Sumar tæknibreytingar í nútíma þjóðfélagi virðast vera til góðs. Sérstaklega á þetta við þegar tíminn skiptir miklu máli og við þurfum að komast fljótt á milli staða. Þá þurfum við að eiga góðan bíl og geta verið fljót að fylla á hann eldsneyti. Sem betur fer næ ég að keyra upp undir 7oo km á hverjum tanki á Príusnum mínum sem er afar sparneytinn bíll. Með því að sameina rafbílatæknina, bensínlykilinn í næsta sjáfsala og handarbandið við bensíndæluna spara ég bæði pening og tíma. En hvað með þjónustun almennt við bílinn og hvað má dropinn kosta mikið?

Fyrir nokkrum árum fóru biðraðirnar að lengjast og ganga hægar hjá gömlu olíufélögunum. Enn lengur núna meðan eftir afgreiðslufólkið afgreiðir fyrst pylsur og hamborgara fyrir mest þurfandi og sælgæti fyrir börnin í poka um helgar. Því fagna ég nú að geta sniðgengið þessa þjónustu og hef reyndar algjörlega sagt skilið við gamla félagið mitt sem hefur endurtekið brugðist væntingum mínum hvað þjónustu varðar. Ég fékk ekkert fyrir áratuga viðskiptatryggð. Ég naut reyndar á vissan hátt gömlu daganna þegar maður þurfti ekki að flýta sér eins mikið og afgreiðslumennirnir voru hálfgerðir kunningjar sem buðu upp á kaffisopa og spjall um daginn og veginn. En gömlu félögin mega eiga sig enda ekki viðskiptavæn fyrir þann sem fyrst og fremst þarf að fá fljóta og góða þjónustu við bílinn sinn en ekki helgarinnkaupin.

Sennilega er bensíndælan í dag samt einn besti tákngerfingurinn á verslunarháttum nútímans. Við erum háð henni í einu og öllu, fögnum henni með handarbandi og hneigjum okkur jafnvel fyrir henni í lokin. Jafnvel fyrstu dagana eftir hrun man ég að maður passaði sig á að heimsækja hana aðeins oftar, til að tankurinn væri alltaf fullur eins og ísskápurinn heima. Til að geta tórt nokkrum dögum lengur ef allt færi á versta veg.

Það skrítnasta við þetta allt saman er samt hvað bensínið hækkar á sama tíma og þjónustan á stöðvunum verður lakari og ópersónulegri. Álagningin hjá olíufyrirtækjunum hækkaði nýlega og í gær var enn ein hækkunin og gengi íslensku krónunnar og heimsmarkaðsverði á olíu kennt um. Lítrinn nú kominn yfir 200 króna markið og að vísu tekur ríkið helminginn til sín. Þrátt fyrir allt hefur samt gengi krónunnar verið að styrkjast, sérstaklega gegn bandaríkjadollar og heimsmarkaðsverðið verið stöðugt undanafarin misseri sem ætti að leiða til lækkunar en ekki hækkunar á verði olíu innanlands!

Og álagningin hækkar þrátt fyrir að að þú afgreiðir þig sjálfur úr sjálfsölum og sért jafnvel með lykili í áskrift. Þrátt fyrir að bensínstöðvarnar hafa farið út í vaxandi matvöru- og smávörusölu til að auka væntanlega afkomu sína og sem þær auglýsa nú sem aldrei fyrr, allt milli himins og jarðar! Jafnvel heilu upplögin af vel völdum bókatitlum að eigin mati, voru keypt upp fyrir þessi jól til að selja á bensínstöðvunum. Ævisögur útvalda sem eigendurnir vilja að sé jólagjöfin í ár og sem enginn skilur hvaða hagsmunir liggja að baki, nema þeir sjálfir og höfundarnir. Síðan koma forstöðumennirnir reglulega fram í fjölmiðlum til þess eins að neita samráði og fákeppni olíufélaganna og til gráta opinberar álögur. Jóla hvað?

Þrátt fyrir að samkeppni eigi að ríkja milli fyrirtækjanna samkvæmt íslenskum lögum að þá er verð á bensíni og olíu nánast það sama á öllum stöðvunum og samkeppni virðist því fyrst og femst vera í pulsusölunni og ævisögunum. Það er furðulegt að hagræðing geti ekki skilað sér í verðlagningu á mest keyptu smávörunni til landsins, eldsneytinu. Og það jafnvel beint úr sjálfsala í áskrift! Eða erum við neytendur kanski að greiða niður sjoppureksturinn á bensínstöðvunum við flest stærri gatnamót á höfuðborgarsvæðinu? Ágætis grein birtist í helgarblaði Fréttatímans sl. helgi þar sem farið er betur ofan í saumana á samkeppnisleysinu og að ef til vill sé verið að hafa okkur neytendurna að fíflum, enn einu sinni.

Sumir myndu eflaust segja að það væri eins og hver önnur himnasending ef í ljós kæmi að við réðum síðan yfir olíuauðlindum í hafdjúpunum eins og vinir okkar Norðmenn og Grænlendingar. Það er sem sagt ekki öll nótt úti, en hvað getum við Íslendingar farið fram á mikið meira af henni móður náttúru? Við sem höfum nóg af hreinustu auðlindum jarðar rétt við bæjardyrnar. Okkar tromp og stærsti mótleikur er einmitt að tryggja þessar auðlindir sem við þegar eigum, fyrir okkur sjálf, og nýta meðal annars sem hreina orku á bílana okkar. Tenging og handarband við móður jörð er allt sem þarf.

Í framhaldi af síðustu færslu minni um gluggann okkar verð ég að sýna ykkur þessa mynd frá Langjökli. Í raun ganga öll vísindi mest út á að finna orsakir og samband á milli hluta til að við getum lært af niðurstöðunum og þróað okkar samfélag betur. Þannig er hægt að rannsaka allskonar tengsl milli athafna okkar mannanna og breytinga í náttúrunni sem nú er minnt á með listaverki Bjargeyjar Ólafsdóttur á Langjökli. Listaverki sem verður best séð ofan úr geimnum. Heimsækið heimasíðuna http://earth.350.org/big-pictures/ og sjáið margar frábærar myndir alls staðar að úr heiminum.

