Myndin sýnir nýjar aðstæður á þyrlupalli á 5 hæð nýja þjóðarsjúkrahússins í Þingholtunum eftir nokkur ár og aðatæður sem við höfum í dag á þyrluflugvellinum við BMT LSH í Fossvogi og sem þykir til fyrirmyndar, þótt að sé farið að þrengjast!!!
Ógn við þjóðaröryggi ef illa fer á sjálfu nýja þjóðarsjúkrahúsinu, en sem ekki hefur mátt ræða opinberlega og varðar mikilvægasta lendingarstað landsins í framtíðinni og ekkert plan B er til fyrir neyðarlendingar eða öruggt aðflug (opin svæði – sjá mynd hér að neðan). Algjörlega fyrirséður og sjálfskapaður vandi þá á Þjóðaröryggi sem allir ættu að sjá og rætt var á fundi í Velferðarnefnd Alþingis haustið 2018 án nokkra viðbragða. Læt fylgja hér með ársgömul skrif um málið og þar sem enn hafa engin svör fengist frá stjórnvöldum!!!

Einn varasamasti hluti framkvæmdaáætlana þjóðarspítalans nýja nú á Hringbraut snýr að stórvarasömum aðstæðum til þyrlulendinga á fyrirhuguðum palli á 5 hæð rannsóknarhússins við hlið meðferðarkjarnans. Vandamál sem hefur verið víðs fjarri sl. áratugi á góðum þyrluflugvelli við hlið bráðamóttökunnar í Fossvogi nú og þótt verulega hafi þrengt þar að í seinni tíð. Öll nútíma bráðasjúkrahús leggja enda mikið kapp á að skapa slíku flugi sem öruggastar aðstæður og ásættanleg að- og fráflugsskilyrði. Þannig fyrir mest veiku og slösuðu sjúklingana af landsbyggðinni okkar og miðunum umhverfis landið. Eins jafnvel öllum norðurslóðum Atlandshafsins eins og greint er frá með nýjum ríkissáttmála við NATÓ.

Málið ásamt áhyggjum sjúkraflutningsmanna höfuðborgarsvæðisins og landsbyggðarinnar vegna aðgangshindrana í almennum sjúkraflutningsakstri og umferðartafa í höfuðborginn var rætt á nefndarfundi Velferðarnefndar Alþingis haustið 2018 og sem undirritaður tók einnig þátt í, að óskum nefndarinnar.

Áætlanir SPITAL hópsins 2011 og sem lét hanna þyrlupallinn á Hringbraut, gerðu aðeins ráð fyrir að hann yrði notaður að meðaltali 4-10 sinnum á ári og þá aðeins í neyð (auk kannski einhverra æfingafluga)!! Vegna slæmra lendingaskilyrða var gerð krafa um að aðeins 2-3 mótora þyrlur fengju að nota pallinn og sem vélar sem gætu haldið hæð ef vélarbilun verður í einum mótor. Komið sér þannig frá spítalasvæðinu til nærliggjandi lendingarstaðar. Þetta eru allt að 20 tonna þyrlur og sem auðvitað geta bilað af öðrum orsökum en vélarbilun í einum mótor. T.d. vegna bilunar í stelskrúfu, gírkassa eða hlekkst á vegna slæmra veðurskilyrða og sviptivinda. Upphaflega var eins gert ráð ráð fyrir a.m.k. einni opinni aðflugsleið að spítalanum, yfir gömlu neyðarbrautina, en sem nú er búið að loka og byggingaframkvæmdir auk þess löngu hafnar við NA enda brautarinnar og á Valslóðinni. Allt samkvæmt nýju aðalskipulagi Reykjavíkurborgar AR 2010-2030 og sem tók gildi 2014. Flestar þjóðir vilja hins vegar hafa 2-3 slíkar opnar aðflugsleiðir að lendingarstað á spítala. Í samræmi við veðurskilyrði á hverjum tíma, enda skiptir mótvindur í lendingu og í flugtaki allaf máli.

Stóraukin þörf er hins vegar á þyrlusjúkraflugi hin seinni ár og sem tölur LHG sýna vel (um 150 á ári), m.a. vegna stóraukinnar slysatíðni tengt ferðamennsku á landinu og auknum kröfum um bráðainngrip í blóðþurrðarsjúkdómum (sérstaklega hjartaáföllum og slagi í heila). Í framtíðinni má þannig áætla að þörf sé á nær daglegu sjúkraþyrluflugi til spítalans og þar sem hver mínúta getur skipt máli.

