Umræða um heilsu er ofarlega á baugi eins og vera ber, en oft á mismunandi forsendum þó. Heyrum við ekki það sem sagt er, eða hlustum við ekki á það sem fólki býr í brjósti? Oft litast umræðan nefnilega af allt öðru en að tryggja fólkinu sem í landinu búa bestu mögulegu heilsu sem völ er á og sem skilgreind er í lögum. Umræða sem litast oft af hagsmunum fárra og eins nýtilkominnar tortryggni almennings í garð þjónustu sem allir hafa talið sjálfsagða hingað til. Skyldi engan furða enda þjónustan oft tvíbent og mismunandi eftir hvar við búum eða jafnvel hvað við erum gömul. Það sem þykir sjálfsögð þjónusta á einum stað fæst jafnvel ekki á öðrum. Stjórnvöld hnykkja líka á vandanum og segja ekki skipta mál hvar þjónustan er veitt, af hverjum og enn síður á hvaða tíma sólarhringins.

Síðastliðin ár hefur ekki verið mikið rætt um mikilvægi heilsugæslunnar í íslenska heilbrigðiskerfinu né vaktþjónustunnar, sérstaklega hér á höfuðborgarsvæðinu. Umræðan hefur verið mest um nauðsyn þess að byggja nýtt hátæknisjúkrahús, á sama tíma og spítalarnir eru að tæmast af hæfasta starfsfólkinu. Mismunandi rekstrarform og einkavæðing hefur líka verið ofar í umræðunni en gæðin. Umræða um grunngildi góðrar heilusgæslu meðal þjóðar og hlutverk í heildarmyndinni virðist líka mörgum gleymd. Ef til vill vegna þess að við þóttumst hafa það svo gott og gátum sótt þjónustu þangað sem okkur hentaði hverju sinni, óháð kostnaði og langtímaafleiðingum fyrir þjóðfélagið.

Jafnvel upplýsingar um nauðsynlegar bólusetningar fyrir ungbörn í okkar litla landi er ábótavant og börnum og foreldrum er mismunað. Tortryggni eykst og í ungbarnaheilsuverndina eru komnir brestir enda starfsfólið ekki virkjað til upplýstrar umræðu og fræðslu. Þátttaka ungbarna í bólusetningum eins og gegn mislingum, hettusótt og rauðum hundum (MMR) er ábótavant og ekkert samráð var haft við starfsfólk heilsugæslunnar þegar ný bólusetning gegn pneumókokkum var ákveðin. Afleiðingarnar eru þekkingarleysi og síðan lélegra hjarðónæmi en efni standa til og sem stefnt getur heilsu ungbarna á Íslandi í hættu eins og kom fram í viðtali við sóttvarnarlækni í gærkveldi. Ekki síður þegar ekki eru gerðar nauðsynlegar ráðstafanir samhliða til að nýta þann árangur sem má vænta af bólusetningum og skiptir miklu máli varðandi framahald á þeim vanda sem við stöndum frammi fyrir varðandi sýkingar barna í heilsugæslunni. Vantrú vissra einstaklinga og hópa gegn bólusetningum ungbarna hér á landi á reyndar líka rætur að rekja til skoðana öfgahópa erlendis. Orðið hafa til furðusögur og samsæriskenningar vegna hagnaðs lyfjafyrirtækja fengið byr undir vængi. Það er alvarlegt þegar auðtrúa einstaklingar og foreldrar grípa slíkar sögur á lofti og láta þær síðan ráða ferðinni fyrir sig og börnin sín. Þá gleymir fólk að líta til sögunnar, m.a. hér á landi og ég hef rætt áður í sambandi við mikilvægi bólusetninga og hrun meðal þjóðarinnar vegna smitsjúkdóma á öldum áður.

Helmingur af verkefnum  Slysa- og bráðamóttöku á heima á heimilislæknavöktum, eins og úti á landi og í öllum öðrum löndum, ekki á hátæknisjúkrahúsi. Með því að heimilislæknirinn sinni þessum erindum „á heimavettvangi“ er oft hægt að fækka óþarfa innlögnum  “Hátæknisjúkrahúsið í Reykjavík” sem og mörgum óþarfa afleiddum rannsóknum sem þar eru gerðar. Lengi hefur verið lögð allt of mikil áhersla á „hátæknina“ í stað “lágtæknina” þar sem áherslan er ekki síður lögð á samspil sálar og líkama. Styðja ætti við ódýrari “lágtæknisjúkrahús” eins og St. Jósefspítala í Hafnarfirði sem sinnt geta betur minna veiku fólki og gamla fólkinu sem ekki fær hvort sem er pláss á sjúkrahúsunum, allra síst á sjálfu höfuðborgarsvæðinu þar sem engin minni sveitasjúkrahús eru til staðar. Eins er auðvitað mikið mikilvægara að tryggja mannauðinn og traust starfsfólk í landinu en byggja stórar og kostnaðarsamar byggingar til notkunar í fjarlægri framtíð. Við höfum byggt nóg af slíkum byggingum úr steypu og gleri í bili.

Efla þarf heilsugæsluna með Grettistaki til að hún geti tekið við nýjum og krefjandi verkefnum á næstu árum. Verkefnin sem lengi hafa verið skilgreind hjá Félagi íslenskra heimilislækna (FÍH), meðal annars í stöðlum félagsins um starfshætti og aðstöðu og sem eru endurnýjaðir nýlega og voru gefnir út í bókaformi  2008 ásamt marklýsingu fyrir sérfræðinám í heimilislækningum á Íslandi. Í dag er hins vegar víða skortur á heimilislæknisþjónustu ekki síst á höfuðborgarsvæðinu. Sennilega vantar upp undir 50 lækna bara þar, og um 7 lækna þarf til starfa á ári, næstu árin til að halda í horfinu en upp undir helmingur heimilislækna sem starfa í dag munu láta af störfum vegna aldurs á komandi áratug.