Fjarlægðin gerir fjöllin blá og mennina mikla, eða ættum við ekki heldur að segja litla. Oft hef ég nefnilega velt fyrir mér hvað við höfum litla heildarsýn á málunum og viljum leita langt yfir skammt. Það ræðst sennilega af því, að því lengra sem er í myndefnið og því stærri sem sjónmyndin er, því fallegri verður heildarsýnin eins og þegar við lítum til fjallanna. Eins sjáum við líka upp í himingeiminn á stjörnubjörtum nóttum út um gluggana okkar heima. Á öðrum tímum er útsýnið takmarkað við þröngt sjónarhorn. Þá sjáum við oft bara í næsta hús eða glugga. En það er alltaf þægilegt að vera inni í hlýjunni og láta fara vel um sig.

Heildarmyndin í lífinu er líka oft ansi lítil og afstaða okkar til málanna einskorðast stundum eins og að við horfum alltaf út um sama gluggann. Dægurþrasið um það hver hefur það best í þjóðfélaginu og hver gerði hvað. Jafnvel innan sjálfrar stjórnsýslunnar og milli æðstu embættismanna Lýðveldisins Íslands horfa menn oft út um þrönga og litla glugga niður við Arnarhól. Og við erum oftar en ekki, ekki sammála um hlutina. Hvert okkar þrífst í skálkaskjólum hverskonar og við viljum passa upp á okkur og það sem okkur tilheyrir. En hvað ef við værum geimverur eins og sumir segjast vera og gætum þá séð jörðina ofan frá? Þá værum við hin reyndar ósýnileg og höfuðborg eins og Reykjavík aðeins eins og litlar glitrandi gular ljóstýrur á nóttunni. Við myndum samt furða okkur á, þegar betur væri að gáð og við komin niður á jörðina, að jarðarbúar eru furðuleg fyrirbæri.

Nærumhverfið er nefnilega það sem skiptir okkur mestu máli dags daglega. Þar verðum við að átta okkur betur á samhengi hlutanna. Nánasta nærumhverfið sjáum við reyndar ekki með berum augum, bakteríuflóruna í okkur og á sem skiptir okkur meira máli en allar stjörnur himingeimsins, jafnvel þótt við viljum sem minnst af henni vita. Í báðum tilvikum koma þó vísindin að miklu gagni. Allt lútir ákveðnum lögmálum og tengist á einn eða annan hátt, á jörðinni og í himingeimnum. Sjálfur fór ég að rannsaka samband sýklalyfjanotkunar barna og dreifingar sýklalyfjaónæmra baktería í nefkoki þeirra fyrir tveimur áratugum ásamt félögum mínum til þess eins að sjá sambandið á milli ávísanavenja lækna, starfsumhverfis og áhrif á heilsu barna til lengri tíma litið. Hönnun rannsóknarinnar á seinni stigum var eins og við hönnun reiknimódels til að við gætum séð og lært um orsakir og afleiðingar frekar en að líta á einstakar tölur á líðandi stundu. En við vorum heilbrigðissóðar og tókum niðurstöðunum ekki mjög alvarlega. Því erum við stödd þar sem við erum í dag…

Í raun ganga öll vísindi mest út á að finna orsakir og samband á milli hluta til að við getum lært af niðurstöðunum og þróað okkar samfélag betur. Þannig er líka hægt að rannsaka allskonar tengsl milli athafna okkar mannanna og annarra breytinga í náttúrunni og nú er minnt á og þátt okkar í hlýnun jarðar með listaverki Bjargeyjar Ólafsdóttur á Langjökli. Listaverki sem verður best séð ofan úr geimnum. Fjármálaaustrið og útrásin fræga fyrir hrun var auðvitað aðeins lítill hluti af heildarmyndinni sem við sáum, mynd sem við sáum aðeins út um ákveðna glugga þegar við vildum á góðviðrisdögum en vitum nú að var fjármálasóðaskapur af verstu gerð. Aðra daga var glugginn lokaður og dregið fyrir og enn í dag er ekki búið að draga frá öllum gluggum. Ennþá lítið tekið mark á vísindunum þar. Sennilega væri því ekki vitlaust að hugsa nú eins og geimvera þegar við kjósum til stjórnlagaþingsins til að reyna að sjá betur heildarmyndina.

Þjóðfélagið endurspeglar vel þá einstaklinga sem það byggja. Þroski og uppeldi er mikilvægast í fari hvers manns og skapar þá eiginleika að gera einstaklinginn að góðri félagsveru í samfélaginu. Að mörgu leiti höfum við Íslendingar gert hlutina öðruvísi en aðrar þjóðir og þroski okkar sem þjóðar hefur verið mjög hraður, kannski allt of hraður. Við höfum oft hlaupið út undan okkur eins og kálfar að vori og að mörgu leiti erum við sem óþroskaður unglingur sem er að hlaupa af sér hornin. Að einhverju leiti þroskaðri nú en fyrir nokkrum árum síðan og sárri reynslu ríkari en eigum samt langt í land. Sem betur fer er vel búið að okkur sem ungri og kraftmikilli þjóð sem margar aðrar þjóðir líta upp til með eftirvæntingu í huga. En nú er kominn sá tími að við verðum að endurskoða uppeldisreglurnar svo unglingurinn í okkur fái að blómstra og hann sýni hvað í honum býr.

Hóað var til fjölskyldufundar nýlega og haft var samráð við alla aðila málsins. Niðurstöður fundarins voru einfaldar og skýrar en nú er komið að því að útfæra samskiptareglurnar nánar, ákveða með útivistartíma og vasapening og þau mörk sem unglingi er svo mikilvægt að vita hvar liggja. Skapa góðan ramma til að halda sér innan svo ekki komi til óþarfa árekstra við umhverfið og til að reyna að tryggja góða og örugga vegferð inn í framtíðina.

Hverjum treystum við svo best til að semja þann ramma sem þarf? Gamli ramminn dugði ekki og miklir brestir voru komnir í samskiptin þar sem reglurnar voru engan veginn nógu skýrar. Allir vita hvað auðvelt er að notfær sér glufur í regluverkinu svo það er eins gott að girða fyrir þær þegar kemur að því að semja nýjar reglur. Til verksins hafa boðið sig fram yfir 500 manns alls staðar að úr þjóðfélaginu. Flest örugglega ágætis fólk sem hefur margt fram að færa. Í mínum huga ætla ég að velja til verksins þá aðila sem ég treysti best, er réttsýnt og sanngjarnt að mínu mati en um leið stefnufast og agað. Við þurfum á duglegu fólki að halda sem byggir skoðanir sínar á yfirsýn á vandamálunum, þroska og kunnáttu til að útfæra. Sanngjarnt fólk sem tekur mið af öllum þeim grunngildum sem þjóðfundurinn okkar boðaði um daginn og ekki síst manneskjum sem auðvelt er að vinna með.

