína og ná yfirleitt að sannfæra þá um skynsamlegustu lausnirnar hverju sinni. Stundum varðandi alvarlega sjúkdóma eins og krabbamein, sykursýki, hjarta- og æðasjúkdóma og geðsjúkdóma, en miklu oftar varðandi daglega líðan og starfsgetu. Óhefðbundnar lausnir þynna hins vegar boðskap læknanna út og eyðileggur jafnvel möguleika á lækningu en sem byggist á bestu vísindalegri þekkingu hverju sinni. Nýlegur málflutningur andstæðinga bólusetninga er þannig gott dæmi um hvað villuboðskapur sumra og sem byggjast ekki á vísindum, heldur hjátrú og hindurvitni, getur í raun skemmt mikið ef ekki er veitt kröftug mótstaða vísindasamfélagsins. En í fámennum hópi lækna þar sem orðið er erfitt að standa gegn öllum markaðslögmálunum, falsspámennskunni og jafnvel fjölmiðlum.

Ég furðað mig lika á því hvað stjórnmálamenn taka lítið mark á læknum sem ráðleggja eftir bestu vitneskju um heilbrigðismálin. Þannig er ekki sama sagt um þjóðarlíkamann og þeirra eigin þegar hann veikist, sem þeir bera engu að síður mikla ábyrgð á. Þannig er t.d. lítið mark tekið á áherslum lækna hvar þjónustuna helst vantar, eins og í heilsugæslunni og í öldrunar- og vistunarmálum. Fjármálakerfið fékk óvænt ákveðna skammtímalækningu um árið, en önnur stjórnsýsla ekki og sem er víða langsjúk og umræðan í þjóðfélaginu öllu ber vel með sér. Flestir fjölmiðlar skipa sig auk þess í fylkingarbrjósti pólitískra sérhagsmunafla eða eigenda sinna. Segja má að aðeins með tjáningu almennings beint á internetinu, nálgist þjóðarsálin að geta sjálf látið í sér heyra, en því miður stundum líka með öfgakenndri umræðu og sem hvetur til múgæsingar eða sefjunar. Þar sem rödd lækna og annars heilbrigðisstarfsfólks gjarnan vantar sem og ábyrgra stjórnmálamanna sem varða eiga auðvitað veginn og setja fjölmiðlum a.m.k. lágmarks skorður í vitleysunni.

Alþýðutímaritið Eir, tímarit um heilbrigðismál var gefið í Reykjavík um aldarmótin 1900. Guðmundur Björnsson, síðar landlæknir taldi engum efa bundið að þörf væri á slíku riti þá eins og hann skrifaði í inngangi ritsins 1899  „..skortir mjög þekkingu á þeim skilyrðum sem líkaminn þarf að búa við til þess að lífsstörf hans færi fram á eðlilegan hátt …Þekkingin væri nefnilega vegurinn, eini vegurinn, til þess að koma í veg fyrir sjúkdóma og lengja líf sitt og sinna, ef rétt er með hana farið. ..Það væri langt um auðveldara að koma í veg fyrir marga sjúkdóma, en lækna þá og þeir eru búnir að festa rætur í líkamanum. Læknisfræðin hefir að vísu farið mjög fram á síðustu tímum, en það eru engu að síður ýmsir sjúkdómar, sem illa tekst að lækna eða alls ekki… Sá kostnaður, sem sjúkdómar og skammlífi hafa í för með sér fyrir einstaklinginn og þjóðina í heild sinni, er ekkert smáræði. Hann er svo mikill, að fæstir munu renna grun í hann, og nokkrar bendingar í þessa átt eru ekki ófróðlegar“

Segja má að við könnumst líka vel við efnisvalið í alþýðutímaritinu fyrstu tvö árin sem tímaritið var gefið úr og sem var undnafari íslenska Læknablaðsins og sem ég hef stundum fjallað um í fyrri „Eir pistlum“ mínum: Læknaskólinn og Landspítalinn, Hvernig skal varast að taugaveiki sýki aðra, Um áfenga drykki í vörubúðum, Hafið gætur á hundunum, Blóðvatnslækning við barnaveiki, Neysluvatnið, Lúsin, Skinnið og skinnhirðing og Um samband sjúkdóma við kynferði manna aldur og skyldleika. Umræða um lífsstílssjúkdómana svokölluðu var hins vegar varla til og auðvitað voru hlutirnir öðruvísi orðaðir í þá daga. En hver er staða alþýðulækninga í dag í heildarmyndinni?

Aðeins um 2.5% (um 4 milljarðar króna) af heildarútgjöldum til heilbrigðismála (um 140 milljarðar) er varið til grunnheilsugæslu í víðasta skilningi og þar af innan við 0.3% (um 0.5 milljarða króna) til forvarna beint tengt almennri fræðslu. Hvortveggja sem samt með öflugri uppbyggingu gæti skilað hundraðfaldri ávöxtun í þjóðartekjum talið með fækkun glataðra mannára og lægri heilbrigðiskostnaði þ.á.m. sjúkrahúss- og sérfræðikostnaði hverskonar og Guðmundur Löve framkvæmdastjóri SÍBS gerði nýlega svo góða grein fyrir í blaðinu sínu. Eitt er víst að hátæknilækningarnar og ný lyf er ekki það sem mestu máli skiptir nú til að bæta heilsu þjóðarinnar. Heildræn sýn almennings og ábyrgð á eigin heilsu hefur heldur ekki verið mikið minni alla sl. öld og sem allir dellu- og dægurkúrarnir nú bera best vitni um. Og á sama tíma og heilsugæslan sjálf er fjársvelt og undirmönnuð af læknum, flæðir víða hressilega yfir í vakt- og bráðaþjónustunni okkar og sem oft er í fréttum. Í landi þar sem mest virðist kappkostað af yfirvöldum að hækka aðeins varnarstíflurnar í heilbrigðiskerfinu.

Tenglar:

http://www.visir.is/fjarmunir-verda-ad-fylgja-verkefnum/article/2015703249973

http://sibs.is/allar-greinar/item/175-%C3%BAr-hverju-deyjum-vi%C3%B0

http://sibs.is/allar-greinar/item/112-heildr%C3%A6n-heilsa-%C3%A1-t%C3%A6kni%C3%B6ld

Við Botnsúlur í janúar 2015

Í grein í Fréttablaðinu fyrir 3 árum, Bláu augun þín, varaði Jóhannes Kristinsson, augnlæknir, við útfjólubláum geislum sólar. Bláeygðir eru taldir viðkvæmari fyrir geislum sólarinnar á augun en dökkeygðir, ljós kynstofn sem hefur aðlagast gegnum árþúsundin við takmarkaða birtu yfir vetrarmánuðina á norðursóðum. Tjáningu genanna okkar og svörun þeirra gagnvart umhverfinu, ljósið í sortanum í öðrum skilningi. Á sumrin er birtan hins vegar mikil og sem ljósmyndarar nýta sér óspart, en sem vísindamenn vara við, í of miklu magni á stuttum tíma, tengst algengasta krabbameininu okkar og sem fer oft huldu höfði. Hið kolsvarta sortuæxli, sem allir ættu að hræðast. Við vitum líka, að á góðum sólardegi á Íslandi getur geislunin verið mikil og miklu meiri en sólarhæðin ein segir til um vegna þynningar í ósonlagi lofthjúpsins yfir landinu okkar. Nokkuð sem komið var líka inn á, í þættinum um sortuæxlin á RÚV, Aðgát í nærveru sólar.

