Fölsuð merkjavara í verslun á Krít (júni 2013)

Á ferð um Evrópu getur maður stundum séð  hvað Íslendingar eiga í raun oft lítið erindi í Evrópusambandið. Hvað auðvelt væri að kaffæra okkar sérstöðu með samrunanum, ekki síst með tilliti til viðskipta og ferðamannaiðnaðar. Aðstæður heima fyrir sem skapa yfirburði í sóknartækifærum viðskipta við aðrar þjóðir. Þættir sem tengjast helstu atvinnuvegum okkar til sjós og lands og Íslandi sem ferðamannaparadísar, engri annarri líkri. Óspilltri náttúru í mótun, nógu hreinu vatni og gæðamatvöru sem eru ómengaðar af efnum og lyfjum sem leyfð eru oft án nægjanlegra takmarkana í öðrum Evrópríkjum. Þar sem hvert ríki fer líka oft sínar eigin leiðir. Hrossakjötsmálið og endurteknar matareitrunar- og mengunarmál í matvælum um gjörvalla Evrópu segja best sína sögu. Falsaðar hjúkrunar- og lækningavörur eins og PIP brjóstapúðarnir, sýna best hvað sumir aðilar eru tilbúnir að ganga langt í vörusvikunum, hvítþvegnum jafnt sem á svörtum markaði. Hvað í raun hefur verið auðvelt að fara á bak við upprunann, sannleikann og allt regluverkið.

Nýlega var ég staddur á lítilli eyju og ferðamannaparadís á miðju Miðjarðahafinu, nánar tiltekið á Krít, og sem vissulega bauð upp á góðar stundir fyrir fjölskylduna og gott sumarleyfi fyrir sólarþyrstan landann. Verðlagið var þó hátt, svipað og annars staðar í Evrópu fyrir Íslendinginn. Flugferðin með Ryanair var reyndar óþægileg með viðkomu á herflugvelli þar sem okkur var smalað í stíur og við máttum dúsa í 2 klukkustundir í biðröð fyrir brottförina heim. Ekkert drykkjarvatn síðan til í vélinni. Það sem þó kom mér mest á óvart í ferðinni og stakk mig reyndar í augun, var hvað falsaður verslunarvarningur er algengur til sölu í öllum verslunum. Allskonar merkjavara í fatnaði, raftækjum, tískuvörum og leikföngum. Jafnt í búðinni á horninu og fínustu verslunarmiðstöðvum í miðmænum. Þar sem meirihluti varningsins var þá reyndar á skaplegu verði, en öll gæði vantaði. Sama hvar komið var niður og sem sennilega hefur náð að plata margan saklausan viðskiptavininn. Eins freisting fyrir hina sem vissu betur, en vildu kaupa fölsuð vörumerki til að sýnast efnaðri en þeir voru. Nokkuð sem við svo sem könnumst vel við af öðru tilefni fyrir ekki svo löngu. En er þetta það viðskiptaumhverfi sem við sækjumst eftir í Evrópusamstarfinu nú?

Gæðin fylgja alltaf upprunanum og sem er okkur hér á landi sérstaklega annt um. Um matinn á Krít vissi ég minnst um þótt hann hafi smakkast vel. Íslendingar eru stoltir af sinni matvöru og hljóta alltaf að vilja geta selt sínar afurðir, ekki síst fiskinn sem ófalsaða gæðavöru, en ekki að eiga í stöðugu stíði við eftirlíkingar  í samkeppni við aðrar þjóðir. Eins þar sem viðurkenning á óheiðarleika í verslun hlýtur að ala á enn meira svindli og svínaríi. Fyrir um áratug var t.d. svipaður falsaður varningur og nú er seldur í fínu verslununum á Krít, aðeins seldur af hettuklæddum mönnum í húsasundum eða á götuhornum og flestir gátu varist. Oft ansi skuggalegir og stórir menn með sólgeraugu. En nú er tíminn og normið sem sagt allt annað.

Eigum við erindi í bandalag með öðrum Evrópuríkjum sem svífast einskins í að falsa viðskiptavarning og plata viðskiptavini, hvað sem öllu nákvæmu regluverki bandalagsins líður? Hvað verður um litla eyþjóð sem þarf að aðlaga sig að slíkum veruleika? Okkur varð svo sannarlega á í messunni, réttara sagt mest í viðskiptalífinu um árið og sem gerði landið nær gjaldþrota. Svindl og svínarí á efstu hæðum bankanna og þar sem aðrar þjóðir voru plataðar upp úr skónum. En við fengum skellinn að lokum og batnandi þjóð hlýtur að vera best að lifa. Tækifæri til að vera áfram sjálfstæð, og verjast nú öllum nýjum svikum og prettum. Halda í gömlu gildin sem við flest ólumst upp við, fyrir ekki svo löngu síðan. Með heiðarleika og sanngirni að leiðarljósi svo langt sem það nær og verða aftur eftirsótt þjóð til að eiga viðskipti við og heim að sækja. Það getum við a.m.k. vonað þótt peningarnir okkar nú séu af skornum skammti og að við þurfum enn um sinn að taka út þunga refsingu, sem þjóð meðal annarra Evrópuþjóða. Vegna þess að við svindluðum og þóttumst miklu stærri en við vorum.

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2010/07/01/gamli-minn-og-esb/

Í síðustu viku sammþykkti ráðherraráð Evrópusambandsins (ESB) að leyfa Svíum að halda áfram framleiðlsu og sölu innanalands á sænska snusinu, og sem stóð til að banna nú á miðju sumri. Þykir þetta mikill sigur fyrir sænsk heilbrigðisyfirvöld sem beittu sér mikið til að fá áframhaldandi leyfi til markaðssetningar á hættuminna munntóbaki í Svíþjóð og minni neyslu reyktóbaks í staðinn, ekki síst í samanburði við miklu meiri neyslu reyktóbaks í öðrum Evrópuríkjum. Óvini númer eitt og sem tengist flestum ótímabærum dauðsföllum tóbaksneyslu meðal þegna aðildarríkja ESB. Sérstaklega eru tengslin sterk varðandi áhættuna á að fá lungnakrabbamein, alvarlega hjarta- æðasjúkdóma og lungnaþembu. Allar tóbaksreykingar eru þannig mjög heilsuspillandi og til mikils að vinna að ná reykingum niður. Nú í síðustu viku lögðu t.d. norsku hjarta- og lungnasjúklingasamtökin fram áætlun með stjórnvöldum sem miða að því að banna alfarið tóbaksreykingar í Noregi innan 10 ára.