Þegar stórt er spurt verður oft fátt um svör. En í dag verðum við að vera dálítið hátíðleg enda mikið í húfi. Stóru hugtökin um réttlæti og bræðralag fá á sig hversdaglegan blæ þessa örfáu daga sem eru fram að helginni. Hugtök sem voru á hvers manns vörum fyrir ekki svo mörgum áratugum síðan og eru sum staðar í heiminum brennandi á vörum fólks alla daga.

Í mínum huga er brýnast að tryggja lýðræðið okkar og aðskilnað framkvæmdavalds og löggjafavalds á öllum stigum stjórnsýslunnar. Hvergi er það jafn mikilvægt og hjá lítilli þjóð þar sem allir þekkja alla. Landið þarf þannig líka að vera eitt kjördæmi þannig að klíku- og þrýstihópar eigi ekki beina leið inn á sjálft alþingið. Hreppapólitíkin á að halda sig í sveitinni þar sem hún á alltaf best heima.

Tryggja á að náttúruauðlindirnar séu eign almennings undantekningarlaust. Fiskurinn, fjöllin okkar og vatnið á að vera okkar allra. Hreint land og fagurt er það dýrmætasta af öllu sem við verðum að varðveita. Við erum vörsluaðilar að landinu okkar fyrir allan heiminn og sem skapar Íslendingum í dag mikla sérstöðu á tímum þar sem mikill skortur er að verða á óspilltri náttúru og hreinu vatni víðast hvar.

Sú var tíðin að kirkjan var skjól fyrir yfirvaldinu. Nú er öldin önnur og kirkjan sjálf orðin valdastofnun sem þarf að lúta eftirliti ríkisins. Fullkomna á því aðskilnað ríkis og kirkju sem fyrst og leggja þjóðkirkjuna niður sem stofnun. Eignir þjóðkirkjunnar á að gera upptækar og afhenda kirkjurnar þjóðinni og sveitunum aftur til ráðstöfunar. Gera á öllum trúarhópum jafnt undir höfði og alls ekki að þröngva trúarbrögðum að neinum, allra síst börnunum okkar. Stefna á að Íslandi verði umburðarlynt fjölmenningarríki í sem mestum tengslum við umheiminn því aðeins þannig vinnum við á mölbúahættinum og vinnum upp það forskot sem margar siðmenningar þjóðir hafa haft á okkur. Aðeins þannig getum við treyst á góða alþjóðlega menntun barnanna okkar.

Að lokum vil ég vara fólk við að velja frambjóðendur með reiknivélum þar sem margir góðir frambjóðendur eru ekki með í grunnunum sem valmöguleikarnir byggja á. Ekki eru heldur reiknaðir inn þeir mannkostir sem þarf til verksins og greint var frá hér að ofan. Látið málefnin ráða og kjósið síðan ykkar mann eða konu með hjartanu einu að vopni. Leitum þannig að birtunni nú í mesta skammdeginu.

Listin eins lífið er sífelt að koma manni skemmtilega á óvart. Síðastliðið föstudagskvöld var farið á vídeóleiguna til að ná í barnaefni fyrir barnabörnin, en um leið tekinn diskur fyrir okkur eldra fólkið enda ekkert sérstakt í sjónvarpinu. Fyrir valinu varð, með semingi að minni hálfu, myndin Mamma Gógó eftir Friðrik Þór Friðriksson. Í sjálfu sér ekki í frásögu færandi nema af því ég sjálfur hafði verið spenntari fyrir einhverri hasarmynd, svona í tilefni á lokum hversdagslegrar vinnuviku. En viti menn…

Í stuttu máli man ég ekki í svipinn eftir að hafa séð betri kvikmynd og það fyrir mjög óvenjulegar sakir sem hitti beint í mark. Ég hafði búist við góðri, en jafnval átakanlegri sögu um Alzheimer sjúkling. Einmitt á þeim væntingum byggðist misskilningur minn og einfeldni eins og svo allt of oft hefur gerst áður. Myndin fjallaði nefnilega að mestu leiti um allt annað.

Á einstaklega áhrifamikinn og fallegan hátt um „gamla fólkið okkar“ í nútíð og þátíð, lífið þeirra og tengsl okkar við það í dag. Á áhrifaríkari hátt en ég hef nokkrum sinnum séð eða hugsað um áður. Hvernig Friðriki tekst að spinna söguþráðinn saman, er meistaraverk og einstakt að sjá hvernig gömul myndbrot úr 79 af stöðinni falla vel að endurminningunni, ekki síst í lokaatriði myndarinnar. Glamparnir í augu ungu konunnar og sömu konu 60 árum síðar, augnablikum tímans, væntinganna og vonanna. Að sjá svipbrigði þeirra Kristbjargar Kjeld og Gunnars Eyjólfssonar renna saman við eilífðina, svo sanna og trúa, er einstakur viðburður í heimi kvikmyndanna að mínu mati og sem eitt og sér nægir að lyfta kvikmyndinni til stjarnanna, jafnvel alla leið á himinhvolfið í sjálfri Hollywood. Betur verður ekki gert.

Sagan segir í eftirminnilegum myndbrotum mikla sögu. Eitt af áhrifamestu atriðunum í myndinni er jólastundin á elliheimilinu undir angurværu spili á trésög. Barnakór á bakvið syngjandi jólalög. Öll andlitin sem hvert segir sína sögu og allir virðast bara bíða þess óhjákvæmilega í hálfgerðri angist og tómarúmi. Á sama tíma erum við rækilega minnt á að við höfum ekki tíma fyrir gamla fólkið okkar en fáum elskulega nýbúanna, sem gjarnan þiggja lægstu launin, til að hlaupa í skarðið. Við höfum hins vegar svo lítinn tíma en bíðum líka óþreyjufull þess sem verða vill á allt annan hátt. Þegar síðan ævin er öll taka alltaf aðrir við og sagan hefst að nýju. Þannig er síðasta atriðið líka áhrifamikið þegar gömlu hjónin vitja heimilis síns að leiðarlokum. Það sorglegasta er að yngra fólkið sá ekki fegurðina í þessu öllu saman.