Vísindamenn við Háskóla Íslands undir forystu Eiríks Steingrímssonar, prófessors við Læknadeild, í samstarfi við þýska vísindamenn greindi í fyrra frá byggingu ákveðins stjórnpróteins sem kallast MITF og sem húðfrumur framleiða til örvunar á framleiðslu litarefnisins melaníns og sem verndar húðina gegn skaðlegum áhrifum útfjólublás ljóss. Sama prótein, en í miklu meira magni, gegnir lykilhlutverki í örum vexti sortuæxlanna illræmdu og sem hugsanlega má mæla hjá fólki. Niðurstöðurnar gefa von um að hægt verði að hanna greiningarpróf fyrir lækna og opnar möguleika á lyfjameðferð í framtíðinni.

En lítum um öxl, rúmlega öld aftur í tímann í alþýðutímarit Íslendinga um heilbrigðsimál, Eir, nánar tiltekið frá árinu 1900, til að kanna betur grunnþekkinguna okkar á ljósinu og hvað aðrir íslenskir vísindamenn voru þá að sýsla. Guðmundur Magnússon læknir skrifað pistil sem hann nefndi, Ljósið og ljósalækningar, og sem ég vitna hér orðrétt í;

„Allir þekkja ljósið, og samt verður varla sagt, hvað það sé í raun réttri. Hér vill nú svo til, að ekki þarf að halda á meira eða minna torskilinni eða efasamari skýringu á eðli þess. Án hennar má vel rifja upp fyrir mönnum, hvernig allt það sem á jörðu lifir er háð ljósinu beinlínis og óbeinlínis, hvernig menn á síðustu árum hafa fengið betri þekkingu en áður á áhrifum ljóssins á líkama manna, og hvernig þeirri þekkingu hefur verið beitt í þarfir læknisfræðinnar. Það er ekki sízt ástæða til að minnast á þetta hér, af því að sá maður, sem þakka má mikilvægustu atriðin í þessum framförum læknisfræðinnar, er íslenzkur að ætt. Sá maður er Niels Finsen, prófessor í Kaupmannahöfn.“ (sem stutttu síðar, 1903, fékk Nóbelsverðlaunin í læknis- og eðlisfræði)

„Hér á raunar ekki sólarljósið alt óskilið mál, því það er sett saman af margvíslegum geislum, og má kljúfa það svo, að geilslar þessir verði sýnilegir hver um sig, því að þeir bera hver sinn lit. Þess konar klofningur á sólarljósinu hafa allir séð þar sem regnboginn er. Hann kemur fram við það, að geislanrnir sundrast í regndropanum, og í regnboganum sjáum við alla þá liti, sem saman blandast í hvítu ljósi. Nú geta menn reynt fyrir sér hver áhrif hver geislategund um sig hafi á dýr og jurtir, og hefir sú orðið niðurstaðan, að rauðu geislarnir séu heitir, en hafi að öðru leiti lítil sem engin áhrif, en bláu og fjólulitu geilslarnir séu nálega hitalausir, en hafi afarmikil áhrif til efnabreytinga. Og á þennan hátt hafa menn orðið Þess vísari, að „sólbruni“ kemur ekki til af því, að hitinn sé svo mikill, því að hann kemur engu að síður þótt rauðu geislunum sé bægt frá, heldur valda honum „kemisk“ eða efnabreytileg áhrif bláu geilsanna. Menn verða „útiteknir“ af því að það myndast dökkleitt litarefni í húðinni, og þetta efni er til varnar fyrir of miklum áhrifum sólarljósins. Þess vegna þola svertingjar betur hita en hvítir menn; þeir hafa svo mikið litarefni í húðinni, að þeir eru svartir á hörundslit.

Þekking á þessum skaðlegu áhrifum bláu geislanna á heilbrigt skinn urðu til þess, að Niels Finsen hugkvæmdist, að ýmsir hörundskvillar gætu versnað, ef ljós fengi að komast að þeim, en mundu batna ef þeim væri bægt í burt., og fyrir hans orð fóru læknar að reyna þá aðferð við bólusótt, að byrgja úti bláu geislana með því móti að láta aðeins rautt ljós komast að sjúklingnum, en það má verða á þann hátt, að hafa rautt gler í gluggarúðunum, eða rauð tjöld fyrir gluggum og hurðum. Nú er reynslan búin að sýna, að bólan verður miklu vægari, þegar þessi aðferð er notuð. Það grefur lítið sem ekkert í bólunum og hefir þann mikla hagnað í för með sér, að þorna fyrr upp en ella, það koma lítil eða alls engin ör, og hitasóttin, sem annars greip sjúklingana um leið og bólurnar fóru að grafa, verður lítilfjörleg.

Enda þótt bólan sé nú orðin fágæt í samanburði við það, sem áður var, þegar menn kunnu ekki til bólusetninga, þá er enginn efi á því, að þessi uppgötvun er mikils virði og að Finsen hefir að maklegheitum getið sér frægð fyrir, en hann hefir gert enn merkilegri uppgötvun í „ljóslækningum“. Þessi lækningaraðferð við bólusótt er fólgin í því að koma í veg fyrir skaðleg áhrif ljósins. Hin uppgötvunin er fólgin í að nota skaðleg áhrif ljósins til lækninga.“ (nánar tiltekið á Lúpus, Rauða úlfa).

„Nokkuð öðru máli er að gegna um not þau, sem læknisfræðin hefir haft af geislum þeim, sem Röntgen, þýskur prófessor, fann fyrir nokkrum árum. Þeir geislar eru sérstaklegs eðlis; þeir eru ekki í sólarljósinu, en þeir myndast ef sterkum rafmagnsstraum er hleypt um nálega loftlaust rúm. Þeir eru að mörgu leyti frábrugðnir venjulegum ljósgeislum, en sá eiginleiki þeirra er mikilsverðastur, að þeir geta farið gegnum líkama mannsins, en raunar ekki jafn greiðlega gegn um alla parta hans. Með því móti má taka myndir – skuggamyndir – af beinum gegnum óskemt holdið..“

Í dag má líka segja að ljósabekkirnir komi í stað sólar fyrir þá sem sækjast eftir áhrifum bláu geislanna, en því miður oft mikið ofnotaðir. Og hvað varðar röntgengeislana, að þá eru sumir farnir að nota þá hversdagslega, þótt uppsöfnuð skaðleg áhrif þeirra hafi lengi verið ljós. Í lífrænni veröld þar sem meðalhófið ætti að vera fyrir öllu.