Þörfin er því aldrei meiri en einmitt nú. Ábyrgð einstaklingsins á eigin heilsu fer samt því miður dvínandi og þjóðin fitnar sem aldrei fyrr. Nálgun tengt sjúkdómseinkennum og tilefnum hverju sinni hefur aldrei gefið heilsugæslunni jafn gott tækifæri til að sanna sig, ef eðlilega hefði verið að henni búið. M.a. til að vekja upp áhuga hjá einstaklingunum sjálfum á mikilvægi breyttra lífshátta. Á tímum sem flestir okkar sjúkdóma er af okkar eigin völdum. Rútínu skoðanir og blind skimun sem nú er svo vinsæl hjá fyrirtækjum út í bæ getur aldrei komið í stað einstaklingsmiðaðrar forvarna í heilsugælsunni. Þar sem vandi hvers um sig á heima og er metinn í þverfaglegu samhengi, af ýmsum tilefnum hjá einstaklingnum með sjúkasöguna og félagsstöðuna að leiðarljósi.

Umræða um rekstarform ræðst oft meira að fjárhagslegri hagræðingu til skamms tíma þegar ekki er til nóg af peningum en gæðum til lengri tíma. Jafnvel gróðrasjónarmið í atvinnuskapandi umhverfi eftir lögmálum framboðs og eftirspurnar er látið ráða ferðinni. Langtímasjónarmið hvað varðar heilsu þjóðarinnar verður útundan meðan alþingsmenn karpa um laun sín og kjör og endalausar fjárhagslegar lausnir á öllum vandamálum. Jafnvel þar sem lausnin er fyrst og fremst faglegs eðlis og sem getur sparað mikið þegar til lengri tíma er litið. Umræða sem samt má sín lítils.

Ferðatengd heilsuþjónusta og heilsuiðnaður er nú líka mikið til umræðu sem einhverskona bjargvættur fyrir heilbrigðiskerfið en sem á ekkert skilt við heilsumarkmið þjóðarinnar, enda sjúklingar aldrei hráefni. Enn síður á tímum sem íslenska heilbrigðiskerfinu blæðir og skortur er á hæfu starfsfólki til starfa. Í grunnheilsugæslunni, í sérfræðimóttöku sérfræðinga á stofum og á göngudeildum og í sjálfri spítalaþjónustunni. Kerfi sem eiga að vinna saman og vera fyrst og fremst á forsendum ríkisins með hag almennings að leiðarljósi, ekki einhverra annarra í bissness. Heilsan okkar er einfaldlega ekki markaðsvara sem genga á kaupum og sölu. Ekkert frekar en mannsal. Hugmyndafræði nýfrjálshyggjunnar beið skipsbrot hér á landi eins og allir vita og þau gildi sem hún stóð fyrir hrundu eins og spil í spilaborg. Eftir sitja draugar fortíðar og viðskiptalíf sem því miður þrífst ennþá á þessari hugmyndafræði, þótt gildin sjálf séu löngu fallin. Þau verðgildi eiga að minnsta kosti ekki heima sem stærsta viðfang velferðarráðuneytisins.

Á annan og betri hátt höfum við skipulagt aðra nauðsynlega opinbera þjónustu sem allir telja nauðsynlega svo sem starfsemi lögreglunnar og dómskerfisins. Opinberir aðilar sem grípa inn í þegar illa fer í samskiptum okkar á milli. En af hverju ekki líka þegar um sjálf okkur er að ræða. Okkar helgasta vé, sjálfan líkamann, sálina og allt þar á milli. Á sama tíma og aðrir embættismenn sverja þess eið að þjóna fyrst og fremst hagsmunum almennings, ætti heilbrigðisstarfsfólk sem eingöngu sinnir nauðsynlegri þjónustu við veika og slasaða að vera umbunað af verðleikum, sem vörsluaðilar mannauðsins. Ekkert síður en vörsluaðilar fjársýslu ríkisins og ríkisbankanna eru vel launaðir. Aðilar sem bera mikla ábyrgð frá vöggu til grafar, gefa góð og holl ráð og reyna að tryggja að sem flestir eigi sem lengsta starfsævi, þjóðinni til mikillar hagsbótar.

Heilbrigðisyfirvöld verða að fara að skilja nýja hugsun og nýja nálgun á vandamálunum í íslenska kerfinu. Nýja heildarsýn á skipulagi heilbrigðisþjónustunnar þar sem forgangsmál á að vera að tryggja mannauð í stað steinsteypu. Þau ættu að forðast gamlar hugsanaskekkjur, sem við ættum í ljósi atburða sl. ára að vera búin að átta okkur á fyrir löngu og sem hafa hentað afar illa okkar litla og viðkvæma þjóðfélagi. Ekki síst í heilbrigðiskerfinu þar sem kostnaður eykst umfram getu þjóðarinnar að standa undir með góðu móti og þar sem við þurfum umfram allt að styrkja grunnstoðirnar áður en verður byggt ofan á þær. Gleymum því ekki, því annars brotna þær.

Í gamla daga sem barn ímyndaði ég mér oft að sjúklingar væru sérstakur þjóðfélagshópur. Gamalmenni og óheppið fólk sem fengi alvarlega sjúkdóma sem þyrfti síðan að leggjast inn á spítala. Fólk sem síðan lægi þar oft í langan tíma. Stundum allt of lengi, en sem vikulegir óskalagaþættir í útvarpinu styttu stundirnar. Óskalög sjúklinga á RÚV voru enda dægurlög þess tíma og sem heyrðust lítið undir öðrum kringumstæðum. Við hin fengum þá að njóta og óskuðum jafnharðan þeim sem fengu óskinrnar, góðs bata. Angurvær lög fengu mann síðan til að klökkna, enda ímyndaði maður sér að hjá sumum væri þá stutt eftir. „Söknuður“, í flutningi nafna míns Vilhjálmssonar og „Heyr mína bæn“ í flutningi systur hans Ellýar Vilhjálmsdóttur voru nær spiluð í hverjum þætti og skýrskotuðu til þess sem koma skyldi. Lög sem eru ógleymanlegar perlur og sem fá mig oft til að hugsa um „óskalög“ sjúklinganna minna í dag.

Spennan er okkur í blóð borin, Íslendingum, hvernig ætti annað að vera. Blóðþrýstingur er okkur líka, eins og öllum öðrum, hjartans mál og afar mikilvægt að hann sé ávalt sem bestur. Í ólgu lífsins er spennan samt oft við suðumark og stundum sýður upp úr. Í lífsins leik getur spennan líka verið óbærileg, jafnvel bara að fylgjast með spennandi landsleik handbolta sem segja má að sé okkar þjóðaríþrótt og maður getur stundum engan vegið verið. Þjóðarhjartað slær heldur aldrei hraðar en þegar við fylgjumst með okkar mönnum á erlendri grundu, eins og á laugardagskvöldið þegar Vinir Sjonna tóku lagið fyrir yfir 100 milljón manns. En stundum líka í martröðum lífsins eins og gengur, ekki síst þegar aðrir sjúkdómar herjar á kroppinn og hugann.