Kristbjörg Kjeld stendur upp úr í sínum leik og aðrir standa sig með prýði. Það er þó leikstjórnin og handritið sem skapa myndinni algjöra sérstöðu. Það er afar sérstakt að geta blandað saman tveimur ólíkum kvikmyndum, tveimur ólíkum sögum og tímaskeiðum í nýja sanna sögu, á jafn áhrifaríkan og sannan hátt. Sögu um ástin, væntingarnar og lífslokin. Ástarsagan í 79 af stöðinni átti sér óvæntan endi og allt annan þegar allt kom til alls. Þannig er lífið sjálft. Vegir okkar liggja líka til allra átta.

Hver kannast ekki við það að þurfa að ganga einstaka sinnum í myrkri? Oftast er það heima við þar sem við þekkjum vel aðstæður og ekkert kemur á óvart. En stundum erum við á ókunnum slóðum og verðum að treysta á önnur skilningarvit en sjónina og þá fálmum við fram fyrir okkur í þeirri von að við rekumst ekki á neitt óvænt. Við reynum þó að vera skynsöm og finnum okkur einhver kennileiti eða eitthvað til að ganga eftir. Með tímanum hef ég t.d. vanist að ganga úti í náttúrunni í myrkri en á vegaslóðum þar sem ég þekki nánast hvert fótmál. Þar læt ég fæturnar ráða mestu svo ég detti ekki óvænt um sjálfan mig eða einhverja holu eða skurðskorning. Reynsla og góð þekking er allt sem til þarf og svolítið sjálfsöryggi.

Enn einu sinni er verið að ræða hagræðingu í heilbrigðiskerfinu og að styrkja þurfi spítalaþjónustuna úti á landi, m.a. kragasjúkrahúsin. Enn einu sinni er verið að ræða að sleppa að nýta Heilsuverndarstöðina fyrir heilbrigðisstarfsemi, sjálfa vöggu heilsugæslunnar í landinu eins og við þekkjum hana í dag. Umræðan fer í hringi og alltaf eru rök á móti sem dregin eru fram gegn að því er maður telur skynsamlega ráðstöfun í þeirri erfiðu stöðu sem við erum nú í. Og það verður skorið niður svo spurningin er aðeins hvar?

Eins og ég hef gert grein fyrir svo oft áður að þá er heilsugæslan mikið frábrugðin því sem hún var áður þegar menn til sveita urðu að bjarga sér og sínum út fyrir mörk lífs og dauða. Þegar mikið liggur við að þá eru góð ráð ódýr og þannig var það langt fram á síðustu öld. Undanafarna áratugi hefur landsbyggðin, ekki síst í nágreni höfuðborgarinnar alltaf treyst fyrst og fremst á Landspítalann þegar alvarleg slys eða sjúkdóma ber að höndum. Framfarir í heilbrigðisöryggi víða á landsbyggðinni hefur fyrst og fremst náð til öflugra sjúkraflutninga, bæði með sjúkrabílum og bættum samgöngum á landi svo og til sjúkraflugsins, ekki síst með þyrlum Landhelgisgæslunnar þegar mikið liggur við.

Læknishjálp í héraði nær þannig fyrst og fremst til fyrstu hjálpar og grunnheilsugæslu. Því er mikilvægast af öllu að treysta með öllum ráðum góða sjúkraflutninga ásamt því að viðhalda góðri heilsugæsluþjónustu í héruðunum ásamt þjónustu í sjúkraskýlunum og dvalarstofnunum fyrir aldraða. Heilsugæslan er fullfær að annast þá þjónustu sem með þarf. Öðru máli gildir á stöðum eins og Ísafirði og á Akureyri þar sem aðstaða verður einnig að vera fyrir hendi til skurðaðgerða og fullkomnari sjúkrahúsþjónustu eins og verið hefur, ekki síst með fæðingarhjálp í huga. Sérstaklega á þetta allt við ef við stöndum frammi fyrir þeim erfiða valkost að láta annars Landspítalann blæða meira. Um þessi atriði höfum við verið rækilega minnt á í dag og kvöld þar sem sem mörg umferðaróhöpp hafa verið á vegum landsins og sjúkraflutningar margir til höfuðborgarinnar á landi sem og með flugi.

Landbyggðarfólkið verður líka að skilja að víða er grunnheilsugæslan í betri farvegi hjá þeim en hér á höfuðborgarsvæðinu. Það er ekki síst þeirri slöku uppbyggingu að kenna að sífellt hefur verið bent á annað val um góðar úrlausnir svo sem frjálst val til sérfræðinga og aðgerðir út um borg og bæ. Þegar á reynir eins og nú gerir og samningar eru í upplausn við sérfræðinga ræður heilsugæslan engan veginn við vandann enda mikið undirmönuð. Hver heilsugæslulæknir getur þannig þurft að sinna um 4000 manns í dag eða allt að þrefalt fleirum en þykir gott úti á landi. Landsbyggðin er þannig að mörgu leiti betur í sveit sett með grunnþjónustu við bráðveika og getur betur tryggt að koma sjúklingum á heilbrigðisstofnanir þar sem þeir fá annars og þriðja stigs þjónustu en höfuðborgarbúar sem verða á leita á yfirfullar læknavaktir og bráðavaktir sjúkrahúsanna.

Þeir sem hafa unnið í grasrótinni áratugum saman á vígstöðvunum þekkja þessi mál öll mjög vel og miklu betur heldur en reiknifræðingarnir sem setjast nú niður og reikna út frá allskonar forsendum sem eiga oft rætur í hagsmunum sérhagsmunahópa. Það er hins vegar aðeins til ein læknisfræði, ekki síst þegar kemur að því að bjarga mannlífum og sinna stórslösuðum og sjúkum. Það þekkjum við læknar best, en með árunum hafa komið upp þvílíkur hafsjór millistjórnenda og hagræðingarsinna að skoðanir læknanna sjálfra skiptir minnstu hvað skipulag heilbrigðisþjónustunnar varðar. Við höfum svo sem alltaf haft nóg með að sinna þeim sjúku og farnast þau störf best af öllum. Heilbrigðiskerfið er reyndar flókið og mjög dýrt. Það er þó ekki síst dýrt vegna óhagræðis í stjórnsýslunni sjálfri og gríðarmiklu stjórnunarbatteríi.