Reyndar er öll tóbaksneysla óholl og heilsuspillandi, sama í hvaða formi hún er, en mismikil. Góðar forvarnir gegn reyktóbaksneyslunni margborga sig þannig fljótt hvað lýðheilsu varðar, jafnvel þótt það kosti meiri tóbaksneyslu á öðrum tóbaksvörum eins og munntóbaki. Það furðulegasta var að fyrirhugað bann ESB á snusinu í Svíþjóð í sumar snerist fyrst og fremst að banna neytendavænlegri tóbaksvöru sem sænska snusið er, sérstaklega þar semþað er með viðbættu bragðefnunum og natríumkarbónati sem eykur frásog efnanna gegnum munnslímhúðina. Það má því segja að mikill sigur hafi unnist hjá heilbrigðisyfirvöldum í Svíþjóð, þótt höft á útflutningi á snusi til annarra Evrópulanda beri ennþá vott um áframhaldandi mismunun á markaðssetningu tóbaksvara í Evrópu, það er á minna óhollum tóbaksvörum (snusins) í stað reyktóbaks og óhollara munn- og neftóbaki.

Hrátt „munntóbak“ er hins vegar selt er hér á landi er undir því yfirskyni að það sé neftóbak (ísleneska neftóbakið) og sem kallaður er ruddinn í daglegu tali, enda tóbaksvara sem er mjög notendaóvinsamleg í flesta staði. Ruddinn er oft notaður í ómældu magni og gjarnan hnoðaður með sprautum eða öðrum hætti undir vör, aðallega meðal ungra karlmanna. Hann er talinn mikið meira ætandi með fleiri hættulegum aukaefnum en sænska snusið og sem framleitt er undir ströngu gæðaeftirliti í stöðluðum skammtapokum til að nota undir vör. Rannsóknir í Svíþjóð hafa ekki sýnt fram á aukna krabbameinstíðni í munnholi af völdum snussins eingöngu sem aðrar rannsóknir hafa sýnt í tengslum við langtímanotkun á lausu óhreinsuðu munn- og neftóbak í vör.

Til að kóróna vitleysuna hér á landi er hins vegar er annað laust „neftóbak“ sem fyrst og fremst ætlað undir vör leyft til sölu í fríhöfninni okkar. Framleitt erlendis fyrir íslenskan markað og sem líkist íslenska neftóbakinu (ruddanum) að mörgu leiti, en þó blautara og grófkornóttara (Lundinn, Baggi, og Skugginn). Þrælmerkt hins vegar sem neftóbak til að salan brjóti ekki í bága við landslög sem bannar sölu á öllu munntóbaki. Framleiðsla í dag fyrir íslenska ferðamenn fyrst og fremst, ekki bara á leið frá landinu, heldur einnig heim. Mikill tvískinnungsháttur á allan hátt og minnir á  þegar sala á áfengum bjór var bönnuð í landinu, en leyfð í fríhöfninni. Í dag sem hægt væri að kalla skollaleik með sjálfan dauðann enda hættuminnsta munntóbakið, sænska snusið alfarið bannað, en hættumeira leyft í fríhöfninni. Eins tollfrjáls sala á sterku áfengi, auk alls reyktóbaks. Dauðans alvara fyrir alla sem neyta of lengi og sem yfirvöld horfa framhjá.

Heilbrigðisyfirvöld hér á landi þráskallast þannig yfir staðreyndum málsins. Sænska snussið er meðhöndlað hér á landi eins og það væri innflutt eiturlyf. Skilaboð heilbrigðisyfirvalda þurfa auðvitað að vera miklu skýrari og rökréttari. Síðustu rannsóknir hér á landi sýna síðan, að þótt aðeins hafi dragið úr reykingum meðal almennings, hafa reykingar aukast hjá ungum karlmönnum og sem að einhverju leiti má e.t.v. rekja til hefts aðgangs að munntóbaki. Bestu forvarnirnar gegn tóbaksneyslu eru hins vegar alltaf með fræðslu og öflugum áróðri, ekki óskýrum boðum og bönnum yfirvalda.

http://www.aftonbladet.se/nyheter/article17002741.ab

http://www.dv.is/frettir/2013/2/1/laeknir-vill-leyfa-saenska-snusid-til-ad-draga-ur-reykingum/

http://www.visir.is/-saenskt-munntobak-er-ekki-krabbameinsvaldandi-/article/2013130519226

http://eyjan.pressan.is/frettir/2012/03/25/serfraedingur-segir-munntobak-geta-bjargad-mannslifum-stjornvold-fari-ad-segja-sannleikann/

http://eyjan.pressan.is/frettir/2012/10/29/skytur-skokku-vid-ad-banna-saenskt-munntobak-en-lata-ruddann-vera/

Nú er sumarið vonandi loks komið og tilvalið að rifja upp góða ferðasögu. Lífið er hreyfing- njótum hennar, eru einkunnarorð ferðaþjónustu Út og vestur sem vinir mínir, Jón Jóel og Maggý, reka. Ferðir sem þau bjóða upp á m.a. um Snæfellsnes, í Dölunum, á Fellsströnd og Dagverðarnes. Um einstaka upplifun var að ræða fyrir okkur hjónin þegar við ásamt fleiri vinum fórum með þeim í 4 daga göngu- og hjólaferð fyrir þremur árum. Sú ferð stendur upp úr öðrum ferðum okkar á undanförnum árum af ýmsum ástæðum.

Maður einfaldlega upplifir í smáatriðum ferðina, dag frá degi á hverjum degi. Sama hvar komið er niður, frá fyrsta til síðasta dags, allir svo gjörólíkir og svo sérstakir á sína vísu. Ef sagan væri kvikmynd væri hægt að spila hana aftur á bak. Þetta hljómar auðvitað eins og lygasaga eftir Munchausen. En hvert einasta orð er dagsatt og sagan er skrifuð aðeins í þeim göfuga tilgangi að örva lesandann til dáða, að kynnast landinu sínu og sjálfum sér aðeins betur meðan maður getur. Góð ferð eru alltaf gott veganesti í lífið framundan og miklill orkugjafi. En engin ferð er eins.