(Í tilefni sólmyrkvans í dag og áhrifamátts sólar til góðs, en stundum til ills, endurbirti ég hér pistil minn frá því fyrir tæpu ári af DV blogginu.)

https://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2013/11/25/ljosefnin-og-brunavarnir-okkar-sjalfra/

http://www.dv.is/blogg/vilhjalmur-ari/2014/4/12/eir-thegar-frumur-voru-kalladar-sellur/

Brenndir Íslendingar

http://www.mbl.is/frettir/taekni/2012/12/03/afangi_i_leit_ad_laekningu_vid_sortuaexli/

Nú liggur fyrir frumvarp stjórnarþingmanna um frjálsa sölu áfengis, í matvöruverslunum og blómabúðum. Áfengisbölið er þegar mikið í þjóðfélaginu, oft tengt öðrum vímuefnum. Flestir geta auðvitað umgengist áfengið, en stöðugt fleiri verða ofneyslunni að bráð og sem sést best í þeim löndum þar sem verslun með áfengi hefur verið gefin frjáls. Sérstaklega þó þar sem hún var ekki frjáls áður, en gefin frjáls á síðustu áratugum í nafni frjálshyggju og einstaklingsfrelsis. Einstaklingsfrelsis sem er hálfgert öfugmæli þegar fíknin og víman hefur tekið völdin og mikið meira er vitað um en áður og spilar með allt annan mann en þinn eigin, tengt erfðum og sérstökum áhrifum á miðtaugkerfið. Vil byrja hér samt á smá upprifjun úr pistli sem ég skrifaði 2011 (Gulu augun og lifrarbólgan) í tilefni mikillar aukningar á áfengisneyslu landans, mest vegna aukinnar sölu á léttvíni og bjór frá því hann var leyfður, tengt aukningu á beinum líkamsskaða og aukinni tíðni lifrarbólgu og skorpulifur. Menn og konur hljóta nú að sjá í hvað stefnir ef sala áfengis verður gefin frjáls í næstu kjörbúð, jafnhliða sælgætinu og gosinu, þar sem við erum margfaldir Norðurlandameistarar í neyslu. Eða jafnvel áfengis í stað vandaðra blómvanda í blómabúðunum. Kannski bara með einni sölnaðri rós á útsöluverði á flöskunni.

„En Adam var ekki lengi í paradís. Í stað þess að láta af helgarsiðum okkar, bættum við bara við okkur bjórinn og léttvínið. Hálft til eitt glas af léttvíni á dag átti svo sem ekki að vera svo óhollt og jafnvel hollt hvað æðasjúkdómana varðar. Nýjar rannsóknir benda hins vegar á að öll áfengisneysla getur verið varasöm, líka lítil, ekki síst er varðar hættu á myndun krabbameina, sérstaklega meðal kvenna. En hvað var það sem fór úr böndunum hjá okkur? Sennilega svipað og í öllu öðru, óhófið.“

„Alkóhól-lifrarbólga er almennt talin algengasta ástæða lifrarbólgu eins og áður sagði og sem er í réttu hlutfalli við magn áfengis sem er neytt í þjóðfélaginu, ekki síst sídrykkju flesta daga. Vaxandi bjórdrykkja og neysla léttvína á síðustu árum er því verulegt áhyggjuefni, þótt ennþá getum við ekki talist meðal mestu drykkjuþjóðum veraldar. Og auðvitað ber að fagna breyttu drykkjumynstri landans þar sem slysum og ofbeldisverkum tengt ölvun hefur ekki fjölgað í takt við aukna neyslu heildarmagns áfengis og sem nú nálgast að vera að meðaltali um 8 alkóhóllítrar á ári fyrir alla 15 ára og eldri. Nóg er nú vandmálið samt enda hafa um 7% fullorðinna lagst inn á Vog til áfengis- og vímuefnameðferðar (2010).“ Í dag er þessi tala um 10%.

Horfum nú mikið lengra aftur til fortíðar og eins og stundum áður hér á blogginu mínu, í alþýðutímaritið Eir um heilbrigðismál. Grípum hér niður í kafla úr ræðu Guðmundar Björnssonar, læknis (síðar landlæknis 1906–1931) sem þar var öll skrifuð og hann hafði haldið sunndaginn síðastan í sumri í húsi iðnaðarmanna í Reykjavík aldamótaárið 1900.

Heiðruðu tilheyrendur!

Margar skoðanir hafa staðið óhaggaðar í hugum manna þúsundir ára og verið taldar óhrekjandi – og þó fallið að lokum fyrir vopnum vísindanna. Það var um langan aldur talið óyggjandi, að jörðin væri flöt, og eins hitt, að hún stæði kyr og gengi sólin í kring um hana. Svo mikil fjarstæða þótti fyrst í stað kenningin um það, að jörðin snerist um sjálfa sig, að manninum, sem þau sannindi voru flutti, var hótað lífláti, ef hann tæki ekki orð sín aftur. Um langan aldur hefir það verið talið satt og óyggjandi að áfengi styrkti sál og líkama og „gleðji mannsins hjarta“ á saklausan hátt. Ef þessari kenningu verður hrundið, þá mun sú breyting hafa miklu meiri áhrif á framför mannkyns, en skoðanaskiptin á lögun jarðarinnar og staðháttum hennar.

Ykkur er vel kunnugt, að margir vilja nú hrinda þessari gömlu skoðun á áfenginu, segja að hún sé röng og reyna að koma því inn í almenning, að áfengisnautn sé jafnan skaðleg og eigi að afnemast. Lífláti hefir þeim ekki verið hótað þessum mönnum, því að tímarnir hafa breyst, en hitt hefir ekki á brostið, að þeir hafa verið sakaðir um öfgar og brugðið um kenningar og ófrægðir á margan hátt.

Hvað er þá rangt og hvað satt í öllu því, sem sagt er um áfengið? Ekki getur sami hlutur verið bæði flatur og hnöttóttur. Enginn hlutur getur verið bæði ómissandi og óhafandi. Allur þorri manna heldur enn að áfengið sé ómissandi. Hinir eru miklu færri, sem á móti rísa og segja að það sé óhafnadi. En aldrei hefur þessi deila verið eins hörð og almenn eins og nú um lok þessarar aldar, og af því hefir leitt, að fræðimenn hafa á síðari árum gefið áfenginu og áhrifum þess miklu meiri gaum, en nokkru sinni áður. Sannur vísindamaður hirðir ekki um óp lýðsins; hann hefir það eitt fyrir augunum, að leiða sannleikann í ljós, ryðja burtu hleypidómum og auka rétta þekkingu.