Sérfræðingarnir sem vinna og skipuleggja grunnvinnuna eru því miður eins og hverjir aðrir heilbrigðisverkamenn. Afköstin fjara hins vegar smá saman út í flóknu regluverki og höftum meðan stjórnunarkerfið þenst út og verður sífellt dýrara og dýrara. Umræða sl. misseri um heilbrigðismál endurspegla þessa staðreyndir og margir af þeim fáu læknum sem mest vita um hagræðinguna kjósa frekar að þegja en segja þar sem þeir eru fyrir löngu orðnir þreyttir á að þeirra skoðanir eru virtar að vettugi. Eins til að þóknast öllum stjórnendunum enda ekki gott að hafa allan valdapýramídann ofan á sér alla daga. Á meðan fálmum við öll í myrkrinu og erum eins og á ókunnugum stað þótt sum okkar þekki leiðina vel og gætum í raun farið hana blindandi.

Nú brá svo við í kvöld að það var fullt tungl og hrím á jörðu. Himininn var ljósgrár í skýjahulunni og jörðin silfruð og ægifögur. Það var auðvelt að ganga út á heiði og mér varð hugsað til upphafs sögu minnar hvað allt væri nú auðvelt ef við gætum bara kveikt á perunni. Hvað allt lægi ljóst fyrir, ekki síst sjálfur raunveruleikinn. Hvað það væri annars vitlaust að reyna að fálma alltaf útí myrkrið endalaust.

Sennilega endurspeglast sjaldan jafn vel tengsl sálarinnar við líkamann og þessa daganna. Sállíkamlegir sjúkdómar er stór hluti þeirra kvilla sem við heimilislæknar fáumst við dags daglega. Spenna, kvíði og þunglyndi sem birtist í álagseinkennum hverskonar og myndgervingu líkamlegra kvilla frá vöðvabólgu til gerviþungunar. Það sem er sérstakt við stöðuna í dag er að sífellt fleiri leita ásjár heilsugæslunnar með mat á óvinnufærni í huga og ósk um mat til hugsanlegra bóta.

Venjulega var sótt um tímabundið örorkumat hér áður sem gaf þá rétt til endurhæfingarlífeyris eða ef varanleg örorka, til örorkubóta. Mjög mikilvægt er að halda uppi velferðargildum þjóðfélagsins á tímum sem við nú lifum. Góð og réttlát nýting á opinberu fé er aldrei mikilvægari. Því er afleitt að staðan skuli vera þannig í dag að við félagslegu úrræðaleysi og atvinnumissi launþega í stórum stíl skuli vera reynt að sjúkdómsgera ástandið með öllum ráðum. Oft vegna kvilla sem margir gætu unnið með undir venjulegum kringumstæðum.

Starfsendurhæfing eins og hún er skilgreind í dag er nýyrði í heilsugæslunni og byggist á fjölþáttaendurhæfingu þar sem margir sérfræðingar koma að mati og þjálfun með það megin markmið að gripa fljótt inn í þegar fólk er við það að detta út af vinnumarkaðinum vegna heilsubrests og reyna að koma fólki aftur til vinnu eða náms. Áður hef ég rætt um aðkomu heilsugæslunnar í starfsendurhæfingu og eins þeim vafasama litla mun sem getur verið á þeim bótum eða örorku og lægstu launum þar sem hvatinn til vinnu er oft lítill sem enginn.

Síðastliðin tvö ár hafa samtök vinnumarkaðarins staðið að starfsendurhæfingu fyrir félgasmenn innan sinna vébanda. Stefnt er að þverfaglegu samstarfi við heimilislækna og annarra sem að starfsendurhæfingunni geta komið, félagsráðgjafa, sjúkra- og iðjuþjálfa auk sálfræðinga. VIRK starfsendurhæfingarsjóður er sjálfseignastofnun sem var stofnaður af Alþýðusambandi Íslands og samtökum atvinnulífsins 2008 þar sem 0.13% af greiddum launum á vinnumarkaði renna beint til sjóðsins. Samningur um sjóðsgreiðslurnar voru taldar einn mikilvægasti árangurinn í kjarasamningum sem þá var gerður milli aðila vinnumarkaðarins. Sjóðurinn hefur nú þegar úr umtalsverðu fjármagni að ráða til að takast á við þau verkefni sem hann var stofnaður til að takast á við og sem eru góðar fréttir á niðurskurðartímum.

Heilsugæslan hefur orðið að mæta vandamálum tengt atvinnumissi og tímabundinni örorku í vaxandi mæli með ráðgjöf hverskonar og læknisfræðilegu mati á starfshæfni. Á sama tíma er heilsugæslan verulega undirmönnuð og sífellt versnar ástandið með atgefisflótta úr stéttinni. Í fæstum tilvikum eru félagsráðgjafar í vinnu á stöðvunum og sálfræðihjálp fyrir fullorðna er ekki að fá. Heilsugæslunni er því verulegur vandi búinn að mæta þessum aukna þrýstingi eins og staðan er í dag. Grunninntak hugmyndafræði heimilislækninga og endurhæfingar er eingu að síður heildarsýn á vanda skjólstæðingsins og því væri æskilegt að heimililæknar tækju virkan þátt í því samstarfi ef aðstæður væru eðlilegar. Fjölþáttaendurhæfing utan sjúkrahúsa á Íslandi hefur verið mjög umfangslítil hingað til á sama tíma og öryrkjum hefur fjölgað mikið. Því er eins og að bera í bakkafullann lækinn að bæta þessum verkefnum við störf heimilislækna sem reyna eftir fremsta megni að hjálpa sjúkum enda verkefnin umfangsmikil og afar tímafrek. Í mörgum tilvikum kæmi þó í hlut heimilislæknanna að sækja um varanlega örorku til Sjúkratrygginga Íslands ef starfsendurhæfing heppnast ekki eða ef hún er ekki við hæfi frá byrjun.

Þrátt fyrir stuttan tíma er árangur þegar orðin nokkuð augljós í starfsendurhæfingunni hjá VIRK en töluvert vantar upp á að menn og konur sæki eftir þessu úrræði eins og kom fram í viðtali við Vigdísi Jónsdóttur, framkvæmdastjóra Starfsendurhæfingarsjóðs á Stöð 2 í fyrrakvöld. Hluti af skýringunni gæti verið að undirbúningsferlið er þungt í vöfum og heimilislæknir þarf að sækja t.d. um aðild með ítarlegu vottorði. Sérstakt áhyggjuefni er að hátt í þúsund manns eru við það að detta af atvinnuleysisbótum ef tímamörk sem gefur rétt til bóta verða ekki lengd eins og núverandi félagsmálaráðherra hefur komið með tillögur um. Hætt er við að þessi verkefni verði heilsusgæslunni ofviða eins og málum er nú háttað. Ef síðan kemur í ljós, eins og nú virðist vera, að endurhæfingarlífeyrir og örorka gefur hærri bætur en lægstu laun og atvinnuleysisbætur að þá gefur auga leið að margir knýja á með starfsendurhæfingu og eða örorkumat sem fyrst.