Vel heppnuð ferð skapast með góðri leiðsögn um framandi staði og helst í sæmilegu veðri. Með hughrifum og tilfinningum sem náttúran ein getur kallað fram í góðum félagsskap, því enginn er eyland. Hughrif sem síðan endast oft ævilangt, og hægt er að kalla fram aftur og aftur, þegar maður vill og þegar maður þarf á að halda. Með vaxandi aldri og þroska finnur maður hvað hver einstaklingur er lítill í náttúrunni, en samt svo stór. hvað hann getur samsvarað sér vel á réttum stað og á réttri stundu, eins og hann hafi alltaf átt þar heima. Ef til vill þarf lífið að hafa verið aðeins erfitt á köflum til að við getum notið alls skalans. Sár lífsreynsla eða saga rifjast oft upp og endurspeglast í andhverfu sinni, fegurðinni sem ró og tenging við náttúruna ein getur skapað. Þannig fær hún útrás og nýja merkingu eins og í ævintýrunum. Þá sögu er hægt að segja aftur og aftur. Eins og nokkuð er orðið ljóst að þá er ég ekki að rekja ferðasöguna sem slíka heldur leggja áherslu á öll augnblikin í ferðinni því þau voru svo mörg, en um leið einstök. Ferðalýsinguna sem slíka læt ég öðrum eftir eða gæti verið efni í annan pistil síðar.

Að ferðast um söguslóðir er oft eins og að ganga inn í sjálfar Íslendingasögurnar. Ekki var það verra að sögusviðið í Laxdælu var okkur flestum vel kunnugt eins og t.d. í Sælingsdal, þar sem ferðin byrjaði og endaði. Sagan verður þannig smá saman hluti af manni sjálfum. Eins og heimsókn til forfeðra okkar sem við erum ef til vill að heimsækja í fyrsta sinn. Veðurblíðuna er auðvitað ekki hægt að panta en hún eykur óneytanlega á áhrifin. Ekki síst ef veðrið kemur manni sífellt á óvart, en aðallega kissir mann á vangan og strýkur góðlátlega. Og maður upplifði í fyrsta sinn á ævinni að geta hjólað með storminn í fangið í heilan dag eins og ekkert væri, með því að herma eftir oddaflugi gæsanna. Einn fyrir alla og allir fyrir einn. Að haldast þannig á hjólinu í heilan dag var toppurinn á erfiðleikaskalanum og mjög eðlilegt mótvægi við daganna á undan í rjómalogni og yfir 20 stiga hita. Hvernig ætti veðrið að vera öðruvísi á landinu góða?

Reyndar var hitinn nær 25 gráðum næst síðasta daginn þegar við gengum Dagverðarnesið og að lokum í tæplega 2 tíma í volgum sjónum á leirunum yfir að Fellsströnd. Hópurinn kom þar gangandi eins og sjóenglar af hafi í náttstað eins og ekkert væri eðlilegra. Góður matur, sögur og söngur síðan langt fram á kvöld í alsælu eftir frábæra daga kórónaði að lokum ferðina. Hver dagur hafði gefið manni svo margt. Maður komst ekki hjá því að vera aðeins upprifinn og á pörtum skáldmæltur, svona óvart.

Fyrir er ég sennilega nokkuð hrifnæmur fyrir náttúrunni enda uppalin í sveit á sumrin og vissi vel hvaða náttúran og sveitin geta gefið manni ofan á lífsins reynslu. Reynslu til að geta séð hlutina í aðeins öðru ljósi og birtu. Sagan sjálf eins og þessi er þó aldrei nema hálfsögð og það eru oft bestu sögurnar. Hver ferð er líka einstök á sína vísu sem vonlaust er að endurtaka á sama hátt aftur. Þannig á það líka að vera. Þessari ferð lýstum við ferðafélagarnir hins vegar sem hreinu ævintýri, ferð sem við vissum ekki svo mikið um í byrjun en sem kom manni endalaust á óvart og sprengdi þolmörkin bæði tilfinningalega og líkamlega. Og í kjölfarið fór ég að blogga, aðallega fyrir sjálfan mig en líka til að reyna að koma einhverju til skila til þeirra sem vilja, þótt það sé aðeins brotabrot af því sem ég sagt vildi hafa. Takk fyrir mig!

Endursamið úr eldri færslu, Út og vestur.

Það virðist skipta sköpum í allri fjölmiðlaumræðu og hvað varðar árvekni almennings um heilsuna í kjölfarið, að fræga fólkið komi fram og segi frá sinni reynslu tengt lífshættulegum sjúkdómum, ekki síst krabbameinum. Þekking sem samt oft hefur lengið lengi fyrir, en fengið litla athygli fjölmiðlanna. Þannig var eins og þjóðin vaknaði af djúpum svefni þegar fréttist að Angelina Jolie hafði farið í brjóstnám vegna þess að hún var arfberi BRCA1 gensins sem eykur mikið líkur á brjóstakrabbameini. Nú hefur Michael Douglas líka komið fram og greint frá krabbameini í tungurót tengt HPV sýkingu eftir munnmök. Krabbamein sem má fyrirbyggja að miklu leiti með bólusetningu í dag. Á sama tíma og aðeins grunnskólastúlkur fá bólusetninguna ókeypis ókeypis hér á landi í dag, vöktu 365 miðlar hins vegar upp spurningu um tvöfalt heilbrigðiskerfi í síðustu viku vegna skerts aðgangs ungbarna við hlaupabólu-bólusetningu! Bólusetningu sem orkað getur tvímælis í stöðunni í dag, og sem ekki hefur verið tekin nein ákvörðun um að innliða í ungbarnaeftirlitinu.