Allur þorri manna er þeirrar skoðunar, að hófleg inntaka af áfengi glæði skynjunargáfuna, skerpi vitið, veki saklausa gleði og örvi viljann. Menn fá sér eitt staup eða tvö og óðar finnst þeim hinn andlegi þróttur sinn aukast, en áhyggjurnar dofna og yfir öllu glaðna. „Guð lét fögur vínber vagsa, vildi gleðja dapran heim“ segir eitt af góðskáldum þjóðar vorrar. Guðs gjöf og guðaveig hefir vínið verið kallað öld eftir öld. Menn hafa að vísu ávalt bætt því við, að ofnautn áfengis valdi böli og bágindum, en sagt um leið, að áfengið eigi ekk sök á því, þó það sé vanbrúkað, og verði hver að gæta sín. Skádið, sem ég nefndi, segir í sama kvæði, að fyllisvínin smáni guðs gjöfina, engu síður en bindindismennirnir, og hann er í fullu samræmi við almenningsáliti, eins og það hefir verið.“

Snúið huganum að því, hvort þið viljið halda áfram að neyta áfengra drykkja, hvort sem það mun vera til hagsmuna eða tjóns fyrir þjóðina, að áfengir drykkir eru hafðir á boðstólnum í vörubúðum og gesthúsum handa hverjum sem hafa vill. Ef gagnsemi áfengis væri meira en tjónið, sem að því hlýst, þá væri það gott og blessað og þá ætti að hafa það til sölu í hverri sveit. En nú hefir því verið haldið fram hér á landi í mörg ár að aðalútkoman af áhrifum áfengis á þjóðina er annars vegar stóreflis bein fjáreyðsla, hins vegar líftjón margra manna og heilsuspjöll á sál og líkama.

Og allt stendur þetta óhrakið. við sjáum meinið. Við getum bætt úr því, bannað alla sölu áfengra drykkja. En við gerum það ekki. Hvað á þetta lengi að ganga? Er þjóðin of rík, eða of hraust og heilsugóð? Nei, en hún er svo óvön því, að vera á undan öðrum þjóðum, er oftast langt í humáttinni á eftir þeim. Aðrar þjóðir keppa hver við aðra að vera fremstar. Við viljum vera á eftir. – Það er ekki siður hér á landi að hugsa svo hátt, að við Íslendingar getum komist langt fram fyrir aðrar þjóðir í nokkurri breytingu til framfara. Við eigum miklu hægar með að afnema áfengisverzlun, en nokkur önnur þjóð í Norðurálfunni. En við gerum það ekki – til þess að verða ekki langt á undan nágranaþjóðunum. Þetta segjum við ekki upphátt. Við berum annað fyrir, segjum að þjóðin sé ekki fær um innflutningsbann á áfengi, eða algert sölubann, sé ekki undir það búin, að hagnýta sér slík laganýmæli.  Sama viðbáran er höfð á móti flestum öðrum tillögum til framfara hér á landi; en hún lítur illa út meðan þjóðin er að berjast af öllum sína veika mætti fyrir nýmælum í stjórnarskrá landsins, en játar þó á margna hátt að hún hefir illa hagnýtt sér stjórnarskrána, sem til er.“

http://www.visir.is/ekki-setja-afengisidnadinn-undir-styrid/article/2015703139999

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2011/06/09/gulu-augun/

Börn á Íslandi  árið 1900, (ljósm. Frederick W.W. Howell)

Í dag er ungbarnadauði á Íslandi með því sem lægst gerist í heiminum, eða um 0.1% lifandi fæddra barna. Öll þekkjum við enda öryggið sem viðhaft er við fæðingu barns og síðan með góðu ungbarnaeftirliti og bólusetningum sem hafa nær útrýmt algengust smitsjúkdómunum þeirra. Áhersla er lögð brjóstgjöf og ýtarlegar ráðleggingar liggja fyrir um fæðuval. Samt er það svo að leiðbeiningarnar breytast stöðugt og það sem sagt er í dag, þarf ekki endilega að vera það besta á morgun.

Þannig höfum við ráðlagt hingað til að ungbörnin haldi sig við brjóstamjólk eingöngu (þurrmjólk til vara) fyrstu 6- 7 mánuðina. Í dag tala hins vegar barnalæknar um að betra sé að gefa ungbörnum flestan mat með brjóstagjöf 2-3 mánuðum fyrr. Jafnvel hnetur sem tengjast annars alvarlegasta fæðuofnæminu síðar og sem hafa verið forboðnar í fæði ungbarna allt fyrsta aldursárið. Nýjustu rannsóknir sýna fram á minni líkur á hnetuofnæmi ef ungbörn fá að neyta hnetanna snemma eða upp úr 4 mán. aldri, jafnvel aðeins fyrr. Þekkingar- og ráðaleysið í dag snýr þannig oft orðið frekar að því hvenær má gera hlutina en hvort.

Árið 1899 skrifaði J. Jónassen, læknir annars konar ráðleggingar til ungbarnamæðra í Eir, tímarit um heilbrigðismál fyrir alþýðuna. Hann byrjar reyndar með einskonar uppgjöri um ungbarnadauða árið  á undan, 1898, en þá fæddust 2361 börn, en alls dóu 1707, svo ekki var mannfjölgunin mikil það árið frekar en árin á undan. Ungbarnadauðinn var skelfilegur eða um 15% fæddra barna (í sumum héruðum allt að fjórðungur) og jafnvel þótt engar sérstakar farsóttir höfuð riðið yfir og tekist hafði að náð góðum tökum á bólusóttinni með kúabóluefninu. Barnaveiki, taugaveiki og stífkrampi voru að vísu alltaf nálægir vágestir hjá börnunum, en minna minnst á mislinga og flensur, þar sem heldur engin voru til bóluefnin. J. Jónassen lýsir líka vel aðstæðum sem fólk bjó þá við og fátæktinni, sem hollt er fyrir okkur að bera saman við aðstæðurnar í dag, en ekkert síður fávisku og hirðuleysi. Ef til vill eitthvað sem heimfæra mætti upp á þörfina í dag um alla dellukúrana, en þar sem skammaræður heilbrigðisyfirvalda vantar. Sýklalyfin voru auðvitað ekki heldur til í þá daga, kraftaverkalyfin sem komu ekki fram á sjónarsviðið fyrr en seinni hluta 20 aldarinnar, en sem við kunnum svo illa að fara með í dag á 21 öldinni og þau sífellt að verða óvirkari.