Læknar skilgreina vanda sjúklings ekkert síður út frá frá líðan og getu en ákveðnum sjúkdómsgreiningum. Sjúkdómsgreiningarnar geta svo í mörgum tilvikum tengst sállíkamlegum einkennum eða geðsjúkdómum. Allir sjá að fólk sem atvinnan er kippt undan, ekki síst fólk sem hefur unnið langa starfsævi hjá sama fyrirtækinu, á ekki marga kosti í stöðunni, sér í lagi ef heilsan er ekki upp á það besta eins og gengur. Skynsamlegast er að verkalýðsfélögin og starfsmannasambönd komi þessu fólki strax til hjálpar með boði um starfsendurhæfingu og mati sem byggist fyrst og fremst á eigin ósk um fjölþáttaendurhæfingu, sálfræðihjálp, félagsráðgjöf og jafnvel sjúkraþjálfun, frekar en að lenda í tómri bið eftir vinnu og aðgerðarleysi á atvinnuleysisbótunum einum saman. Starfsemi atvinnumiðlunar og atvinnuleysissjóðs ætti þannig heima hjá stéttafélögunum sjálfum og sem eru í betri aðstöðu til að meta beint þörfina á úrræðum sem í boði eru heldur en ríkisstofnun sem einungis deilir út atvinnuleysisbótum, eins og reyndar Tryggvi Þór Herbertsson alþingismaður hefur stungið upp á í sínum skrifum. En hvatinn til vinnu verður alltaf að vera til staðar og því verður að hækka lægstu laun umtalsvert sem fyrst.

Megin takmark læknisaðstoðar er lækningin sjálf og stuðningur en ekki endalaus vottorðaskrif fyrir þriðja aðila. Alls ekki má ekki sjúkdómsvæða félagsleg úræði og blanda þannig saman eplum og appelsínum þótt málaflokkurinn í heild heyri nú undir sameinað ráðuneyti heilbrigðis- og félagsmála. Heilsugæslan hefur mikið meira en nóg með sitt og þarf að styrkja mikið ef hún á að geta tekið við auknum verkefnum. Fjölga þarf starx félagsráðgjöfum og sálfræðingum á heilsugæslustöðvunum. Í sumum tilvikum verður að vera hægt að leita strax lögbundins réttar sjúklings á bótum  sem alls ekki getur unnið. Það telst til mannréttinda að slíkur ferill gangi sem fljótast fyrir sig og sé ekki auðmýkjandi fyrir sjúklinginn.

Ætlum við að berja höfðinu við steininn í aðsteðjandi kreppu hvað varðar félagsleg úrræði annars vegar og heilbrigðisvandamál hins vegar eða ætlum við nýta okkur skynsemina sem forskot áður en við göngum inn um framtíðarinnar dyr?

Í dag, 18. nóvember er Evrópudagur til áréttingar um rétta notkun sýklalyfja og áminningar um vaxandi sýklalyfjaónæmi. Mikill skilningur hefur áunnist í þýðingu sýklalyfjaónæmis tengt mikill sýklalyfjanotkun í þjóðfélaginu, ekki síst hér á landi þar sem ástandið er orðið grafalvarlegt.

Sýklalyfin hafa verið notuð óspart á vesturlöndum og nú nálgumt við óðfluga þann tíma sem var fyrir tilkomu lyfjanna. Lyf sem voru talin kraftaverkalyf og bættu a.m.k. 10 árum við meðalaldur manna í hinum vestræna heimi þegar þau komu fyrst á markað fyrir um 70 árum síðan. Lyf sem voru talin öflugasta vopn lækna í baráttunni gegn alvarlegum sýkingum á borð við lungnabólgu þar sem dánartíðnin var upp undir 30%.

Til að byrja með var vandamálið mest bundið við spítalasýkingar og sem dagurinn í ár er einkum tileinkaður að þessu sinni. Á seinni árum er vandamálið þó ekkert síður bundið við notkun sýklalyfja út í þjóðfélaginu sjálfu. Hvað ef við nú sæjum afleiðingarnar betur úti í sjálfri náttúrunni? Við höfum miklar áhyggjur á yfirgangi lúpínunnar á gróðurfar landsins á sumrin þegar allt er í blóma og hvað ef allir svanir á Íslandi væru svartir eins og sá sem heimsótti okkur hér um árið? En því miður er bakteríuflóran í okkur og á ekki eins sýnileg með berum augum, en hún er engu að síður til staðar. Tengsl sýklalyfjanotkunar og útbreiðslu sýklalyfjaónæmra stofna meðal barna má meðal annars sjá í rannsóknum sem gerðar hafa verið hér á landi á undanförnum árum.

Alvarlegast er aukin útbreiðsla fjölónæmra sýkingarvalda eins og berklabakteríunnar þar sem þær sýkingar eru landlægar og svo lungnabólgubakteríunnar hér á landi, svokallaðs pneumókokks sem m.a. veldur flestum alvarlegum eyrnabólgusýkingum barna. Þarna sköpum við okkur algjöra sérstöðu meðal norrænna þjóða og erum sem litli ljóti andarunginn í samfélagi þjóðanna enda sýklalyfjanotkunin mun meiri hér á landi eins og fram kemur í viðtali við mig í Heilsuhorni Jóhönnu Vilhjálmsdóttur á sjónvarpsstöðinni ÍNN á mánudaginn og sem ég ætla að fjalla nú um nánar, enda vandamálið heilbrigðisyfirvöldum enn sem hulin ráðgáta.