Ekkert nýtt áhættu- og þarfamat hefur verið gert varðandi notkun á fyrirhuguðum nýjum þyrlupallinn á Hringbraut og eftir að hann var hannaður 2011!! Mat m.t.t. mengunar í loftræstikerfi spítalans og hávaðamengunar í nærliggjandi sjúkrarúm á 5-6 hæðar meðferðarkjarnans, hefur heldur ekki verið metin til fulls. Eins er mikil óvissa með Reykjavíkurflugvöll sjálfan og alltaf var gert ráð fyrir að væri til staðar í næsta nágrenni spítalans og sem skipar veigamikið hlutverk í sjúkraflugi alls landsins (hátt í 1000 sjúkraflug á ári). Flugvöllur sem meirihluti borgarstjórnar Reykjavíkur stefnir á að fari eftir 2024 eitthvert annað og sem núverandi aðalskipulag Reykjavíkurborgar (AR 2010-2030) gerir ráð fyrir eins og áður sagði.

Mikilvægt er að átta sig á þeirri staðreynd, hvað sem mönnum fannst um upphaflegt staðarval af ýmsum ástæðum, að þá gerðu upphaflegar áætlanir alltaf ráð fyrir að búið væri að leysa samgöngumálin og aðgangshindranir áður en framkvæmdir hæfust á Hringbraut (úttekt framkvæmda- og fjársýslu ríkisins 2008 og sem í raun var síðasta staðarvalsskýrslan). Þar var eins gert ráð fyrir þyrluflugvelli (ekki palli) á BSÍ lóðinni (jafnvel fyrir 2-3 þyrlur) sem og áframhaldandi veru Reykjavíkurflugvallar.

Eingin viðbrögð hafa fengist frá stjórnvöldum og ráðamönnum verkefnisins sl. ár og heldur ekki frá Velferðarnefnd sem upplýst var vel um málið og getur ekki einu sinni um málið í fundargerð sinni á Alþingi! Jafnvel RÚV ohf. hefur verið ófáanlegt að ræða málið opinberlega sl. ár!!

Samtökin BSBS og sem eiga sér tæplega 10.000 fylgjendur á fésbókinni, hafa barist fyrir með öllum hugsanlegum rökum sl. 5-6 ár, að hlustað sé á. Forsendubrestirnir sjálfir eru nú meginmótrök staðarvalsins á Hringbraut og sem allir ættu að sjá varðandi byggingu nýs þjóðarsjúkrahúss. Eins hafa samtökin bent á mörg önnur rök m.t.t. betra staðarvals. M.a. sem snýr að kostnaði og hagkvæmni við byggingu, minni truflun á fyrirliggjandi starfsemi á Hringbraut, kostnaðarauka vegna miklu meiri skemmda og myglu í eldra húsnæði en gert var ráð fyrir og sem á að reyna að gera upp í síðari áföngum verkefnisins. Eins hagkvæmari rekstrarmáta í sjúkrahúsi sem byggt er meira á hæðina en lengdina með tengigöngum, minni umferðarþunga og mengun og sem leiðir af því að byggja langt frá miðju höfuðborgarsvæðisins, eins möguleika á jafnari dreifingu atvinnutækifæra á höfuðborgarsvæðinu tengt búsetu og síðast en ekki síst, spítala í fallegu og græðandi umhverfi, nær náttúrunni, í stað kaffihúsamenningu og hótelrekstri í yfiraðþrengdum miðbænum.