„Þegar þannig 345 börn af 2290, sem fæðast lifandi eða 15 af hverju hundraði, eru dáin áður en þau hafa náð öðru aldursári, þá hljóta hér að vera sérstakar orsakir til þess, og þarf ekki lengi að leita til þess að finna aðal-orsökina, en hún er óskynsamleg meðferð á ungbarninu og þá sérstaklega að því, er snertir næringuna. Það er fátt, sem er hættulegra fyrir líf ungbarns en óregla, sem kemur á meltinguna og þar af leiðandi maga- og garnakvef; ungbarnið afber þetta ekki lengi, verslast upp og deyr. Í febrúarblaði „Eirar“ var stuttlega skýrt frá því, hver næring væri barninu hollust og skal hér vísað til þess, sem þar er sagt og ég skal enn fremur hér nota tækifærið til að skora á kvennþjóðina að eignast og lesa kverið, sem nefnt er „Barnfóstran“; það kver ætti að vera til „á hverju heimili“; og þær konur sem eiga börn, ættu að skoða það sem skyldu sína, að vita alt það, sem í kverinu stendur, því þá mundi margt barnið lifa, sem annars mundi ef til vill fara tímanlega í gröfina.

Ekki efa ég um það, að loftlitlum, saggafullum og köldum húsakynnum víðast hér á landi sé um því að kenna, að ungbarnadauðinnn er svo mikill og verður líklega svo að vera, meðan fátæktin er hins vegar, en ekki væri það rétt, að skella allri skuldinni upp á fátæktina; mér er nær að halda að fáviskan og hirðuleysið eigi og sinn skerf og hann drjúgan; en vonandi er, að alt fari þetta batnandi með vaxandi menning. Móðir elskar afkvæmið sitt og hryggist, þegar það verður lasið; hún veit oft ekki – sem betur fer – að það getur verið henni að kenna, að barninu er ilt og að það veslast upp og deyr. Hvaða fræði ætti að sjálfsögðu að vera hverri móður dýrmætari, en fræðin um hina réttu meðferð á ungbarni hennar? hvernig er því varið að þær mæður eru víst teljandi sem leita sér fræðslu í þessu tilliti. Ég hef á öðrum stað tekið það fram, að „Barnfóstruna“ ætti að kenna í kvennaskólum, en því mun hafa verið gefinn lítill gaumur; hvort skyldi vera nauðsynlegra fyrir stúlkunar í kvennaskólunum að kunna landafræði eða „Barnfóstruna“? Landafræðin er kend – og er það sjálfsagt- en fræðin um meðferð ungbarna er látin eiga sig; eitthvað er þetta öfugt.“

Aldraðir nota bráðamóttökur mest allra tengt alvarlegri veikindum, eins og gefur að skilja. Vandamálið sem við stöndum frammi fyrir á höfuðborgarsvæðinu hinsvegar, eru endurteknar komur, oft af minni ástæðum og víðtækt úrræðaleysi í málefnum aldraða heima. Legutími þeirra sem að lokum leggjast inn á spítalana lengist auk þess stöðugt og þar með hæfni til daglegra athafna eftir að heim er komið og sem gerist furðufljótt í spítalaumhverfi. Nauðsynleg úrræði fyrir útskriftir vantar, möguleikum á nauðsynlegri eftirfylgd í heilsugæslunni, í heimahúsum eða með ráðstöfunum í sérhæft hjúkrunarrými eða í aðra langtímavistun og endurhæfingu. Stíflur og yfirflæði verður hins vegar til á legudeildum spítalana sem truflar möguleika á innlögnum af bráðamóttökunni og sem er oft yfirfull, þótt hún sé stór og öflug fyrir. Ásýnd spítalans út á við og þjóðfélagsins auðvitað alls sem stöðugt er í fréttum vegna of mikils álags.

Eftir því sem sjúklingarnir verða eldri með öldrun þjóðarinnar og sem ber auðvitað að fagna, verður vandinn áþreifanlegri. Úrræðaleysis stjórnvalda í málefnum aldraða í dag er þó það sem hér skiptir mestu máli og þegar óþarfa kostnaður eykst mikið í heilbrigðiskerfinu. Mest er auðvitað óhagræðið fyrir aldraða sem fara þannig á hálfgerðan vergang, oft með miklu álagi á aðstandendur. Íslendingar eru eftirbátar meirihluta OECD ríkja hvað ríkisútgjöld til heilbrigðismála varðar af þjóðartekjum og sífelt minna eftir af heildarkökunni notað til ráðstöfunar á skynsamlegri uppbyggingu heilbrigðiskerfisins. Meðal annars til öflugri heilsugæslu og þjónustu við aldraða á heilsugæslustöðvunum sjálfum og sumar vart mannaðar læknum lengur. Eins til hugsanlegra opnunar öldrunarbráðadeilda í samvinnu við öldrunarsérfræðinga og sem gætu undirbúið heimkomu fljótt aftur með viðeigandi ráðstöfunum í heimahögum eða í tímabundu hjúkrunarrými.

Í dag eru um 70 rúm teppt á legudeildum Landspítala samkvæmt fréttum. Bráðamóttakan, sem nú heyrir undir flæðissvið LSH, kemur sjúklingum oft ekki áfram, eins og nafn sviðsins á að bera með sér. Bráðamóttakan er þungamiðjan í flæðinu og sem alls ekki má stíflast vegna þeirra sem mest þurfa á henni að halda í alvarlegustu veikindum eða slysum lífsins. Auðvitað gildir það sama fyrir alla aldurhópa og allir ættu líka að eiga þess kost að sækja nauðsynlega þjónustu fyrir minni veikindi og slys til heilsugæslunnar, sérfræðinga úti í bæ eða á göngudeildir. Þjónustu sem er orðið mjög af skornum skammti. En bráðdeild háskólasjúkrahússins er ekki fyrir alla, með hvað vandamál sem er.

Gamalt fólk er oft með fjölmörg heilsufarsvandamál og sem getur verið erfitt að átta sig á við stutt kynni á bráðamóttökunni. Ástæða komunnar er þannig oft aðeins eitt af mörgum vandamálum og ekki endilega það sem mestu máli skiptir í heildarmyndinni. Óvissa með eftirfylgdina heima og aðgang að heilsugæsluþjónustunni, leiðir hins vegar oft til innlagnar og margvíslegra óþarfa rannsókna. Betra úrræði þekktum við vel hér áður fyrr í Hafnarfirði, meðan St. Jósefsspítali var og hét og sem þjónaði gat bæði sem göngudeild og til styttri innlagna aldraða. Mistök sem stjórnvöld gerðu með að loka á sínum tíma og sem þau vilja ekki lengur ræða eða læra af, en bara gleyma.

Útlit fyrir auknum heilbrigðiskostnaði í Kanada (Ontorio) þar sem helmingur alls heilbrigðiskostnaðar er vegna 65 ára og eldri, mest vegna öldrun samfélagsins.