Á Íslandi endurspeglast ómarkviss sýklalyfjanotkun mest og best tengt algengustu meinum barnanna okkar, efri loftvegasýkingum, sem oftast eru vegna veirusýkinga og vægra fylgisýkinga þeim tengdum en þar eru eyrnabólgurnar algengastar. Upp undir helmingur allra koma barna til lækna er vegna eyrnabólgu og vandamála þeim tengdum. Meirihluti barna sem hafa komið til læknis með bráða miðeyrnabólgu hafa fengið sýklalyf við þessum vanda þrátt fyrir að Alþjóðlegar klínískar leiðbeiningar ráðleggi nú annað og sem gera frekar ráð fyrir verkjastillingu, eftirfylgni og fræðslu í heilsugæslunni enda læknast flestar eyrnabólgurnar af sjálfu sér. Afleiðingarnar er mikið meira sýklalyfjaónæmi algengustu sýkingarvaldanna og jafnvel meiri sýkingartilhneying hjá börnum en í nágranalöndunum. Þannig má leiða að því líkum að eyrnabólgubörnin á Íslandi sé að hluta heimatilbúið vandamál en hvergi í heiminum eru fleiri börn sem þurfa að fá hljóðhimnurör eða allt að þriðjungur.

Mikið erfiðara er líka orðið oft að meðhöndla erfiðar og alvarlegar sýkingar sem pneumókokkarnir valda. Upp undir helmingur af pneumókokkastofnum er með ónæmi fyrir penicillíni og helstu varalyfjum svo að ráðleggja verður oft strax hæstu leyfilegu skammta af penicíllini ef meðhöndla þarf t.d. alvarlega eyrnabólgu hjá barni, ekki síst á höfuðborgarsvæðinu þar sem ástandið er hvað verst. Vaxandi fjölda barna þarf engu að síður að leggjast inn á spítala til að fá sterkustu lyf sem völ er á í æð eða vöðva þar sem inntaka um munn dugar ekki. Staða sem margar nágranaþjóðir okkar gapa af undrun yfir. Landslagið eða réttara sagt flóran okkar er þannig gjörbreytt frá því fyrir nokkrum áratugum síðan þegar flest sýklalyf virkuð vel.

Vandamálið varðandi hraða og hættulega þróun ofurbaktería á Íslandi endurspegla úrlausnir á algengasta heilsuvanda íslenskra barna í heilbrigðiskerfinu sem ég og prófessor Jóhann Ágúst Sigurðsson skrifuðum um í sumar í læknablað norrænna heimilislækna (SJPHC). Um rannsóknir okkar og félaga hefur líka töluvert verið skrifað af erlendum aðilum og vitnað til slæmrar reynslu okkar Íslendinga, öðrum sem víti til varnaðar. Mest eru læknar hræddir um að þeir tímar geti komið að við ráðum ekki við að meðhöndla alvarlegar sýkingarnar á öruggan hátt. Vegna tíðra eyrnabólgu hjá börnum og sýklalyfjaónæmis pneumókokka sem jafnframt geta valdið alvarlegum sýkingum er nú talið brýnt að grípa til bólusetningar gegn helstu (algengustu) stofnunum. Hætt er þó við að aðrir bakteríustofnar komi í stað þeirra sem bólusett er gegn með tímanum nema verulega verði dregið úr sýklalyfjanotkuninni á sama tíma. Við megum ekki fara úr öskunni í eldinn.

Í seinni tíð er vaxandi skilningur á að óþarfa sýklalyfjagjöf geti valdið einstaklingi meira tjóni en gagn. Þetta skýrist af þeirri röskun sem á sér stað í sýklaflórunni, bæði í öndunarveginum og þörmunum eftir notkun sýklalyfja. Því meiri röskun sem sýklalyfin eru breiðvirkari og kúrinn lengri. Eftir sýklalyfjameðferð þarf flóran síðan að byggjast upp aftur og með hverjum nýjum stofni sem tekur sér bólfestu eru auknar líkur á að sá stofn geti valdi sýkingu. Eldri stofnar sem fá að vera í friði sporna hins vegar gegn bólsetu og vexti nýrra stofna. Bakteríuflóran sem fær þannig að vera í friði er mikilvægur hluti af varnarkeðju líkamans gegn nýjum bakteríum og sýkingum. Erlendar rannsóknir hafa einnig sýnt að þarmaflóra ungbarna er viðkvæm og brenglun á henni getur valdið seinkun í þroska ónæmiskerfisins hjá þeim og aukinni sýkingartilhneyingu meðal annars í loftvegum auk bólgusjúkdóma í görn, asthma og ofnæmissjúkdóma.

Mikið hefur vantað upp á góðan skilning á öllum þessum málum sl. áratugi hér á landi. Náttúrufræðistofnun hefur því miður ekki haft skoðun á málinu enda ekki á hennar könnu að fylgjast með flóru landans og barnanna okkar. Það verkefni heyrir undir Heilbrigðisráðuneytið sem ber ábyrgð á skipulagi heilbrigðisþjónustunnar og sem hefur falið sóttvarnarlækni að fylgjast með þróun mála. Tillögur úr grasrótinni sjálfri hafa ekki fengið mikinn hljómgrunn en þó voru samdar klínískar leiðbeiningar Landlæknis um meðferð eyrnabólgu barna á síðasta ári og náið er fylgst með sýklalyfjaónæminu á Sýklafræðideild LSH.

Það sorglega við þetta allt saman er að vitað hefur verið um vandann í tæpl. tvo áratugi og hvert hefur stefnt í þessum efnum. Sýklalyfjanotkunin er meiri nú en fyrir um áratug síðan þótt aðeins hafi dregið úr henni á allra síðustu árum hjá yngstu börnunum. Það er ekki síst foreldrum að þakka sem sýnt hafa vandamálinu aukinn skilning. Allt að þrefaldur munur á sýklalyfjanotkun eftir búsetu talar samt sínu máli og í fyrra var hún t.d. rúmlega þriðjungi meiri í Reykjavík en í höfuðborg norðurlands, Akureyri.

Eitt af heilögustu markmiðum læknisfræðinnar er að gera aldrei meira ógagn en gagn. Spurningar vakna hvort við höfum verið heilbrigðissóðar og hvað við ætlum þá að gera í þeim efnum? Eða er veruleikinn það flókinn og ofvaxinn skilningi okkar að við ráðum ekki við hann? Nei, við skulum horfa framm á veginn og til nærumhverfisins okkar og vona að svanurinn svarti hafi aðeins verið hvítur svanur í álögum. (styttri útgáfa er birt sem grein í Fréttablaðinu í dag, Sýklalyfjaónæmi og Svartir svanir)

Í gamla daga var það hluti af sveitamenningunni að fá kaffimjólk með sykri og ekki var verra að fá kringlu til að dýfa ofan í. Kaffiuppáhellingin var eitt af skyldustörfunum heima í húsi sem maður gekk undir með glöðu geði. Alltaf man ég eftir kaffirótinni, þeirri lúxus vöru sem ég þá taldi að kaffibætirinn væri, í rauðu fallegu hólkunum sem angaði svo vel. Ómissandi í allar uppáhellingar, hálf til ein tafla í hverja könnu ef ég man rétt.