Aðgangshindranirnar nú eru alvarlegastar og sem blasa við. Alvarlegastar eru þær m.t.t sjúkraflutninga, úr lofti, af lági og jafnvel legi. Jafnvel stórhættulegar og sem teljast til sjálfskaparvítis og rætt var um á fundi Velferðarnefndar fyrir meira en ári síðan, en eingin svör fást við. Allt önnur plön en upphafalega var lagt upp með, með sameiningu spítalann þriggja á höfuðborgarsvæðinu upp úr aldarmótunum síðustu. Upphaflega í hagræðingarskyni og með einu aðal háskólabráðasjúkrahúsi sem uppfyllti öll skilyrði að verða fullkomið og nútímalegt þjóðar- og aðal bráðasjúkrahús landsins. Vel á annað hundrað milljarða króna verkefni og sem átti að getað þjónað íslensku þjóðinni vel og lengi og sem gamli Landspítalinn gerði fram eftir síðustu öld. En þar sem nú á bak við tjöldin í borgarráði og stærstu stjórnmálaflokkunum er strax farið að ræða um byggingu næstu spítala, enda öllum mistökin löngu kunn, en sem ekki hafa þolað dagsljósið og umræðuna!

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2019/01/28/adgangshindranir-og-fyrirsed-storslysahaetta-a-hringbraut/

https://blog.dv.is/vilhjalmurari/2017/02/16/thoggun-a-thjodaroryggi-vid-honnun-nys-landspitala/

Nýútkomin er skýrsla bandaríska landlæknisembættisins/sóttvarnalæknisins CDC um sýklalyfjaónæmið þar í landi 2019 og dreifingu, meðal annars erlendis frá og milli landa. Umhverfis- og heilbrigðisógb sem skilgreind er mesta heilbrigðisógn mannkyns í af Alþjóða heilbrigðusstofnunni, WHO. Á myndinn að ofan er sýndur meðal annars flutningur á fjölónæmum sýklastofnum frá Spáni til Íslands sem gæti hafa verið spænski-íslenski 6B pneumókokkastofninn sem við rannsökuðum vel um árið og náði gífurlegri útbreiðslu, m.a. meðal barna og ollu í mörgum tilvikum efiðum sýkingum. Meðal annars eyrnabólgum, lungnabólgum og heilahimnubólgum sem aðeins var hægt að meðhöndla með sterkustu sýklayfjum sem völ var á og sem gefa þurfti í æð á sjúkrahúsi.

Fókusinn er á smit milli manna og eins frá dýrum og landbúnaðarvörum í menn. Á sama tíma og við ætlum að fara að flytja inn ófrosið kjöt frá smituðm svæðum erlendis frá um áramótin, af sýklalyfjaónæmum sameiginlegum flórubakteríum manna og dýra (m.a. colibakteríur/ESBL og klasakokka/MÓSAr) !!!!

https://www.cdc.gov/drugresistance/pdf/threats-report/2019-ar-threats-report-508.pdfr

Á ganginum

Hver er í raun stefna stjórnvalda í dag til í að styrkja Landspítalann og sem daglega er í fréttum vegna alvarlegs rekstravanda og niðurskurðaráforma? Íslendingar veita minnst norðurlandaþjóða af opinberu fé til heilbrigðismála, þar á meðal til heilsugæslu og minna og minnkandi en meðaltal jafnvel allra OECD ríkja sl. áratug!! Þrátt fyrir að vera fámenn og dreifbýl þjóð og sem ætti undir venjulegum kringumstæðum að réttlæta hlutfallslega hærri kostnað í rekstri heilbrigðiskerfisins en hjá öðrum þjóðum sem við viljum bera okkur saman við.

Allir geta séð ástandið t.d. í bráðaþjónustunni okkar á BMT LSH. Þar fer álagið sífellt vaxandi vegna mikils yfirfæðis aðsóknar og ekki síður fráflæðisvanda vegna skorts á sjúkrarúmum á deildum spítalans og jafnvel 30-50 sjúklingar bíða dögum saman á göngum deildarinnar efir innlagnaplássi, flest eldra fólk. Mest vegna þess að starfsfólk vantar á öðrum deildum spítalans (hjúkrunarfræðinga og sjúkraliða) til að halda deildunum að fullu opnum. Álagið á starfsfólk er oft á tíðum ómanneskjulegt. Og til skapa en fleiri biðpláss eftir innlögnum er m.a. búið að taka ákvörðun að sameina deildina G3 á BMT LSH og flestir þekkja sem gömlu Slysó, við deildina niðri á G2 og fá þannig fleiri rúmapláss. Á deild sem er ætlað til skyndigreiningar og meðferðar á bráðsjúkum og slösuðum, ekki sem “innlagnadeild” til frekari sjúkdómsgreingar, meðferðar og endurhæfingar og sem tilheyra auðvitað allt öðrum sviðum læknisfræðinnar!!!