Á Bráðadegi flæðissviðs LSH fyrir helgi var þetta allt til umræðu og þar sem m.a. Dr. Samir Sinha frá Toronto hélt fyrirlestur og sem er ráðgjafi kanadískra heilbrigðisyfirvalda og fleiri landa í spítala- og öldrunarmálum. Hvernig draga má úr háum sjúkrahúsútgjöldum ríkisins vegna óþarfa innlagna aldraðra á hátæknisjúkrahús. Með skilvirkari þjónustu á heimslóðum, öflugri heimahjúkrun og heilsugæsluþjónustu læknis, sem og aðgangi að takmarkaðri bráðamóttökum fyrir aldraða. Svipuð mál voru aðalumræðuefnið á fræðadegi Félags íslenskra heimilislækna (FÍH) í gær og sem meðal annars heilbrigðisráðherra sótti, sem og nýr Landlæknir. Stjórnvöldum ætti því að vera málið nú mjög vel kunnugt.

En þarna stendur hnífurinn einmitt í kúnni hér heima og gesturinn góði, Dr. Samir áttaði sig vel á. Heimilislæknar sem gegna lykilhlutverki í heildarmyndinni eru ekki helmingur á við það sem þekkist í Toranto miðað við íbúafjölda (um 50% allra lækna í Toronto en sem eru um 20% á höfuðborgarsvæðinu). Endurtekið er líka bent á það ofálag sem er á allri bráðþjónustu og læknavöktum á höfuðborgarsvæðinu, allt að áttfalt miðað við það sem þekkist í nágranalöndunum og sem er tilkomið vegna undirmönnunar í heimilislæknisþjónustunni á daginn.

Ofálag á vaktaþjónustur leiða síðan til fleiri skyndilausna á flestum sviðum, óþarfa rannsókna og jafnvel innlagna, svo ekki sé talað um óþarfa lyfjaávísanir eins og t.d. sýklalyf og verkjalyf sem ég þekki best til. Á Íslandi höfum við sannarlega ekki farið varhluta af þeirri þróun og afleiðingunum sem snýr að sýklalyfjaónæmi sýkingarvalda barna og gamla fólksins. Sýklalyfjanotkun barna, mest allra á Norðurlöndunum, hefur staðið í stað sl. áratug, meðan náðst hefur að minnka hana um meira en helming annars staðar eins og í Svíþjóð. Sýklalyfjaónæmar lungnabólgubakteríur sem valda eyrnabólgum barna hafa gengið yfir í tveimur stórfaröldrum hér á landi sl. áratugi og sem vakið hefur athygli víða um heim og nú er reynt að bólusetja gegn. Sama gildir um gamla fólkið og lungnabólgurnar. Í velferðarríki þar sem ekki einu sinni hefur verið hægt að fara eftir alþjóðlegum klínískum leiðbeiningum hvað varðar meðhöndlun sýkinga meðal barna og hjá gamla fólkinu. Nauðsyn lyf síðan oft ekki til og aðeins notast við annað eða þriðja besta.

Hvernig væri nú að stjórnvöld horfðu alvarlega á heildarmyndina. Allir eru reyndar sammála um að styrkja þurfi heilbrigðiskerfið eftir áratuga niðurskurð. Menn greinir hins vegar á áherslur og hvar eigi að byrja. Hugmynd af nýjum Landsspítali seldist hratt meðal stjórnmálamanna og ekki alveg af ástæðulausu, en án nægjanlegrar umræðu meðal lækna um staðarvalið og sem kannanir hafa sýnt að meirihlutinn er á móti. Framkvæmd upp á 80 – 120 milljarða króna, hvorki meira né minna og óljóst hvort verði til svo mikillar framtíðar. Heilsugæslan sem stýrir að miklu leiti álagi á spítalana, situr hins vegar endalaust eftir, eins og illa gerður hlutur og sem er nú að niðurlotum komin. Fjölga þarf strax um 60 heimilislækna á höfuðborgarsvæðinu einu (skortur sem lengi hefur verið þekktur), til að flæðið góða gegnum flæðissvið LSH virki og eins og það er hugsað. Stórauka þarf göngudeildarþjónustu og öldrunarlæknisþjónustu sem og aðgengi heilsugæslulækna að sérgreinalæknisþjónustu sem sitja orðið við svipað borð og almúginn. Víða vonlaust að fá tíma fyrir skjólstæðinga, t.d. hjá geðlæknum, gigtarlæknum og taugalæknum.

Hugsa þarf lausnirnar heildrænt, frá A til Ö herra ráðherra, og ekki lesa stafrófið aftan frá. Bæta heimilislæknisþjónustu á höfuðborgarsvæðinu strax eins og kostur er og sem stendur fámennustu heilsugæslum úti á landsbyggðinni víða langt að sporði í dag. Ekki endilega með breyttum rekstarformum heilsugæslunnar sem mörgum er tíðrætt um, heldur fyrst og fremst með stórauknu fjárframlagi til heilsugæslunnar almennt. Til framkvæmda og til bætts mannafla, lækna, hjúkrunarfræðinga, sálfræðinga, félagsráðgjafa og sjúkraliða. Heilbrigðisstarfsfólks sem getur starfað undir teymisstjórn hvers einstaks heimilislæknis í heilsugæslunni og sem þekkir best sína skjólstæðinga.

Í dag heldur Vífilfell upp á 100 ára afmæli kókflöskunnar og hefur keypt moggann handa allri þjóðinni til að lesa í auglýsingaskyni. Sennilega hefur engin „fæða“ haft jafnmikil slæm áhrif á neysluvenjur nútímamannsins og einmitt þessi eini drykkur á sl. öld og sem vissulega er allra drykkur frægastur. Breytir þar engu um þótt „Contour“ CocaCola-flaskan kunni að vera sérstaklega vel hönnuð til markaðssetningar. Sykurneysla hefur aukist marghundraðfalt á þessum tíma, að miklu leyti í formi sykraðra gosdrykkja og sem í dag teljast mesti heilsuskaðvaldurinn í nútíma þjóðfélagi. Markaðsöflin eru engu að síður söm við sig og gosdrykkjaframleiðendur leita nú allra leiða til að rétta sinn hlut gegn áróðri sl. ára, gegn minnkaðri gosdrykkjaneyslu og skynseminni. Halda jafnvel upp á hundrað ára afmæli umbúðanna sem þjóðhátíð væri á Íslandi sem þar sem sykurskatturinn hefur enda þegar verið lækkaður.

Auglýsing dagsins frá Vífilfelli og sem gaf öllum landsmönnum moggann í afmælisgjöf í morgun. 100 ár af „ísköldum“ kossum, og sem hefur kostað þjóðina hvað mikið í heilsutapi?