Háþrýstingur (hypertension arterialis) er eitt algengasta viðfangsefni heimilislækna, ásamt mati á öðrum áhættuþáttum æða- og hjartasjúkdóma. Oft hef ég verið spurður af hverju ég hafi ekki skrifað eitthvað um háþrýstinginn. Eitthvað í þeim anda sem ég ræði gjarnan við sjúklingana mína.

Háþrýstingur er mjög algengur og segja má að flestir sem lifa nógu lengi fá „sjúkdóminn“. Talað er um háþrýsting þegar efri mörk eru yfir 140-145 og neðri mörkin yfir 85-90. Efri mörkin er slagþrýstingurinn í slagæðakerfinu, þegar hjartað slær, en neðri mörkin, hlébilsmörkin, þrýstingurinn milli hjartaslaganna. Flestir fá einkennin upp úr miðjum aldri og hann er sjaldgæfur fyrir tvítugt. Margir gera sér ekki grein fyrir að aðeins hækkaður blóðþrýstingur er eðlilegt líffræðilegt fyrirbæri sem læknavísindin hafa sjúkdómsgert enda hægt að komast hjá óþarfa afleiddum sjúkdómum ef tímarlega er brugðist við og blóðþrýstingurinn lækkaður. Í mörgum tilvikum með inngripum sem við sjálf ráðum yfir. Í öðrum tilvikum með lyfjum. Oftast er blóðþrýstingurinn hækkaður vegna aukinnar mótstöðu í slagæðum líkamans af óþekktum ástæðum, en stundum vegna annarra sjúkdóma í nýrum og hjarta. Þá getur blóðþrýstingurinn líka verið illvígur, hækkað snögglega og orðið lífshættulegur (>200/>120).

Alvarlegustu afleiðingar hás blóðþrýstings hér áður fyrr og áður en farið var að meðhöndla eldra fólk jafn mikið og gert er í dag, voru heilablæðingarnar. Oft rökrétt afleiðing aðstæðna þegar æðarnar voru orðnar gamlar, sífar og brothættar í heilanum. Eðlileg afleiðing eðlisfræðilegs fyrirbæris þegar þrýstingurinn er of hár í viðkvæmum pípum. Afleiðingar sem maður sá því miður allt of oft hér á árum áður, en sem eru nú miklu fátíðari þar sem miklu fleiri eru meðhöndlaðir í tíma, sem betur fer. Önnur heilablóðföll (slög) sem eru oftast vegna blóðþurrðar eru nú algengari, jafnvel hjá yngra fólki m.a. vegna langvarandi háþrýstings en líka vegna arfbundinna þátta, m.a. æðagúla í heilaslagæðum.

Í dag eru langtímaafleiðingar á sjálft æðakerfið þannig oftar til skoðunar enda koma þau einkenni fram miklu fyrr í flestum líffærakerfum líkamans, ekki síst í hjartanu sjálfu, nýrunum auk heila og skynfæra eins og augum. Skiljanlegri afleiðingar langtímaáhrifa hækkaðs blóðþrýstings á pípukerfi líkamans þar sem innra æðaþelið þarf að mæta auknu álagi til langs tíma. Ekki síst þegar aðrir áhættuþættir bætast við, svo sem hátt kólesteról og reykingar. Hvortveggja sem er sem eitur á æðaþelið og flýtir fyrir æðakölkun og skemmdum. Einnig hreyfingarleysi, offita, sykursýki, mikil saltneysla og jafnvel lakkrísát. Síðan má nefna ýmislegt annað svo sem afleiðingar bólgusjúkdóma og jafnvel áhrif ýmissa lyfja eins og gigtar- og bólgulyfja.

Flestum sem er annt um miðstöðvarkerfið heima vita hvað of hár þrýstingur í kerfinu getur orsakað eða vélamenn sem vinna með vökvadælur og glussaslöngur. Meiri þrýstingur, meira slit á kerfinu, mælum, lokum, pípum og slöngum. Því viljum við takmarka þrýstinginn og hafa hann eins eins lágan og við komumst af með til að minnka líkur á bilunum, svo ekki sé talað um alvarlegt tjón.

Sennilega er fátt jafn vel rannsakað og áhrif langvarandi háþrýstings á æðakerfið. Sumar rannsóknir ná til tugþúsunda sjúklinga í mörgum löndum yfir mörg ár, jafnvel áratugi. Milljónir hafa tekið þátt í lyfjarannsóknum enda fátt jafn arðvænlegt fyrir lyfjaiðnaðinn og blóðþrýstingslyfin, sem flestir þurfa að taka þegar þeir eldast. Þá kemur líka til áratuga reynsla læknanna sjálfra af góðum lyfjum fyrir sjúklingana sína. Lyf sem í dag er oftast auðvelt að mæla með án þess að hætta sé á að fá aukaverkanir við langtímanotkun.

Mikið stress og álag í þjóðfélaginu í dag leiðir oft til hækkaðs blóðþrýstings tímabundið en langvarandi álag jafnvel til varanlegs háþrýstings auk þess sem þá eru meiri líkur á að viðkomandi hugsi síður vel um heilsuna almennt. Borði verr og hreyfi sig minna svo ekki sé talað um neyslu áfengis- og vímuefna og reykingar. Það hangir nefnilega margt annað á spýtunni eins og ég reyndar ræddi nýlega í pistli mínum „Ertu pera eða epli“  þar sem ég fjallaði meðal annars um heileinkennið efnaskiptavillu (syndrom X) þar sem fer saman hækkaður blóðþrýstingur, hækkaðar blóðfitur og skert sykurþol. Margir toppar á sama ísjakanum sem liggur að mestur undir yfirborðinu.

Verulegar áhyggjur ber að hafa á þróun mála hér á landi næstu árin þar sem vaxandi fjöldi barna og ungmenna stefna þjóðinni í mikinn offitufaraldur og er þjóðin samt meðal þeirra feitustu fyrir. Ein fyrstu einkenni offitu fyrir utan kílóin er einmitt hækkaður blóðþrýstingur. Og bregðast þarf við vandanum áður en upp úr sýður og mörg önnur vandamál sem fylgja offitunni sliga einstaklingana og heilbrigðiskerfið. Þarna þarf heilsugæslan að spila sitt stærasta hlutverk í forvörnum.