Þannig verður nú að skera niður venjulega slysa- og bráðaþjónustu eins og við þekkjum hana flest, ekki síst fjölskyldufólk, á gömlu góðu Slysó. Til að geta einfaldlega stækkað stíflulónið Í fráflæðisvandanum og ekki einu sinni nýr spítali sem verið er að byggja kemur til með að leysa nema að litlu leiti. Mikið frekar fleiri hjúkrunarheimili sveitafélaganna.

Stofnkostnaður upp á 100 milljarða króna á hins vegar nýju löngu tímabæru góðu hátæknisjúkrahúsi til framtíðarinnar, ætti auðvitað alls ekki að vera reiknaður inn í árlega fjárveitingu til Landspítalans sérstaklega. Miklu heldur til hins opinbera hlutafélags Nýs Landspítala ohf. og sem farið hefur sínar eigin leiðir í byggingaáformunum og sem á ekkert skilt við daglegan rekstur Landspítalans, en sem að lokum tekur við rekstri bygginganna og framkvæmdunum sjálfum lokið. Heldur ekki í fjárveitingingum í fjárlögum til heilbrigðismála sérstaklega og árlegar tölur OECD miðast t.d. jú við. Ekkert heldur frekar í raun en fjárveitingar til annarra opinberra hlutafélaga eins og t.d. RÚV ohf. og sem ekki flokkast undir neina beina heilbrigðisþjónustu. Að örum kosti verður Nýr Landspítali ohf. enn frekari dragbýtur á rekstrarþáttum heilbrigðisþjónustunnar allrar komandi ár og löngu áður en hann kemur að nokkru gagni sem slíkur. Hvað árlegan rekstur Landspítalans sjálfs hins varðar, aukið rekstrarfjársvelti, niðuskurð á þjónustu og minni mannauðsuppbyggingu til framtíðar.

https://www.ruv.is/frett/uppsagnir-a-landspitala-vegna-nidurskurdar

https://www.dv.is/eyjan/2019/12/5/island-setur-minnstan-pening-heilbrigdismal-og-rukkar-minnst-fyrir-thjonustuna-af-nordurlondunum/

Nú er þáttur í sameiginlegum hagsmunum RÚV ohf, Reykjavíkurborgar og Nýs Landspítala ohf. með tilliti til staðsetningaákvörðunar nýja þjóðarspítalans á Hringbraut skýrari og sem Alþingi lagði blessun sína yfir 2014.

https://www.visir.is/g/2019191129677/sameiginlegir-hagsmunir-med-borginni-gerdu-ruv-gjaldfaert-

Reykjavíkurborg hefur frá aldarmótum lagt ofuráherslu á staðsetningu byggingaframkvæmda nýs þjóðarspítala á Hringbrautarlóð þar sem gamli Landspítalinn er, til að missa ekki annað mögulegt dýrt íbúa- og þjónusubyggingarland á miðbæjarsvæðinu frá sér undir Nýjan Landspítala. Fyrir liggur umsókn Reykjavíkurborgar til ríkisins um kaup á 5.9 hekterum byggingarlands í Efstaleiti þegar árið 2013. Nýtt byggingasvæði sem græða mátti á, án þess að borgin ætti á hættu að missa stærsta vinnustað landsins frá sér út fyrir borgarmörkin og staðsetning nýja spítalans á Hringbrautarlóð væri tryggð. Þöggun á allri umræðu um aðra möguleika kom sér því mjög vel fyrir meirihlutann í borgarstjórn Reykjavíkurborgar og Nýs Landspítala ohf. þegar árið 2014.

Fréttastofa RÚV átti sem sagt ekki að “rugga bátnum” þegar hér er komið við sögu eins og segir í bréfi ritstjóra Kastljóssins 2015 um frekari staðsetningarmöguleika þjóðarspítalans og margsinnis hafði verið bent á, m.a. hjá Samtökum um betri spítala á besta stað (SBSBS) og nokkrir miklu betri og hagkvæmari kostir til lengri tíma nefndir í því sambandi (t.d. Fossvogur, Vífilstaðir, Keldnaland)

Margir græddu nema auðvitað þjóðin sjálf og auðvitað frjálsa óháða fjölmiðlunun í landinu. Rekstur RÚV ohf. var tryggður um tíma. Hugmyndir um Fossvogsspítala sem þjóðarspítala var síðan endanlega eytt út af borðinu með byggingaframkvæmdunum nú í Efstaleiti. Kostur sem var að margra mati samt miklu fýsilegri upphaflega en framkvæmdirnar nú á Hringbrautarlóð og allir sjá best í dag.