Baunirnar dýrmætu brenndi maður og malaði á rigningardögunum. Sóló olíueldavélinn var auðvitað órjúfanlegur hlutur af þessari endurminningu. Vél sem gekk allan sólarhringinn til að halda yl í húsinu kaffinu heitu í könnunni, stundum innan um ullarleppa og annað sem fékk að hanga yfir henni til þerris ef maður hafði blotnað. Hlutir sem krydduðu um leið kaffitjörublandaðann ilminn.

Einhvernveginn fær myndin á sig nýjan blæ í dag þegar kaffirótin er orðuð við fátækt og að hún hafi einungis verið notuð til að drýgja dýrt kaffið. Þvílík vonbrigði. Kaffibætir var allavega betra nafn og gott heiti á vöru til að njóta. Þessi minning skaut upp hjá mér nú þegar ég hugðist kaupa kaffikönnu fyrir „baunakaffi“  fyrir tugþúsundir króna. Eins þar sem mér var boðið að vera í rándýrri mánaðarlegri áskrift hjá erlendu kaffiframleiðslufyrirtæki og fá þá afslátt af vélinni. Kaffið hins vegar hressir, bætir og kætir. Þannig var það að minnsta kosti í gamla daga.

Fátækt er afstætt hugtak, að minnsta kosti ef við hugsum um fátækt hér á landi miðað við fátækt eins og hún gerist verst úti í hinum stóra heimi. Fátækt er engu síður alltaf sár hvernig svo sem við skilgreinum hana og hlýtur alltaf að miðast við þær grunnþarfir sem við sjálf skilgreinum í þjóðfélaginu. Það er þó alltaf huggun í harmi að geta lítið á málið í aðeins stærra samhengi og borið okkur saman við aðrar þjóðir hvað auðlegð lands og miða snertir, þar sem við stöndum vel að vígi. Hinar raunverulegu eignir okkar sem nýtast okkur betur og betur í framtíðinni ef rétt er staðið að málum og auðlindirnar ekki seldar frá okkur. Þá má eflaust skilgreina okkur meðal ríkustu þjóða heims og sá tími nálgast óðfluga að kostir landsins okkar verða meðal þeirra eftirsóttustu á jörðinni.

En samt er mikið rætt um fátækt á Íslandi þessa daganna og víst er að allt að fjórðungur heimila er tæknilega gjaldþrota. Á sama tíma stefnir í að atvinnuleysi nálgist tveggja stafa tölu og að örorkuþegar nálgist 20.000. Lítill munur er á lægstu launum, atvinnuleysisbótum og örorku svo hvatinn til að vinna er oft á tíðum lítill. Hvati til vinnu verður að vera ótvíræður eins og ég hef áður fjallað nýlega um hér á blogginu mínu og mikilvægt að fátæktarhjálpin og örorkubætur fari til réttu aðilanna og að þeir sem geti unnið, vinni.

Nýlega hlustaði ég sem oftar á BBC world í útvarpinu og heyrði þar þátt um fátækt í Bangladesh (http://www.bbc.co.uk/programmes/p0084t5x). Þar voru meðaltekjur verkamanns um 2 bandaríkjadalir á dag og vatn í flöskum svo dýrt að það fékkst ekki einu sinni í matvöruverslunum á fátækustu svæðunum. Þar sem verðmæti vatns í flöskum hefur af sumum verið lagt til grundvallar fátæktarvísitölunni (poverty index). Vatn sem venjulegt fólk hefur ekki efni á að kaupa. Samt hefur Bangladesh sem ríki sýnt miklar framfarir á ýmsum sviðum á sl. áratug og verið litið upp til í ýmsum skilningi. Fjármálastjórnun miðar að því að bæta efnahag þeirra sem minnst mega sín en af þessum 2 dollurum þarf að meðaltali að borga um 15% í ýmiskonar lánakostnað þar sem tekjurnar eru meðaltalstekjur og oft þarf að brúa bilið á milli með láni fram að næstu útborgun, eins og t.d. fyrir óvæntum kostnaði svo sem læknishjálp.

Hamborgaravísitalan er hins vegar oft vitnað til í hinum vestræna heimi. Þar stöndum við reyndar illa að vígi þessa daganna og jafnvel McDonaldsveldið er búið að segja skilið við okkur. Flótti sem var einn af tákngerfingum hrunsins hér á landi. Því væri nær að við miðuðum okkur nú við vatnsflöskuvísitöluna frægu í dag, þar sem engin þjóð standur betur að vígi. Þá yrðum við kannski ánægðari með okkur.

Okkur er að minnsta kosti hollt að fylgjast betur með gangi mála í hinum stóra heimi.  Alvarlegur kólerufaraldur er nú brostin á á Haíti, nokkuð sem margir óttuðust allt frá hamförunum fyrr á árinu. Í þeirri umræðu var m.a. bent á mikilvægi hreins vatns til að viðhalda heilsu og að við gætum lagt þar mikið að mörkum. En síðan sofnuðum við á verðinum eins og reyndar margar aðrar þjóðir.

Við Íslendingar erum óskaplega miklir smáborgarar í alþjóðlegum skilningi. Jafnvel þótt við ætluðum að sigra allan heiminn á nokkrum árum og varð nokkuð ágengt í byrjun. Þær ráðagerðir einar sér, segja reyndar meira um okkur og okkar hugsanir en nokkuð annað. Við erum að eðlisfari í raun afskaplega jarðbundið fólk. Okkur farnast því best að halda okkur á jörðinni. Þar þrífumst við vel og gerum góða hluti. Þar höfum við líka mikið upp á að bjóða, jafnvel úti í hinum stóra heimi.

Vatnið okkar er aðeins lítill hluti af þeim auðlindum sem við njótum og getum boðið  öðrum með okkur, auðlind sem getur skapað meiri og betri heilsu en flest annað sem heimurinn hefur upp á að bjóða. Ofan á allt annað höfum við líka nógan jarðvarma til að hita vatnið okkar. Hvað er hægt að hugsa sér það betra. Lítum nú á heiminn í aðeins stærra samhengi, því enginn er eyland.