Ég hvet alla fullorðna og jafnvel börn og unglinga sem hafa sterka ættarsögu, að láta fylgjast vel með blóðþrýstingnum sínum. Í gamla daga var það til að koma í veg fyrir ótímabærar heilablæðingar, í dag er það fyrst og fremt til að fyrirbyggja ótímabæra blóðþurrðarsjúkdóma, æðaþrengsli og stíflur, afleiðingar langvarandi álags á æðakerfið. Og auðvitað þarf hjartað síðan að vinna stöðugt á móti meiri og meiri þrýstingi í æðakerfinu sem leitt getur að lokum til hjartabilunar, dælan ræður einfaldlega ekki við þrýstinginn til lengdar. Vítahringur sem erfitt getur verið að losna úr þegar hún á annað borð bilar. Einfalt ráð er að lát mæla blóðþrýstingin reglulega eða hafa sjálfur aðgang að sjálfvirkum blóðþrýstingsmæli eins og t.d. sést á myndinni hér að ofan og sem kostar í raun ekkert meira en hvert annað heimilistæki og sem sómir sér vel meðal þeirra.

Meðferð við háum blóðþrýstingi er síðan ýmiskonar, en fyrsta skrefið er yfirleitt að taka upp heilsusamlegri lífstíl, stefna að kjörþyngd, hreyfa sig reglulega og borða hollan mat. Forðast áhættuþættina eins og fjandann. Lyfjameðferð kemur síðan vel til greina og höfum við sem betur fer úr mörgum góðum lyfjum að velja þannig að meðferðin getur verið klæðskerasaumuð að þörfum hvers og eins, með reglubundnu eftirliti. Verum svolítið góð við okkur og fylgjumst betur með þrýstingnum innra með okkur.

Viðtal við mig um efnið í Reykjavík síðdegis, 17.5.2011 og Samfélagið í nærmynd, 23.5.2011

ÁTVR telur að framleiðslu og sölu á íslensku neftóbaki verði hætt í núverandi mynd ef frumvarp til laga um tóbaksvarnir verður samþykkt í óbreyttri mynd. Samkvæmt frumvarpinu verður bannað að flytja inn, framleiða og selja allt bragð- og lyktblandað reyklaust tóbak. Þessari frétt sem kom fram hjá RÚV í vikunni ber að fagna og vonandi nær frumvarpið fram að ganga sem fyrst.

Oft hef ég undrast þann tvískinningshátt að ríkið skuli selja tóbaksvörur sem öllum er óholt að neyta, bara mismunandi mikið. Munn- og neftóbak getur í vissum tilvikum verið hættulegra en tóbakið sem við reykjum. Hvernig er hægt að sitja beggja megin við borið, eitrað með sölu og líknað í senn? Hingað til hefur okkur verið umhugað um alla mengun. Þjóðfélagið reyndar farið á hvolf yfir hugsanlegri Díoxin-mengun á vissum svæðum í sveitum landsins og sem auðvitað í vissu magni getur líka valdið heilsuskaða. Í því sambandi hefur stjórnsýslan verið harðlega gagnrýnd hér á landi, ekki síst fyrir sofandihátt og yfirhylmingar endalaust, eins og fram kemur í ágætri forystugrein Fréttablaðsins í morgun. Sú mengun er þó lítil miðað við óbeinar tóbaksreykingar sem margir hafa orðið að búa við um árabil, en sem eru sem betur fer á undanhaldi vegna skilnings almennings.

Áður hef ég fjallað um skaðsemi reykinga og tóbaks og vísa ég til þeirrar umræðu varðandi skaðsemi á heilsuna. Sala á nef- og munntóbaki sem jafnvel veldur enn meiri fýkn en reyktóbakið er hins vegar að sækja í sig veðrið. Og ekki nóg með að ÁTVR selji varninginn, heldur framleiða þeir hann einnig. Hann er furðulegur þessi heimur, og hvað eru stjórnvöld að hugsa?

Hafrafell og Vatnajökull 08.05.2011 (mynd Harald Jóhannesson)

Það þarf ekki stórglæsilega Hörpu til að geta notið. Hljómlistar, litadýrðar eða menningar yfirhöfuð, allt hvernig á það er litið. Jöklaævintýri er t.d. aðeins hluti þess sem íslensk náttúra sjálf býður upp á. Maður þarf aðeins að vera tilbúinn að þiggja, vera með, ganga, horfa og hlusta.

Með erfiðari göngum sem ég hef farið á lífsleiðinni var ferð um síðustu helgi á Vatnajökul. Jökul jöklanna, skjannahvítur og víðáttumikill. Eins og annað land í landi ís og elda þar þú verður agnarsmár. Og það er ólíkt að ganga á jökli eða fjalli fyrir margra hluta sakir og sem ég hvet allt göngufólk til að reyna, þótt ekki væri nema einu sinni. Jöklaganga krefst mikils undirbúnings og góðrar farastjórnar. Hennar varð ég og konan mín og 18 aðrir samferðarmenn aðnjótandi fyrir tæpri viku síðan, 8. maí árið 2011. Á stórafmælisdegi vinar míns og aðalfararstjórans, Jóns Jóel Einarssonar hjá Út og vestur. Aftur til hamingju vinur.

Eftirvænting með veðurspánna spilar stórt hlutverk síðustu dagana fyrir ferð. Ekki að maður sé ekki vanur að ganga í ýmsum veðrum, en í 2000 metra hæð skiptir vindkæling og skyggni öllu máli og gangan getur tekið sólarhring, í versta falli. Veðurglöggir jöklamennirnir reiknuð síðan út „glugga“ og draga myndi úr úrkomu og skyggni batna sem gæfi okkur möguleika á að komast alla leið á tind Hvannadalshnjúks. Því þurfti að vera snemma á ferðinni og leggja af stað klukkan 3 að nóttu. Og viti menn, þetta gekk allt eftir og seint kvöldið áður var himininn orðin heiðskýr og tær. Í norðaustan garra lögðum við síðan af stað upp frá Sandfelli .