Í tilefni af mottumarsinum 2013, benti ég sem oftar á mikilvægi HPV (Human Pappiloma Virus) bólusetningar kvenna til að verjast leghálskrabbameini, en sem einnig gagnast þá körlum óbeint. Ekki síst er varðar áhættuna á af fá HPV orsakað krabbamein í munni og hálsi, en líka hjá samkynhneigðum körlum með bólusetningu og varðar áhættuna á að fá krabbamein í endaþarm sem veiran getur einnig valdið. Krabbameinum sem tengjast langvinnum veirusýkingum í slímhúðum unga fólksins fyrst og fremst og með breyttri kynhegðun í nútíma samfélagi hjá báðum kynjum. Í Danmörku kemst maður þannig ekki hjá því að sjá allar auglýsingarnar í fjölmiðlunum um gildi HPV bólusetninga og sem Danir bjóða ungum konum ókeypis til 26 ára aldurs. Markmið þeirra er enda að ná til sem flestra á sem skemmstum tíma.

Nýgengi leghálskrabbameina kvenna á Norðurlöndunum sem oftast tengist HPV veirusýkingu upphaflega, er um 9 konur af hverjum 100.000. Tíðnin hefur farið lækkandi með góðri krabbameinsleit og sem mun væntanlega lækka mikið þegar árangur af bólusetningum ungra stúlkna í dag gegn HPV veirunni fer að skila sér. Forstigsbreytingarnar finnast hins vegar miklu oftar og hátt í 300 konur fara í  keiluskurð á hverju ári hér á landi í dag vegna þeirra, auk þess sem margfalt fleirum er fylgt náið eftir. Um 20 einstaklingar greinast síðan á ári með HPV orsakað/tengt krabbamein í munnholi og koki, fleiri karlar en konur. Áætlað hefur verið að eftir nokkur ár (2020) greinist fleiri karlar með krabbamein í munni og koki í Bandaríkjunum en konur með leghálskrabbamein sem orsakað er af HPV veirunni.

Samspil HPV veirunnar við ýmsa aðra áhættuþætti krabbameina svo sem reykinga, áfengis og jafnvel getnaðarvarnarpillunnar er talin geta skýrt um 7% allra krabbameina í dag. Áætlað er að yfir 40% yngri kvenna séu smitaðar af HPV veirunni í leghálsi á hverjum tíma og án þess að nokkur einkenni séu til staðar (svo sem kynfæravörtur). Um 7% fullorðinna eru taldir líka með smit í munnholi. Þar sem karlinn getur síðan ýmist verið smitberi eða fórnarlamb sýkingarinnar.

Ráðgjöf um kynheilbrigði þarf að fara fram um leið og notkun getnaðarvarna er rædd við unga fólkið. Bjóða þyrfti helst öllum stúlkum til 26 ára aldurs ókeypis bólusetningu gegn HPV eins og Danir eru farnir að gera. Og spurningin er síðan hvað við ætlum að gera í málefnum ungra drengja í dag, en sem verða karlmenn á morgun? Heilbrigðisyfirvöld m.a. Bandaríkjunum, Kanada og Ástralíu, mæla með HPV bólusetningu (Gardasil) fyrir drengi og sem verja þá, þá um leið gegn kynfæravörtum. Ástralir ætla í ár að bjóða þessar bólusetningar ókeypis fyrir drengina. Ákvörðun til að bæði kynin njóti góðs af sem fyrst. Íslendingar ættu ekki að þurfa að vera eftirbátur annarra þjóða í þessu mikilvæga heilbrigðismáli unga fólksins í dag, kvenna, jafnt sem karla.

http://www.guardian.co.uk/society/2013/jun/03/hpv-cancer-links-michael-douglas-webchat

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/01/08/hpv-veiran-og-krabbamein-unga-folksins/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/03/04/bolusetning-gegn-algengum-krabbameinum/

http://www.vaccinemodkraeft.dk/

http://www.ssi.dk/Vaccination/Boernevaccination/Sporgsmal%20og%20svar/Om%20HPV-vaccination.aspx

Ein aðalfrétt og ritstjórnargrein Fréttablaðsins í dag og sagt var frá á Stöð 2 í gærkvöldi snýr að lélegu aðgengi að hlaupabólu-bólusetningu hér á landi. Fullyrt er að margir læknar mæli með bólusetningunni fyrir ungbörn og vísað til úttekta hérlendis og erlendis þar sem kemur fram að almenn bólusetning ungbarna gegn hlaupabólu kunni að vera þjóðhagslega hagkvæm. Ókeypis almenn bólusetning í ungbarnaeftirliti muni samt kosta þjóðfélagið um 160 milljónir á ári auk þess sem ýmisleg er ennþá á huldu um varanlegan ávinning að mínu mati og hvar átakið ætti þá heima varðandi forgangsröðun nauðsynlegra verkefna í heilbrigðisþjónustunni.

Hingað til hef hvorki ég né aðrir kollegar mínir í heilsugæslunni mælt almennt með þessari bólusetningu eftir því sem ég best veit. Fyrir því liggja margar ástæður sem ég vil aðeins nefna, enda má gera ráð fyrir mörgum fyrirspurnum um bóluefnið næstu vikurnar.

Hlaupabóluvirus er mjög lífsseigur og leggst oft í dvala eftir frumsýkingu. Hann brýst oft út síðar á ævinni þegar við erum veik fyrir í formi ristils eða beltarósar, eins og sýkingin var kölluð á árum áður og smitar þá mögulega aðra af hlaupabólu. Sterkt hjarðónæmi mun hins vegar „vonandi“ eyða þeim kvilla einnig, en aðeins þegar til langs tíma er litið. Ólíkt mörgum örðum veirum verður því ekki hægt að útrýma veirunni úr samfélaginu í bráð og tryggt hjarðónæmi því enn mikilvægara meðal allra barna.

Athuga þarf því vel við upphaf mögulega innleiðingar almennrar bólusetningar gegn hlaupabólu, hvernig hjarðónæmið muni þróast á næstu árum, og hvernig það getur skilað mestum ávinningi að lokum. Takmarkað og ófullnægjandi hjarðónæmi ungbarna í byrjun þýðir auk þess að fleiri veikjast alvarlega þegar þau eldast. Frumsýkingin er alvarlegust hjá fullorðnum og er ein sú veirusýking sem maður hræðist mest í dag (meiri útbrot, lífshættulegar heila- og lungnabólgur). Því vill maður frekar að sem flest ung börnin veikist og sem taka sýkinguna yfirleitt meinleysislega og fái um leið varanlega vörn gegn utanaðkomandi smiti en að fleiri fullorðnir smitist. Minna smit milli ungbarna í dag, þýðir að fleiri eigi hættu á að smitast síðar á ævinni. Því þarf þátttakan í byrjun að vera mjög almenn fljótt, til að fá sem fyrst sterkt hjarðónæmi meðal barna í þjóðfélaginu og að tryggt sé að svörun við bóluefnunum endist sem lengst, helst ævilangt án nauðsynlegra tíðara örvunarbólusetninga.