Alls drekka samt Íslendingar um 130 lítra af sykruðum gosdrykkjum á ári hverju og innbyrða að meðaltali sem samsvar allt að 1 kílói af hreinum sykri á viku, töluvert meira en nokkur önnur Norðurlandaþjóð. Sumir minna magns, en aðrir miklu meira. Fjórðungur allrar sykurneyslu landans er reyndar í formi gosdrykkja hverskonar. Neyslan jafngildir þannig um 27% af allri sykurneyslu landans, en nýverið höfðu Danir áhyggjur af sinni 10% neyslu í formi sælgætis og þóttu mörgum nóg um. Fimmföld ofneysla á sykri á Íslandi, þar af rúmlega fjórðungur í formi sykraðra drykkja er auðvitað svakaleg ofneysla. Það hlýtur að vera á ábyrgð foreldra og forráðamanna að takmarka neyslu hreins sykurs meðal barna, og sem getur leitt til sykurs- og matarfíknar síðar ásamt öðrum afleiddum alvarlegum sjúkdómum. Þegar ungt fólk fær sjúkdóma gamla fólksins fyrir aldur fram.

Í hverjum 500 ml. Coca Cola gosdrykk er sykurmagn sem samsvarar 27 sykurmolum eða 54 grömmum af hreinum sykri. Ekki er óalgengt að sumir unglingar drekki allt að 2 lítra á dag, sem samsvarar neyslu á 216 grömmum af hreinum sykri. Burt séð frá öðrum óhollum og örvandi efnum eins og coffein, sem gos- og orkudrykkir kunna að innihalda og mikið hefur verið til umræðu að undanförnu. Sem er mikið meira magn en ráðlagt er að hámarki, dreift jafnt yfir allan sólarhringinn (36 grömm fyrir karla, 20 gr. fyrir konur og 12 gr. fyrir börn) samkvæmt ráðleggingum manneldisráða.

Risastórar neytendapakkningar, 2 lítra gosflöskur, jafnvel í kippum með góðum afslætti, leiða auðvitað til meiri neyslu. Ósanngjarnt er líka í þessari umræðu að sleppa alfarið að minnast á mikið sykurmagn í mörgum mjólkurafurðum okkar, sem innihalda allt að 15% sykurs. Það er annars merkilegt að markaðurinn skuli alltaf fá að ráða öllu, jafnvel þegar í óefni er komið. Nema þá ef sett eru ný lög og nýir skattar. Önnur lönd hafa reyndar þegar lagt á hærri sykurskatta og lög um hámarksstærðir á gosflöskum. Aðgerðir sem er viðleitni yfirvalda í hverju landi að mæta vandanum. Þannig hafa líka flest lönd nú sett viðvörunarmerki á tóbaksvörur og sem benda á að tóbakið getur drepið. Sama ætti að eiga við með sykurdrykki og sælgætið, og við sem neytendur ættum hreinlega að sniðganga þær verslanir sem vinna gegn heilsunni okkar alla daga og allt að því egna börnin að neyta sem mest af óhollustunni.

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2014/01/29/hviti-daudi/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2012/08/27/hvita-efnid-sem-drepur/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/08/26/sykurdrykkir-og-hegdunarvandamal-ungra-barna/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2014/01/03/lifshaettuleg-egils-orka/

Mjög áhugverð grein birtist í vísindatímaritinu Nature 25.2. sl. um hugsanleg tengsl neyslu aukaefna (food additives (E-efnanna)) í matvælum, nánar tiltekið tvíþáttaefnum sem hafa bæði vatns- og fitusækna eiginleika (emulsifiers) og áhrifa til svokallaðrar efnaskiptavillu og offitu. Þessi sápuefni eru mikið notuð í tilbúnar sósur og krem hverskonar, til að fita og vatnskend efni skiljist síður að í umbúðunum. Þetta er e.t.v. lykillinn af áhrifum þessara E-efna og margra annara (rotvarnarefna og jafnvel litarefna) á garnaflóruna okkar alla daga og sem inniheldur um 100 trilljón örvera, batería og gerla og þá ekkert ólíkt því sem mikil sýklalyfjaneysla getur haft og betur er rannsökuð og fjallað hefur verið um áður. Hér eru það etv. meiri sápuböð í görninni alla daga sem reyna meira á slímhúðirnar. Óhagstæðari bakteríur vaxa auk þess í stað hagstæðari flórubaktería og í röngum hlutföllum hverjar við aðrar og sem valdið geta síða vægum garnabólgum. Slíkar bólgur geta leitt til ofáts (sísvengdar) og efnaskiptavillunnar margfrægu sem á stærstan þátt í offitunni okkar, hækkuðum blóðþrýstingi, hækkuðu kólesteróli og sykursýki (fullorðinssykursýki DM týpu 2, ásamt mikilli sykurneyslu og öðru slæmu mataræði sem oftar hefur verið í umræðunni um þessi mál varðandi offituna almennt talað. Mestu meinvöldum í nútímaþjóðfélagi okkar.

Rannsóknin nú í Nature getur hugsanlega leitt okkur áfram veginn gegn þannig helstu lífstílssjúkdómum okkar tíma, þótt frekari rannsóknir þurfi auðvitað til að sanna mikilvægi tengslanna. Chassaing og Gewirtz sem skrifuðu greinina, byggðu rannsókn sína á dýratilraunum, nánar tiltekið a músum sem fóðraðar voru med fóðri sem innihelt E-efnin, polysorbate 80 og carboxymethylcellulsose, í svipuðum skömmtum og finnst í flestum tilbúnum mat fyrir mannfólkið. Þannig gátu þeir orsakað þarmabólgur meðal músanna og þegar þarmaflóra músanna var færð í görn heilbrigðra en þarmaflórulausra músa, mynduðu þær mýs efnaskiptavillu, sykursýki og offitu, auk þess sem þær fóru að éta óhóflega. E-efnin örvuðu óbeint til fjölgunar óhagstæðara baktería og myndunar meira magns flagellin og lipopolysaccride-sambanda sem valda aukinni genatjáningu á bólgusvörun í ónæmiskerfinu (pro-inflammatory gene expression) gegnum þarmaslímhúðina. Sömu bakteríur gátu einnig valdið á sama hátt alvarlegri bólgusjúkdómum í görnum músa sem fyrirfram voru viðkvæmari fyrir slíkum sjúkdómum.

Nærumhverfið skiptir okkur allt máli og sem ég hef oft skrifað um áður og margt í fæðunni okkar getur bætt okkur, en einnig valdið skaða. Ofátið á sér sennilega ekki bara sálfræðilegar skýringar og margt er farið að benda til að tilbúinn matur geti á ýmsan hátt verið skaðlegri en við töldum áður, en sem gera átti lífið okkar auðveldara.

http://www.nature.com/nature/journal/vaop/ncurrent/full/nature14232.html

http://blog.pressan.is/vilhjalmurari/2014/03/28/thau-tala-naid-hvort-vid-annad-en-hvad-gerum-vid-sjalf/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2010/10/12/godu-gaejarnir-a-moti-theim-slaemu/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2014/03/06/tollfrjals-innflutningur-a-syklalyfjatholnum-samfelagsmosum/

Mislingar geta líka verið hættulegur smitsjúkdómur m.a. vegna lífshættulegrar heilabólgu. Því er til mikils að vinna að halda þessum smitsjúkdómi barna í dag alveg niðri með góðri þátttöku í ungbarnabólusetningunum (MMR). En þar eru blikur á lofti.