Í fjallgöngur þarf auðvitað alltaf góðan útbúnað, góða gönguskó og skjólfatnað. Á jökla þarf búnaðurinn að vera meiri, betri hlífðarfatnaður, ísöxi á pokann og göngugadda til að geta sett undir skóna. Á jöklum geta oft leynst sprungur undir, við hvert fótmál svo það er eins gott að fara varlega og vera með góða leiðsögn og helst alltaf í línum. Gönguplanið í upphafi þarf að vera skýrt og nauðsynlegt að hafa nóg af nesti og drykkjum meðferðis og orku fer að þrjóta. Varáætlun þarf  líka að hafa með í farteskinu, ef út af bregður og að maður njóti alltaf göngunnar, hvert sem hún leiðir mann að lokum.

Vatnajökull nálægt Sandfelli 08.05.2011 (mynd Harald Jóhannesson)

Það er í raun næsta ólýsanlegt að ætla að reyna að lýsa öllum þeim hughrifum sem maður verður fyrir í ferð sem þessari. Fyrir utan áskorunina að að reyna aðeins á eigið þrek og mörk. Hver mínúta er sem í öðrum heimi, þar sem nær allt hverfur fyrir stundinni sem er upprunnin og markmiðinu að komast á leiðarenda. Frábærar ljósmyndirnar sem Harald Jóhannesson tók, lýsir umhverfinu að hluta en enginn listamaður getur dregið öll þau áhrif fram sem skynfærin fengu að njóta, í myndlist, tónlist og ljóðlist. Þar hefur náttúran og samband hennar við þig algjört forskot.

Eftir því sem klukkustundunum fjölgar á göngunni og þreytan segir meir og meir til sín fá hlutirnir á sig nýja vídd og tilgangur lífsins að geta lifað frískur, verður skýrari en nokkru sinnum áður. Af hverju við erum eins og við erum? Reynslubrunnur sem maður safnar í til að geta endurupplifað æ síðar. Sá er líka tilgangur minn með þessari lýsingu, að aðrir geti notið brotabrots af reynslunni og verið þeim hvatning til að prófa hið sama.

Hvert fótskref getur verið þungt eftir að upp í snjóinn er komið. Hjarnið missterkt og skrefin misdjúp. Margra klukkustunda ganga upp í móti, upp fyrir þokubakka í neðstu hlíðum og síðan upp fyrir sjálf skýin. Þar sem fjallstindarnir fá nýja vídd og þú horfir niður á þá og tilveruna sem afmarka þá frá undirlendinu. Landið brúna og græna, sandarnir svörtu og hafið dimmblátt og hvítfrissandi í órafjarlægð. Ósarnir mjólkurlitaðir og fjallstopparnir hvítir. Þar sem sólin var líka velkomin í þetta sinn ofar skýjunum.

Hvannadalshnjúkur 08.05.2011 (mynd Harald Jóhannesson)

Hnjúkurinn sjálfur eins og ísaður hamar þar sem tíminn hefur staðið kjurr. Allt frosið sem frosið getur og ekkert líf nema í mér og samferðarmönnunum. Gaf aðeins okkur alla þessa víðáttu að njóta, þessa stuttu stund á toppnum. Hugurinn komst ekki hjá því að hugsa um allan þennan ís sem er vatnsforðabúr allra til framtíðar. Vatnið sem annað líf þrífst á og mun þurfa að gera um ókomin ár. Samt bráðnar jöklar hraðar á norðurslóðum en nokkru sinni, eða um marga rúmkílómetra á ári hverju bara hér á landi, jafnvel tugi. Sem geta með sama áframhaldi bráðnað upp á næstu öldum. Allt vegna hlýnunar jarðar sem er mest af okkar eigin völdum. En meðan gráta jöklarnir.

Við hlið ísjaðarins rísa fjallgarðar sem eru eins og fegurstu dómkirkjur Evrópu, bara margfallt stærri og tígurlegri eins og t.d. Hafrafellið. Vindurinn hvín í berginu og stundum má heyra hrynjanda í melódískri symfóníu, þótt oftar sé tónarnir angurværir og jafnvel drungalegir. Þar er þó enginn slitinn Hörpustrengur og ekki til falskur tónn. Yfir ísinn fýkur íshröngl sem vindurinn einn hefur ná að rífa upp úr hjarninu og sem síðan dreifist yfir hola ísskelin eftir bráðnun dagsins. Milljónir klingjandi ísnála sem syngur í og gefur symfóníunni nýtt yfirspil á aðra tóna. Eitthvað sem verður aldrei spilað á neitt hljóðfæri. Þar sem við fáum að hlusta, sjá og njóta, allt í senn í henni veröld.

Í lok göngu eftir 14 tíma er mælirinn  fullur. Orkan búin og það er gott að vera kominn aftur heim, alsæll. Niður á jörðina, hvílast og nærast. Þú varst um stundarsakir nær öðru takmarki í lífinu, á landi sem heitir Ísland.

(Á You Tube má sjá myndband sem Harald Jóhannesson gerði af ferðinni góðu með Út og Vestur á Hvannadalshnjúk 8.5.2011.)

Nú eru skólunum að ljúka og sumarið framundan. Fyrir mörg börn er skólinn samt griðastaður frá erfiðleikum heima fyrir, ekki síst á tímum sem við nú lifum og fátækt víða ríkjandi á heimilum. Fyrir þeim börnum þarf nú að hugsa þótt henni Grýlu gömlu hafi oft verið hótað í gamla daga, ef börnin væru ekki nógu þæg og góð.

Í fyrra var ég á áhugaverðum fyrirlestrum á Læknadögum um efnahagskreppur og áhrif þeirra á heilsu barna. Forseti Evrópusamtaka barnageðlækna, Tuula Tamminen og Nick J. Spencer, forseti Evrópusamtaka í félagslækningum barna (European society for social paediatrics and child heath, EESOP) heldu þar m.a. erindi.