Ef sýnt er fram á að bólusetningin veiti sem næst ævilanga vörn og komi í veg fyrir hættu á beltarós síðar á ævinni og að minni líkur séu á að fullorðnir smitist af frumsýkingu með hlaupabólu er auðvitað til mikils að vinna með hlaupabólu-bólusetningu í dag. Flestum þessara spurninga er þó ekki hægt að svara örugglega í dag að mínu mati. Því er rétt að flýta sér hægt og nota bóluefnið aðeins í völdum tilvikum og út frá heilsuástandi hvers einstaklings. Þetta hafa a.m.k. verið ráðleggingar heilsugæslunnar hingað til, auk þess sem komið hefur verið á móts við vilja foreldra af öðrum sérstökum ástæðum.

http://www.cdc.gov/vaccines/pubs/pinkbook/downloads/varicella.pdf

http://www.ssi.dk/Service/Sygdomsleksikon/S/Skoldkopper.aspx

Frá Lágafelli 27.5.2013

Stundum kemur læknisfræðin manni svo sannarlega á óvart, sérstaklega þegar hún flokkast ekki undir hin sannreyndu vísindi. Meðferðir sem þó áttu rætur til alþýðuvísinda gegnum aldirnar. Jafnvel árþúsundir aftur í tímann, en sem við týndum einhvers staðar á leiðinni. Í dag notum við enda oftast lausnir sem vísindin ein segja okkur að séu bestar. Oftast með viðurkenndum lyfjum, en sem þó gangast ekki alltaf til lengdar. Vegna aukaverkana eða að þau einfaldlega hætta að virka. En sumir nenna að leita upp því löngu gleymda og góða, fyrir okkur hin sem viljum ekki öllu trúa.

Húðsár hverskonar og ecxema eru sennilega algengustu meinin sem læknar og hjúkrunarfólk hafa fengist við gegnum aldirnar. Legusárin hafa alltaf verið erfiðust viðfangs, ekki síst hjá öldruðum vegna skertrar blóðrásar og græðihæfileika. Eins sýkla og sveppa sem í þau vilja leggjast og sem stundum verða ónæmir fyrir hefðbundinni meðferð. Þegar samfélag myndast svo í nærflórunni sem hagar sér sem ríki í ríkinu og vill lúta eigin lögmálum og verkaskiptingu sín á milli m.a. með fléttum (biofilms), oft án tillits til sjálfs hýsilsins. Samsvörun sem við sjáum svo sem víða í þjóðfélaginu öllu í dag.

Vísindamenn hafa auk þess vaxandi áhyggjur af sýlalyfjaónæmi nærflórunnar okkar, svo sem klasakokkunum (staphylococcus aureus) sem valdið geta sárasýkingum eins og t.d. kossageit og jafnvel öðrum geitum í hársverði sem voru ekki svo óalgengar til forna og þegar mikið vantað oft upp á þrifnaðinn. Sömu sýklar og sem geta valdið hættulegum spítalasýkingum í sárum í dag, ekki síst þegar þeir eru orðnir penicillin ónæmir, svokallaðir MÓSA-ar (Methylycam Ónæmir Staphylococcus Aureus) og tengist ofnotkun sýklalyfja í nútíma þjóðfélögum. Á síðustu árum hafa síðan samfélagsmósarnir (CA-MRSA) valdið erfiðum og þrálátum húðsýkingum, einkum meðal íþróttamanna tengt lélegum þrifnaði á íþróttastöðum og klæðnaði. Nýtt stórt heilbrigðisvandamál víða um heim og  farið er að bera líka á hér á landi. Því er til mikils að vinna að sýklalyfin séu notuð af meiri kostgæfni í upphafi og að sporna megi gegn útbreiðlsu þessara sýklalyfjaónæmu stofna á sjúkrahúsunum og reyndar í samfélaginu öllu.

Einmitt í sárameðferðinni er rétt að horfa meira til sjálfrar náttúrulögmálanna og sögunnar og sjá hvað þetta tvennt hefur upp á að bjóða og ef við þurfum á hjálp að halda. Til náttúrulyfja og grasa sem hafa sýnt sig vera skaðlaus meðferð að öðru leiti í réttum skömmtum og grætt geta meinin okkar jafnvel á betri hátt en nýrri hefðbundnar meðferðir gera. Eins að horfa meira til hreinlætis tengt umhverfinu og á sjálfum íþróttastöðunum þar sem mörg sárin verða til.

Sigríður Einarsdóttir hefur í áratugi þróað húðkrem úr þorskalýsinu okkar með repjuolíu að viðbættum íslenskum frostþurrkuðum jurtum. Kremið heitir bioICE krem og er ætlað að græða upp erfið legusár og ecxema, þar sem jafnvel hefðbundin lyf virka ekki sem skyldi. Um áramótin var ég í afleysingavinnu á Hólmavík, m.a. á sjúkrahúsinu og kynntist af eigin raun undrakreminu sem græddi betur en önnur krem, legusár gamla fólksins sem þar lá og sem gjarnan vill myndast hjá þungum hjúkrunarsjúklingum. Sjúklingar sem jafnvel höfðu verið með ógróin sár mánuðum saman og ekkert gekk að meðhöndla fyrr en kreminu var beitt í lækningaskyni. Sárin voru fyrst þurrkuð og hreinsuð með bórsýruslími sem Sigga kom líka að með að hanna, m.a. til að losna við bakteríur og sveppi í sárunum á náttúrlegan máta. Þannig að fyrir utan að kynnast fádæma góðri hjúkrun á stofnunni, fékk ég kennslu í heimi sem hefur verið mér og mörgum öðrum læknum framandi hingað til og sem gagnaðist svona vel.