„Mikill lærdómur og vinna liggur að baki þeim árangri að geta ráðið við smitsjúkdóma sem stundum voru drepsóttir á öldum áður og lagt gátu heilu þjóðfélögin í rúst. Ekki bara með hjálp vísindanna að finna bóluefnin og framleiða réttu sýkla- og veirulyfin, heldur einnig hvernig við getum farið rétt með þessi lyf og viðhaldið því hjarðónæmi sem þarf til að halda smitvöldunum utan girðingar. Eins með stöðugri vinnu heilbrigðisyfirvalda og vísindasamfélagsins alls að benda á þau forgangsmál sem skiptir heilsu okkar og langlífi hvað mestu máli og sem er m.a. jafn aðgangur að góðum bólusetningum fyrir unga sem aldna.“ (tilvísun úr fyrri hluta)

Bólusóttin hafði gríðarlega mikil áhrif mannfjölda íslensku þjóðarinnar gengum aldirnar. Án hennar væru Íslendingar í dag sennilega vel yfir milljón manns. Leitt hefur verið að því líkum að bólusóttin hafi átt ríkan þátt í endalokum þjóðveldisins á þrettándu öld, með því að draga svo úr viðnámsþrótti þjóðarinnar að henni var nauðsynlegt að ganga erlendu valdi á hönd. Áhrif hennar á 18 öldina er sennilega líka vanmetin í Íslandssögunni. Af tilstuðlan Danakonungs sem sá aumur á þjóðinni og hve illa hún hafði farið út úr bólusótt í upphafi 18. aldar, miklu verr en aðrar Evrópuþjóðir að viðbættum móðuharðindunum, var kúabóluefni útvegað til Íslands, einna fyrst þjóða. Frá því fyrsta bólusetningin uppgötvaðist í heiminum gegn bólusóttinni, 1796-98, liðu þannig ekki nema örfá ár þar til byrjað var að bólusetja alþýðuna hér á landi (1805). Í þá daga voru kirkjubækurnar einar nothæfar til að halda utan um bólusetningarnar og prestar landsins sáu jafnvel um aðgerðina, enda aðeins 6 héraðslæknar starfandi á landinu og Landlæknisembættið nýstofanð (1760). Tveimur öldum síðar tókst loks að útrýma sóttinni. En gefum Guðmundi Björnssyni, lækni áfram orðið í alþýðutímaritinu Eir um heilbrigðismál frá árinu 1899, um stórubólu og „bólusetningu“ í framhaldi af síðasta pistli.:

„Löngu fyrir Krist burð var Indverjum kunnugt, að færa má með nál bóluvessa úr bólusjúkum manni inn í hörund heilbrigðs manns, og fær þá bólusótt, þá er oftast er vægari, en ella gerist. Þessi aðferð köllum vér mannabólusetning (variolation) og tíðkaðist hún um langan aldur á Indlandi. Prestar þeirra Indverja (Bramínar) höfðu þessa bólusetningu á hendi; þeir geymdu bóluefnið á þann hátt, að þeir vættu línþræði í bóluvessa þeirra manna, sem þeir höfðu bólusett, þurkuðu þræðina og bleyttu þá upp aftur að ári, þá er bólusetja skyldi aftur að nýju. Þannig héldu þeir bóluefninu við ár eftir ár, enda vörðust þeir að taka blóðvessa úr mönnum, er fengið höfðu bóluna sjálfkrafa. Á 18 öldinni barst þessi aðferð hingað vestur til álfunnar og var talsvert tíðkuð, einkum á Englandi. Sá ókostur fylgdi mannabólusetningunni, að margir af þeim, sem bólusettir vóru, fengu allsvæsna bólusótt og nokkrir biðu bana af. Þá var það annað ekki betra, að þessi setta bóla var næm, eins og vanaleg bólusótt, og þá er hún barst á heilbrigt fólk af hinum bólusettu, kom hún aftur fram í almætti sínu, engu vægari en áður hafði gerst. Er það álit manna, að þessar mannabólusetningar hafi orðið til þess, að greiða bólusóttinni götu og auka útbreiðslu hennar á 18. öldinni.

Í litlum bæ á Englandi gerðist í kyrþay 14. dag Maím. 1796 sá atburður í sögu mannkyns, að fáir eða engir hafa merkari orðið á síðari öldum, ef litið er á afleiðingarnar. Það var þá, að læknirinn Edward Jenner tók bóluefni úr mjaltastúlku og sett í dreng, 8 vetra gamlan, en stúlkan hafði fengið bólur sínar ekki af mönnum, heldur af kú, er hún hafði mjaltað. Hálfum mánuði síðar, 1. dag Júním., tók Jenner bóluvessa úr bólusjúkum manni og setti í sama drenginn og varð brátt þess vísari, að vessinn hreif ekki á hann; bólan beit ekki á drenginn. Tveimur árum síðar ritaði Jenner bækling um þessar kúabólusetningar sínar (vaccination, vacca á latinu = kú). Á fáum árum barst orðstír hans um alla Norðurálfuna og alstaðar var kúabólusetningin tekin upp og henni fagnað frekara en frá verður skýrt. Bólan var unnin! Hugsum oss að einhver fyndi ráð til þess að verja menn berklasótt – hvílíkur fögnuður þá mundi óma um allan heim, en ekki mundi hann meiri, en fögnuður þeirra manna, sem uppi voru um síðustu aldarmót og sáu bólusóttina brotna á bak aftur. Jenner hugði að bólan mundi deyja út. Hún hefir ekki gert það: hún lifir enn, þótt víðast sé við veikan mátt. En það er ekki Jenner að kenna, heldur heimsku og þrá mannanna, þessum tveimur torfærum á vegi alls þess, sem nýtt er og satt og gott.“

„Því er oft hreyft, að bólusetning getur gert börnum mein. Í Englandi er uppi stór flokkur manna, þeirra er berjast gegn allri bólusetningu með hnúum og hnefum. Engin sannindi eru allra eign.“ Látum þetta vera lokaorð Guðmundar Björnssonar í bili úr tímaritinu Eir rétt fyrir aldarmótin 1900, um leið og við hugsum til þeirra sem setja sig gegn ungbarnabólusetningum eins og mislingum í dag.

http://ruv.is/frett/bolusetja-tharf-fleiri-born-her-a-landi

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2010/06/06/hrun-og-heilsa-thjodar-fyrr-og-nu/ 

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2010/03/19/til-hamingju/