Tuula vísaði til reynslunnar af kreppunni í Finnlandi á níunda áratug síðustu aldar og fjölda rannsókna sem gerðar hafa verið á geðheilsu barna þar í landi. Mikilvægasti þátturinn til að fyrirbyggja geðræn vandamál hjá börnum var að fjölskyldan stæði saman og foreldrar reyndu allt hvað þau geta til að tryggja sem best andlega vellíðan barna sinna. Í kreppunni í Finnlandi var ekki hugað nógu vel að þessum fjölskyldugildunum og margar fjölskyldur brotnuðu vegna örvæntingar og álags. Líta verður á það sem mestu máli skiptir í samskipum fólks, kjarnagildin og sjálfa væntumþykjuna. Ytri þrengingar og jafnvel atvinnuleysi foreldra hefur minna að segja ef hægt er að tryggja með einhverjumóti “hamingju innan fjölskyldunnar“ sem auðvitað er oft erfitt í aðstæðum sem slæmar kreppur skapa. Reynslan af kreppunni í Finnlandi stappaði stálinu í finnsku þjóðina og efnahagslífið til lengri tíma litið en hún varð að fórna miklu í staðin, týndu kynslóðinni.

Nick fjallaði meira um líkamlega heilsu og benti á að auðvitað yrðu fátækari þjóðir og þróunarlöndin miklu verr úti í kreppum. Ríkari þjóðir standa miklu betur að vígi og þurfa yfirleitt ekki að glíma við mjög skerta heilbrigðisþjónustu hennar vegna. Alvarlegra langtímaáhrifa á líkamlega heilsu væri því síður að vænta, sérstaklega ef kreppan varir ekki mjög lengi. En á Íslandi gerast hlutirnir öðruvísi.

Í „góðærinu“ fórum við fram úr okkur á mörgum sviðum, það vitum við nú vel. Á öðrum sviðum drógumst við hins vegar aftur úr miðað við aðrar þjóðir og það á ekki síst við um heilbrigðisþjónustuna. Þar er búið að vera langvarandi kreppa og í raun kom góðærið aldrei þangað. Af mörgu er að taka þótt sumt hafi verið meira í fréttum undanfarið tengt kreppunni nú. Það var nefnilega svo að tannheilsa barna var mikið verri miðað við hin Norðurlöndunum í meintu góðæri. Þá eins og nú ung börn sem þurfa að vera með tannpínu árum saman og nota verkjalyf og unglingar jafnvel með uppeyddar fullorðinstennur þar sem foreldrar hafa ekki efni á tannlæknaþjónustu eins og kom fram í fréttum á Stöð 2 í vikunni. Börnin fitnuðu líka og geðheilsan versnaði eins og hún heldur áfram að gera í dag. Sýklalyfin líka mikið ofnotuð sem skyndilausn í skipulagslausu kerfi og tengdist beint við hratt vaxandi og alvarlegu sýklalyfjaónæmi, langt umfram það sem gerst hefur hjá nágranaþjóðunum. Aðgerðir stjórnvalda til að ráðast að rót vandans eru eftir sem áður litlar, en alltaf loforð á tillidögum. Eini munurinn er að nú eru góðærisbörnin kreppubörn og stöðugt erfiðara að bregðast við vandanum.

Erfitt er að sjá annað en að tannheilsa barna sem þó leggur grunn að góðri heilsu síðar haldi áfram að versna enda dýrt að fara til tannlæknis í dag. Heilbrigðisyfirvöld hafa nú samt gert rástafanir til að reyna að auka niðurgreiðslu á nauðsynlegri tannlæknaþjónustu barna með samningum við tannlækna og jafnvel standa straum að kostnaði tímabundið samkvæmt sérstakri umsókn ef efnahagur er mjög bágur. Sykur og gos telst ennþá til ódýrari matvæla sem margir nýta sér til huggunar fyrir sig og sína. Börnin hafa enda haldið áfram að fitna svo til vandræða horfir enda þúsundir barna allt of feit í dag. Þjóðin sjálf er líka að verða meðal feitustu þjóðum veraldar. Sykursýki mun þannig aukast og æðasjúkdómar verða algengari þegar árin líða. Geðlyfjakostnaður og önnur úrræði vegna, stress og álags og lakari geðheilsu barna og unglinga mun væntanlega líka aukast á komandi árum.

En hvað segir þetta okkur í dag um stöðu velferðarmála barna á Íslandi og það eftir allar þær úttektir sem gerðar hafa verið (eða ekki gerðar) á stjórnsýslunni eftir efnahagshrun og sem var mest okkur sjálfum um að kenna. Getur verið að horft hafi verið fram hjá viðkvæmustu hlutunum sem við vildum einfaldlega ekki horfast í augu við. Við höfum samt haft sérstaklega góða ástæðu til að horfa í fortíðarspegilinn nú, þann hinn sama og reyndist okkar örlagaspegill, og endurskipuleggja og forgangsraða hlutunum upp á nýtt, ekki síst innan heilbrigðiskerfisins. Í pistli sem ég nefndi, „Heilsugæsla með sálina að veði“ ræddi ég t.d. mikilvægi sálgæslu og þverfaglegrar vinnu heimilislækna með öðru heilbrigðisstarfsfólki, ekki síst hjúkrunarfræðingum, sálfræðingum og félagsráðgjöfum vegna álags á fjölskyldur, ekki síst í kreppu. Heimilislæknum sem nú fækkar óðfluga og sálfræðingum og félagsráðgjöfum sem varla eru til innan kerfis. Í gærkvöldi vorum við síðast minnt á mikilvægi hjálpar við áfallastreituröskun erlendra barna sem flytjast hingað með hælisleitendum frá stríðshrjáðum löndum og mikilvægi góðra tilfinningatengsla við börn í því sambandi í viðtali við sálfræðing Rauðakross Íslands í sjónvarpsfréttum RÚV. Við hljótum að geta litið okkur nær þar sem margar íslenskar fjölskyldur flosna nú upp vegna atvinnuleitar forráðamanna erlendis eða brottflutnings heilu fjölskyldanna burt úr landinu í leit að betri heimi, þar sem streita íslenskra foreldra hefur mikil áhrif á börnin okkar allra. 

Hvatning ætti að vera til að bæta heilsu barna með markvissari aðgerðum en nú er m.a. í bættu fæðuvali og stuðning við hreyfingu barna . Þarna ættu skólarnir að spila miklu stærra hlutverk. Einfaldar aðgerðir sem byggja klárlega á velferð til framtíðar. Miklu meiri fræðsla þarf líka að koma til fyrir foreldra og skóla um heilsumarkmið barna og unglinga. Heilbrigðisþjónustan sjálf þarf ekki síst að vera mikið markvissari og betur skilgreint hvar hennar á fyrst að leita, í grunnheilsugæslunni, hjá sérfræðingum á stofu eða á spítölunum, líka í sjálfri höfuðborginni. Við getum sparað mikið í óþarfa lyfja- og rannsóknakostnaði ef rétt er staðið að málum og læknisþjónusta og lyf eru notuð á markvissari hátt en nú er gert og alþjóðlegar klínískar leiðbeiningar gera ráð fyrir. Þess má þó geta að þegar hafa sparast nokkrir milljarðar króna með markvissari aðgerðum heilbrigðisyfirvalda í lyfjavali á síðustu árum.