Kremið er framleitt undir ströngu gæðaeftirliti og reglum um hollustvernd hjá PharmaActiva á Grenivík. Kremið er til í tveimur styrkleikum og eins er Sigga með leyfi frá matvæla- og lyfjaeftirlitinu í Bandaríkjunum (FDA) til að markaðssetja náttúrulyfið á netinu til meðferðar á sumarecxemsjúkdómum hrossa þar í landi og sem reyndar hefur gefið góða raun við meðferð holdhnjóskasára á hrossum hér á landi. Hrossahúðsár er tengist kulda og vosbúð sem hross mega oft búa við hér á landi. Sannarlega náttúrulyfjaframleiðsla sem mér finnst mikið til koma um og sem getur orðið góður vaxtarbroddur í lyfjaframleiðslu hér á landi ef rétt er á málum haldið, bæði fyrir menn og dýr. Klínískar rannsóknir hljóta svo að vera næsta skerf til að fá náttúrulyfið skráð sem almennt lyf í framtíðinni.

Í dag er mér líka hugsað til lyfjamortélsins hans langalangalangafa míns og forskriftabókanna hans og nú eru geymdar á Héraðsbókasafni Skagafjarðar, fáum til gagns. Hvaða leyndardóm þær hafa að geyma fyrir framtíðina? Eins má e.t.v. heimfæra meðferðina með kreminu hennar Siggu á svo margt annað í þjóðfélaginu í dag sem þyrfti að laga, sem græðir og bætir á svo allt annan hátt en við höfum áður kynnst og erum föst í að hugsa.

Það hljóta að vakna upp stórar spurningar varðandi siðfræði- og lagalega þætti starfsemi ÍE, þegar forstjórinn, Kári Stefánsson, tjáir sig með þeim hætti sem hann gerir nú um möguleg not af upplýsingum úr erfðagagnagrunni þjóðarinnar. Nú um áhættuna á að ákveðnar konur kunni að vera með arftengt brjóstakrabbamein. Upplýsingar úr gagnagrunni þar sem hámarks trúnaður á að ríkja um, m.a. með skilyrtu upplýstu samþykki þeirra sem lögðu fram lífsýnin sín á sínum tíma. Trúnaður sem sjálfur forstjórinn öðrum fremur er bundinn íslenskri þjóð, sem vísindamaður og æðsti gæsluvörður á viðkvæmustu upplýsingunum um eðli okkar sjálfra og er varðar grundvöll hamingjuríks lífs. Samkvæmt íslenskum lögum og starfsleyfi ÍE sem til var stofnað í vísindaskyni fyrir 15 árum eftir miklar deilur í þjóðfélaginu um þessi mál, og þar sem sett voru að lokum skilyrði um að allar persónuupplýsingarnar yrðu dulkóðaðar og ekki notaðar gagnvirkt gegn einstaklingum í framtíðinni.

Fyrirtæki eins og IE er skráð á verðbréfamarkaði og lýtur viðskiptalögmálum markaðanna, m.a. er varðar samkeppnisstöðu. Málið allt og framsetning Kára er hugsanleg mikil auglýsing fyrir fyrirtækið erlendis. Hagsmunatengslin eru að mínu mati augljós í þessu tilliti og stríðir þá gegn siðareglum lækna og vísindaheimsins og ekki er kristaltært fyrir hvora hagsmunina Kári talar, sinna eigin eða þjóðarinnar. Kári hefur gefið í skyn að menn hljóti að vera með steinhjarta ef þeir beiti sér gegn því að upplýsingar ÍE verði ekki nýttar, „þjóðinni til heilla“, en sem enginn hefur falast eftir hingað til.

Tilefnið nú,  þótt alvarlegt sé á ýmsan hátt, er fordæmisgefandi varðandi möguleika á viðvörunum um aðra arftengda sjúkdóma í nútíð og ekki síður framtíð sem erfitt er að sjá hvernig alltaf á að koma á móts við og engin góð lækning eða þegar fjármunir eru ekki til. Eins brot gegn rétti þeirra sem ekki vilja vita og vafi leikur alltaf á að komi þjóðfélagsþegnum að gagni. Vitneskjan og hræðsluáróðurinn getur auk þess verið mjög skaðlegur til lengdar og rýrt möguleikann á æðrulausu lífi sem þess helst vilja kjósa, auk þess að vilja njóta sömu möguleika til sjúkdóma- og líftrygginga og aðrir.

Að forstjóri ÍE, Kári Stefánsson, nýti sér tækifærið í almennri fjölmiðlaumræðu nú með þessum hætti, og beiti aðstöðu sinni einhliða til að ná sínum persónulegu sjónarmiðum fram, hlýtur að vekja upp áleitnar spurningar um óbreytt áframhaldandi starfsleyfi ÍE.

http://www.newsoficeland.com/home/technology/research-and-science/item/1435-all-icelandic-women-with-the-brca2-gene-can-be-found-in-the-database

Það þarf samfélag með steinhjarta  http://visir.is/section/MEDIA98&fileid=CLP18628

Íslensk erfðagreining býr yfir dulkóðuðum gögnum um 2.400 Íslendinga með stökkbreytt krabbameinsgen, BRCA2, eins og segir í frétt frá þeim. Þar af eru um 1.200 konur sem eru þá með yfir 80% líkur á að fá brjóstakrabbamein samkvæmt fyrirliggjandi upplýsingum um þetta stökkbreytta gen og hættunnar á að þróa með sér brjóstakrabbamein. Leyfi þarf hjá Persónuvernd, Landlæknisembættinu og raunar samfélaginu öllu hins vegar til að slíkar upplýsingar verði afkóðaðar og konur látnar vita að þær eru arfberar stökkbreytingarinnar. Þannig víkja frá tilgangi erfðavísindalegrar rannsóknar með einstaklingsbundnu upplýstu samþykki á sínum tíma, til einstaklingsbundinnar flokkunar í áhættuhóp að þeim forspurðum eftir á. Fordæmi væri þannig um leið gefið til að nota gangagrunn Íslenskrar erfðagreiningar til að leita sjúklinga með allskonar alvarlega arftengda sjúkdóma í framtíðinni.