Ef ekkert er að gert mun það leiða til mikils aukins kostnaðaðar fyrir heilbrigðiskerfið í framtíðinni og verri líðan almennings. Að hér verði verra að búa en í nágranaríkjunum. Í náinni framtíð óttast maður ennfremur að heilbrigðiskerfið hafi ekki fjármagn til að standa undir auknu álagi sem því myndi fylgja og jafnvel ekki undir því sem við teljum sjálfsagða þjónustu dag. Á þessu er þegar farið að bera með lokun heimilislæknaþjónustu 1/3 hluta sólarhringsins hér á höfuðborgarsvæðinu. Ekki er síður ástæða til að hafa miklar áhyggjur af þróun kennslu-og menntamála eins og með niðurskurði í skólakerfinu. Þarna og í heilbrigðis- og velferðarmálum barna almennt liggja samt þolmörk þjóðarinnar.

Á einhverju verður framtíðin að byggja á landi sem hefur sýnt sig að ekkert síður í góðæri en kreppu getur étið börnin sín, að minnsta kosti tennurnar þeirra. Ef ekki er passað upp á þau.

Í dag er góður dagur þótt úti sé norðaustan nepja í höfuðborginni. Kalt á vangann en maður finnur samt að volgir straumar liggja í loftinu. Kjarasamningar ASI í höfn sem vonandi leggur grunninn að bjartari framtíð. Þrátt fyrir andstöðu sumra sem gera hvað sem er til að veikja ríkisstjórnina. Friður á vinnumarkaði er auðvitað algjör grundvöllur hagsældar í framtíðinni. Í dag er bullandi kreppa og óvíst hvort botninum er náð. Því mikilvægara er að komast að sameiginlegri niðurstöðu, þótt á brattan verði að sækja.

Í dag var gott að fá morgunkaffið sitt eins og maður vildi best hafa það. Dagur eins og flestir aðrir en sem samt lofaði góðu. Hundarnir voru frelsinu fegnir eins og alltaf á heiðinni og léku sér eins og þeir mest gátu. Glaðir með sitt, alveg þar til á heimleiðinni að þeir sáu kött í götunni. Þá urruðu þeir og geltu þannig að ég varð að kippa í þá. Köttur sem hafði aldrei gert þeim neitt og var í raun lagt í burtu var orsökin. Hvað er þetta eiginlega með hunda og ketti.

Stjórnmálaumræðan er oft eins þessa daganna og ekkert gott má sjást til að sumir rjúki upp og spangóli. Vegurinn þar er reyndar ansi grýttur og liggur mikið uppí móti. En það vita allir sem ganga eitthvað á fjöll, að fjallið lítur allt öðru vísi út í fjaska en það gerir þegar á hólminn er komið og uppgangan er hafin. Á toppnum er síðan eins og fjallið sé horfið og það ert þú sem horfir út yfir sjóndeildarhringinn. Stundum nýtt landslag, jafnvel ókunnur heimur. Og svo má líka spá í hvernig fjallið er hinum megin. Verum dugleg að fara út að ganga um helgina, helst á fjöll, annars fell og hóla.

Á sunnudaginn er meiningin að ganga á fjall fjallanna, sjálfan Hvannadalshnjúk. Vatnajökul, konung jökla á Íslandi og markmiðið er auðvitað að komast á sjálfan toppinn. Fá ferska vinda í hugann, storminn í fangið og vítamín í kroppinn sem endast mun vonandi næsta árið. Þar sem dægurþrasið gleymist og hvergi eru hundar eða kettir til að amast við.

Tæplega 200.000 bílar til afnota fyrir rúmlega 300.000 manna þjóð, knúnir í 99,5% tilfella af fljótandi eldsneyti, bensíni og díselolíu eins og sjá má í frábærri skýringarmynd Fréttablaðsins í morgun. Einnig stór fiskveiði- og kaupskipafloti sem eyðir helmingi meira en bílaflotinn. Síðan flugfélögin sem eyða ógrynni af eldsneyti í hverri einustu flugferð til sólarlanda yfir hafið og í heildina hátt í fjórðung af magni eldsneytis sem fer á bílana okkar yfir árið. Staðreyndir sem tala sínu máli enda nota Íslendingar mest allra þjóða í heiminum af orku.

„Jarðavarmaorkunotkun Íslendinga er ein og sér meiri en heildarorkunotkun hinna Norðurlandanna á hvern íbúa. Samtals nota Íslendingar tvöfalt meiri orku á mann en þær Norðurlandaþjóðir sem koma næst, en þrisvar sinnum meiri orku en t.d. Danir“ (Úr þjóðarbúskapnum 2004, Fjármálaráðneytið). Sennilega þurfa íbúar eylands í Norður-Atlantshafi að nota eitthvað meira af orku en íbúar á meginlandi Evrópu. En hverjir eiga að spara orku í heiminum ef ekki þeir sem eyða lang mest af henni? Á sama tíma bráðna jöklarnir okkar nú meira en nokkru sinni áður, eða um nokkra rúmkílómetra á ári hverju. Þeir gráta og fósturmoldin með.

Menning okkar á auðvitað taka meira mið af því hvað er að gerast í heiminum öllum og eins hvernig við umgöngumst okkar eigið land. Að við förum að líta ábyrgari augum á þá ógn sem hlýnun jarðar hefur á allt umhverfið. Bráðnun jökla er augljósasti mælikvarðinn. Ekki síst hér á landi á nýju landi sem enn er í mótun. Land sem hefur verið til spari, þar til nýlega. Þar sem býr þjóð sem vill vera í sérstöðu. Vonandi í umhverfisvernd og nýtingu hreinnar orku einnig. Fyrirmynd annarra þjóða í hófsamari orkueyðslu íbúanna sem er megin grundvöllur fyrir sjálfbærni í heiminum í dag. Þjóð sem í dag eyðir samt allra þjóða mest af orku!