Í viðtali í fréttatíma RÚV í kvöld, kom Geir Gunnlaugsson landlæknir vel inn á þessar siðfræðilegu vangaveltur og eins hvernig væri hugsanlega hægt að koma á móts við þá einstaklinga sem hugsanlega vilja sækja upplýsingar í dulkóðaðan rannsóknargagnabanka IE. Ansi er líklegt að líftryggingafélög sækist þá eftir þessum upplýsingum einnig. En eins og Kári Stefánsson sagði í Kastljósþætti kvöldsins, að þá þyrfti að endurtaka blóðrannsókn til að fullvissa fengist að um réttar upplýsingar væri að ræða. Af hverju býður þá IE ekki bara öllum konum sem hafa sterkan grun um arfbundin tengsl brjóstakrabbameins, ókeypis blóðprufu, burtséð frá fyrirliggjandi vísindagagnagrunni?

Fyrir tæplega ári síðan skrifaði ég pistil hins vegar um ýmsa áhrifavalda sem geta haft mikil áhrif á genin okkar. Og eins og sagði í Njálu „eigi er kynlegt að Skarphéðinn sé hraustur því að það er mælt að fjórðungi bregði til fósturs“. Í dag er umhverfi og erfðir talið mjög samofið og sambandið miklu flóknara en áður var talið, jafnvel frá tímum Egils Skallagrímssonar. Þótt nú sé hætt sé við að vissir arfbundnir eiginleikar geti verið opnir í allt að 80% tilvika eins og þegar um BRCA2 stökkbreytinguna er að ræða, eru þeir líka lokaðir þá í a.m.k. yfir 20% tilvika. Vegna nýrrar nálgunar á þessum samtvinnuðu þáttum á síðustu árum vil ég vísa á grein mína frá því í fyrrasumar.

Nú eru margir farnir að hlakka til sumarsins og þegar tekið fram hjólin sín úr geymslunum eftir langan vetur, ekki síst börnin. Ekkert kemur hins vegar betur í veg fyrir hjólaslysin en að varlega sé farið fyrstu daganna og að fullorðnir sýni börnunum gott fordæmi. Hjól séu vel yfirfarin og bremsur athugaðar. Hjólreiðar njóta auk þess vaxandi vinsælda meðal fullorðinna, sem hluta af nýjum og hollari lífsstíll. Fólk hjólar nú jafnvel í vinnuna flesta daga í keppni undir undir kjörorðunum „Hjólað í vinnuna„. Það er hins vegar eins gott að fara gætilega í umferðinni svo hollur lífsmáti snúist ekki upp í andhverfu sína. Ekkert síður þarf að hvetja ökumenn bifreiða að sýna hjólandi tillitsemi og þolinmæði. Ökumenn sem eru vel varðir í bílunum sínum alla daga ársins, ólíkt illa vörðum reiðhjólamönnum á götunum þessa daganna, oft við stórvarasamar aðstæður.

Í sjálfu sér er eins og að bera í bakkafullan lækinn að ræða um öryggið sem reiðhjólahjálmur getur veitt. Slík er umræðan búin að vera hér á landi sl. ár og dæmin mörg sanna í mínum huga sem starfmanni á slysadeild til áratuga. Flestir vita jú að höfuðið leitar fyrst niður við fall á hjóli, og jafnvel áður en nokkur nær að bera fyrir sig hendurnar. En einhverja hluta vegna geta sumir ekki skilið öryggið sem fellst í notkun hjólahjálma og berjast gegn almennri lögleiðingu þeirra. Þeir bera fyrst og fremst fyrir sig óþarfa forsjáhyggju og að minna tillit sé tekið til hjólandi í umferðinni sem nota hjálma. Að hjólreiðar séu hættulegar, sem þær jú vissulega geta verið.

En á svipaðan hátt og enginn efast lengur um ágæti bílbeltanna, má sama segja um hjálmanotkun sem fallið hafa af hjóli. Hjálmurinn bjargaði oft því mikilvægasta, sjálfum heilanum. Hjá sífellt fleiri reiðhjólamönnum á ári hverju, og þar sem því miður töluvert vantar  upp á umferðaröryggið sem er ekki alltaf á okkar valdi. Hjólastíga vantar enn víða um borgina og umferðin er víða þung á götunum. Hvergi á Norðurlöndum eru þó höfuðáverkar barna eftir reiðhjólaslys algengari en einmitt í Danmörku þar sem hjólastígarnir eru um allt, enda hafa þeir ekki enn lögleitt reiðhjálmanotkun barna.

Nýlegar upplýsingar frá Slysa- og bráðamóttöku LSH sýna að hjólaslys eru mun algengari en áður hefur verið talið og eldri tölur frá Umferðastofu gáfu til kynna sem eru skráð tilvik hjá lögreglunni. Ótalin voru öll minniháttar slys sem þó er leitað með beint á bráðamóttökurnar. Samtals eru að jafnaði um 600 komur á ári á Slysa- og bráðmóttöku LSH tengt reiðhjólaslysum. Í flestum slysunum eru skráðir einhverjir áverkar á höfði, þar sem hjálmur væntanlega bjagaði miklu, ásamt oftast meiri áverkum á óvörðum útlimunum. Á árinu 2010 t.d. var hins vegar vitað, að af 21 alvarlega slösuðum í hjólaslysum, höfðu aðeins 2 verið með hjólahjálm. Andlitsáverkar og augnskaðar eru þar  meðtalaldir enda vernda hjólahjálmar andlitinu líka að vissu marki. Um 75% dauðsfalla vegna umferðarslysa á reiðhjólum í heiminum öllum eru hins vegar rakin beint til heilaáverka og þar sem rannsóknir sýna að hjólahjálmur geti komið komið í veg fyrir í allt að þriðjung tilfella.

Varðandi minna alvarlegu höfuðhöggin er áhugavert að líta til tengsla höfuðhögga almennt og minnihátta breytinga sem geta orðið við mar á heilavef „minimal brain injury“. Varanlegar afleiðingar eftir tiltölulega lítil höfuðhögg og sem jafnvel ekki er endilega komið með til læknis, en sem getur valdið hegðunarvanda og skertri færni barna og jafnvel fullorðinna löngu síðar. Nokkuð sem reiðhjólahjálmar draga stórlega úr hættu á og sem jafnvel ein lítil steinvala á malbiki getur valdið.