Á meðan fiskiveiðiflotinn gengur á olíu og tekur megnið af þeim kóda sem okkur er úthlutaður í losun koltvísýrings samkvæmt alþjóðlegum sáttmálum, að þá ætti að vera lögð miklu meiri áherslu á nýtingu hreinnar raforku til samgangna í landi á móti, ekki síst á landi eins og okkar þar sem hún er auðfengin. Nú er lag að linni og að við komumst fljótt á blað sem leiðandi þjóð í því sem ætti að vera okkur í blóð borið. En verkin verða að fá að tala. Hver og einn verður að að líta í eigin barm, viðurkenna vandann og hugsa hvernig hann notar orkuna fyrir sig og sína í dag. Ekki síst til að allir komist á sem hagkvæmastan hátt á milli staða. Samkvæmt einstaklingskóda sem ætti að vera sem jafnast dreift íbúa jarðarinnar. Ef allir hugsuðu svona og létu þessi vandamál sig persónulega varða, stæðum við skrefinu nær og minni hætta á að við skilum sviðinni og skorpinni jörð til komandi kynslóða. Að við arðrænum ekki sjálfa fósturmoldina sem við fengum gefins. Ræktanlegu landi, jöklum, ám og vötnum. Hver og einn út frá sinni samvisku þótt ekki væri meira. Og ef vel gengur gæti Ísland hugsanlega orðið að Aldingarðinum Eden í framtíðinni. En ekki fyrr en við hættum að vera umhverfissóðar.

Minni einkabílanotkun er fyrsta skrefið ásamt þá bættum almenningssamgöngum. Rafbílamenning er annað raunhæfa skrefið. Hitaveitan okkar, stolt okkar og prýði, var auðvitað fyrsta skerfið fyrir 80 árum síðan, heitt vatn í húsin sem við mættum þó vel fara mikið betur með. Um 500 bílar eru á götunum sem nota rafmagn að hluta sem orkugjafa. Skref í rétta átt. Bílar eins og Toyota Príus sem hafa verið á markaði í áratug hér á landi hafa skarað fram úr í gæðum og endingu. Talar sá sem hefur reynslu af einum slíkum. Bíll sem eyðir innan við 6 l. á hundraðið af bensíni í innanbæjarakstri. Bíll sem kemur í endurbættri útgáfu á næsta ári og sem mun eyða mun minna og hægt verður að keyra um 50 km á rafhleðslunni einni saman. Þetta er allt að gerast og nú verða stjórnvöld að hafa hraðari hendur en verið hefur til greiða fyrir innflutningi rafmagnsbíla og styðja við þær tæknibreytingar sem þörf er á til að hægt verði að rafvæða íslenska bílaflotann á næstu árum. Réttara sagt, bretta upp ermarnar. Einn, tveir og þrír og ekkert þras meir.

Síðdegis fór ég með konunni í síðdegisgöngu á Esjuna. Á fyrsta sumardeginum, ef svo má segja. Í 17° hita og drottningin skartaði svo sannarlega sínu fegursta. Kórónan sjaldan fallegri og tignarlegi, svo hvít og stór en samt svo fínleg. Það var eins og hún gréti gleðitárum þar sem lækjasprænurnar fossuðu fram úr giljunum.

Á toppnum var hjarnið ótrúlega slétt og glansandi í allar áttir, eins og jökull. Sólin hreinlega lék sér á breiðunni og allt í einu var eins og maður væri kominn á topp veraldar þar sem við áttum ein heima. Aðeins sólin ofar og blár himininn. Önnur fjöll svo fjarska lág. En yfir höfuðborginni lá mistur. Mistur vandamála og amsturs. Þar sem við flest eigum heima.

Tölur og mælingar eru ágætar svo langt sem þær ná. Margt í daglega lífinu verður hins vegar ekki lagt á mælistiku, enda ósýnilegt. Vellíðan, vanlíðan, áhyggjur, hamingja, kvíði og verkir. Allt huglæg hugtök og aftstæð. Þögnin er heldur ekki mælanleg, kyrrð og ró sem okkur skortir oft sárlega í amstri lífsins, ekki síst þegar við erum veik og undir miklu andlegu álagi. Kyrrðin úti í náttúrunni, langt frá skarkala bæjarlífsins, kann maður best að meta þegar maður þarf mest á henni að halda. Líka þegar maður er veikur.

Þjónusta hvort við annað, meðal annars læknisþjónustan, byggist mikið á þessum hugtökum. Þegar fólk skilur að þú ert til staðar fyrir það, en ekki öfugt. Heimavitjun til sjúklings er sérstök tilfinning, líka fyrir læknirinn, sem ef til vill allir gera sér ekki grein fyrir. Að vera boðinn inn á ókunnugt heimili og hlusta á angist og áhyggjur sjúkinga og aðstandendur í þeirra eigin umhverfi. Þakklætið og traustið sem síðan ríkir i flestum tilfellum. Líka þegar komist er að sameiginlegri niðurstöðu að rannsaka þarf sjúlinginn betur eða fylgja eftir sjúkdómseinkennum á sjúkrahúsi. Ekki þó sður þegar útskýringar og viðtalið nægir eða meðferð fæst við verkjum og kvillum. Heimavitjun er ekki lúxus, heldur sjálfsögð þjónusta. Fyrsta skrefið þegar þannig stendur á hjá manni. Nálgun við vandamál þar sem það á heima og skapar öryggi og ró hjá fólki, ekki síst gömlu fólki og aðastandendum þeirra. Nálægð og stuðningur í lífsins ólgusjó, jafnvel þegar mest á reynir. Heimilisvitjun er ekki tækifæri til niðurskurðar og sparnaðar í heilbrigðiskerfinu.

Hár hiti ungbarns, eyrnaverkur, angist og kvíði eru allt dæmi um mjög algeng vandamál sem oftast má leysa með ráðgjöf hjúkrunarfræðings í síma eða með stuttri heimavitjun. Vitjun sem skilur eftir sig þakklæti og öryggi og segir að okkur hinum og samfélaginu er ekki sama. Þar sem læknirinn á fyrsta skrefið en ekki gamalmenni eða foreldrar með ungbarn út í kaldri vetrarnóttunni. Þegar þörfin er metin á undan en ekki á eftir. Þar sem þjónustan er eins og í sveitum landsins. Þar sem ekki ríkir glundroði og bið um nætur. Það sem ekki sést, en við vitum að er það mikilvægasta.