Til að hjálmanotkunin verði almenn, er sjálfsagt að lögleiða hana eins og gert var með bílbeltin 1981, fyrir alla, unga sem aldna. Að marggefnum tilefnum og þar sem málið er í sjálfu sér svo ofureinfalt og rökrétt. Til að draga úr öllum höfuðáverkum tengt falli á hjóli og sem við því miður fáum oft ekki umflúið.

Í fréttatíma RÚV í gærkvöldi var fjallað um á fjórða tug athugasemda frá Lyfjastofnun til Landlæknisembættisins vegna lyfjagáttarinnar svokölluðu. Rafræn tölvugátt fyrir lækna til að senda rafræna lyfseðla í apótekin og sem starfrækt hefur verið hér á landi sl. 5 ár og tekur orðið við nær öllum útgefnum lyfjaávísunum á landinu. Hún hefur þó þá annmarka að aðeins starfsfólk apótekanna getur séð hvaða lyf fólk á eftir að fá afgreitt frá hinum ýmsu læknum.

Læknarnir sjálfir, ekkert frekar heimilislæknar viðkomanda, svokallaðir gæsluverðir sjúkraskránna, fá hins vegar aðgang að gáttinni til að átta sig á hvað liggur þar inni. Af hinum ýmsu lyfjum á hverjum tíma, frá hvaða læknum og eins með tilliti til hugsanlegra aukaverkanna og milliverkana lyfjanna. Eins þar sem viðkomandi getur verið að taka sama lyfið undir mismunandi heitum (t.d. gamalt fólk), tekið vitlaus lyf út við tilfallandi nýjum kvillum (t.d. ungt fólk) sem hvortveggja eru dæmi um, sem og möguleikum á misnotkun vegna endurtekinna lyfjaávísana á geð-. verkja-, kvíða- og svefnlyf. Lyfjaflokkar sem mikið hafa verið til umfjöllunar vegna mikillar notkunar hér á landi og sem stundum eru misnotuð og ganga kaupum og sölum á hinum svarta markaði.

Algengasta einstaka lyfið sem skrifað er upp á Íslandi í dag er Imovane svefntöflur, eða um 5 milljón skammtar (DDD) á ári sem fara flest gegnum gáttina. Milli 5-10% allra lyfjanotkunar landans. Algengustu svefnlyfin í dag eru nú talin mikið varasamari en áður og mikil aukning er í komum t.d. á bráðadeildir tengt notkun þeirra á einn eða annan hátt. Oftast er um aldraða að ræða og tengt milliverkun við önnur lyf, ekki síst verkja- og geðlyf. Bara af Stilnoct, sem er næst algengasta svefnlyfið hér á landi, hefur orðið vart yfir 200% aukningu í komum á bráðamóttökur Í Bandaríkjunum sl. ár. Vegna áhrifa daginn eftir, eru síðan Norðmenn farnir að mæla þessi efni í blóði ökumanna og sem fá á sig dæmdar sektir, svipað og um ólöglegt áfengi í blóði væri að ræða. Löngu er tímabært a.m.k. að trekkja niður mikla svefnlyfjanotkun landans og sem nálgast 10 milljón svefnskammta á ári. Lyf sem eru miklu meira notuð hér á landi en á hinum Norðurlöndunum og þar sem átök hafa verið gerð til að draga stórlega úr notkuninni.

Stór hluti af vandamálinu snýr reyndar einnig að endurnýjunarvenjum á lyf sem viðgangast hér og sem eru nær eingöngu nú rafrænar inn í lyfjagáttina. Oft áður hálfsjálfvirkt með viðtölum við læknaritara þar sem læknarnir sjálfir anna ekki lengur símaálaginu, en þurfa engu að síður að samþykkja ávísunina að lokum. Læknirinn getur heldur ekki séð hvað aðrir læknar hafa skrifað upp á utan heilsugæslunnar eins og áður sagði, sem er sérstaklega bagalegt þegar um svefn-, geð- og verkjalyf er að ræða. Mál sem mikið hefur verið rætt um áður sl. ár tengt lokaðri lyfjagátt, enda töluvert langt í sameiginlega sjúkraskrá þar sem upplýsingar gætu legið fyrir og eins þar sem læknabréf milli lækna berast oft seint eða ekki, jafnvel yfir 50% tilvika.

Margt er þannig á huldu hvað er að gerast í lyfjagáttinni frægu, en sem virkar nú sem hálfgerð svefngátt fyrir marga. Í stað þess að læknir fái nú meiri tíma til að ræða við skjólstæðinga sína beint, ekki síst með tilliti til lyfjameðferða, eykst álagið stöðugt og skrifræðið. Vottorðamál milli himins og jarðar, nú síðast þar sem stendur til að heimilislæknar geri samantekt á lyfjakostnaði einstaklinga vegna svokallaðs þaklyfjaskýrteina. Þótt hann hafi ekki, frekar en aðrir læknar, nema takmarkaðan aðgang að upplýsingum og engan úr lyfjagátt apótekanna. Tíma læknis væri auk þess mikið betur varið til þeirra hluta sem hann er menntaður til að annast. Læknismeðferðar og fræðslu, en ekki á kostnaði vegna lyfjalyfjakaupa og sem auðvitað er ekkert annað en útreikningur á sjúklingaskatti.

Lyfjagáttin og rafrænir lyfseðlar geta skapað mikið öryggi varðandi lyfjaávísanir almennt, ef gáttin er ekki notuð sem lokuð lyfjagryfja. Margsinnis hefur verið bent á vandann sl. ár en sem eykst stöðugt. Það eina sem hins vegar hefur alltaf vantað er viljinn og einfalt samþykki Persónuverndar, lýðheilsunni til verndar.

http://www.laeknabladid.is/tolublod/2011/07/nr/4280

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2011/05/27/opid-upp-a-gatt/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/04/12/vakna-thu-nu-thjod-min/

http://blog.dv.is/vilhjalmurari/2013/03/25/ologleg-svefnlyfjanotkun-islendinga/

http://www.ruv.is/frett/hafa-aldrei-notad-meiri-svefnlyf

http://www.medscape.com/viewarticle/803495?nlid=31023_1048&src=wnl_edit_dail&uac=12227BT