Leiða má sterkum líkum að þessi flétta Reykjavíkurborgar og RÚV ohf./ Nýs Landspítala ohf. kosti ríkið og almenna skattborgara í landinu öllu, tugi milljarða króna  í afleiddum kostnaði ýmiskonar. M.a. með fyrirhugaðri umferðamannvirkjagerð eins og Miklubrautina í stokk (og sem búið var að þurrka út í aðalskipulagi Reykjavíkurborgar, AR 2010-2030) og ríkið þarf að kosta að stærstum hluta. Auðvitað til að tryggja a.m.k. lágmarks aðgengis að væntanlegum nýjum Meðferðarkjarna á Hringbraut, hvað annað?? Auk síðan auðvitað miklu hærri sokkins kostnaðar og ef hugsa þarf allt dæmið upp á nýtt í náinni framtíð.

“Sameiginlegir hagsmunir Ríkisútvarpsins og Reykjavíkurborgar urðu til þess að byggt var íbúðarhúsnæði á lóðum í kringum Útvarpshúsið í Efstaleiti. Með samningnum við Reykjavíkurborg varð RÚV sér úti um 1,5 milljarða króna sem afstýrði því að stofnunin yrði ógjaldfær.”

Endurritun greinar sem ég skrifaði fyrst fyrir 8 árum, nú í tilefni alþjóðadags fórnarfórnarlamba umferðaslysa í gær.

Á leið minni í vinnuna á Slysó, eins og Slysa- og bráðamóttakan í Fossvogi er oft kölluð, keyri ég yfirleitt eins og leið liggur vestur Vesturlandsveginn og síðan suður Háaleitisbrautina. Brautina mína þann daginn, en sem er leið flestra annarra í öðrum tilgangi. Í mínum huga er sjálf Háaleitisbrautin sérstök braut væntinga og endurminninga. Fyrri reynslu og að vita aldrei hvað vaktin ber í skauti sínu. Smá kvíði í bland við ósk um góða vakt. Á heimleiðinni varpar maður síðan öndinni aðeins léttar. Með hugann við allt sem gerðist á vaktinni og viðfang félaganna sem tóku við henni. Á braut sem er samt ósköp venjuleg gata í Reykjavík og fáir tengja umræðunni um heilbrigðismálin. Ekkert frekar en almenningur gerir í umræðunni um stöðu heilbrigðismála yfirhöfuð og allt það sem að baki býr og tekið hefur áratugi að byggja upp. Fyrir lágmarks heilbrigðisöryggi og gott aðgengi okkar allra.

Í áratugi hef ég tekið vaktir á Slysó jafnhliða starf mínu sem heimilislæknir, gömlu deildinni minni sem aldrei sefur. Ég man reyndar fyrst eftir mér þar í vinnu á þriðja ári í læknisfræðinni 1981, fyrir 38 árum síðan, sem þá hét Slysadeild Borgarspítala. Á gamla horninu þegar hún var aðeins þrjú herbergi og eins og lítið heimili. Síðan hefur hún stækkað hundraðfalt. Þangað sem flestir leita sem þurfa á mestu hjálpinni að halda og þyrluflutningar utan af landi orðnir nær daglegt brauð.

Á Slysa- og bráðamóttökunni eru allir jafnir með tilliti til þjónustu og þar sem jafnvel bregður fyrir smá brosi þeirra sem fá hjálp í mestu martröð lífs síns. Flestum kannski nema þeim sem koma útúrdópaðir eða eru ofurölvi og þar sem ofbeldið hefur tekið völdin. Staður sem er þá stundum eins og vígvöllur og allt getur gerst.

Slysa- og bráðamóttakan er líka ákveðin spegilmynd af samfélagi okkar, nema hvað helgidagarnir eru oft hversdagsdagar og hversdagsdagar helgidagar. Álagið er margfalt meira á deildinni sé tekið mið af íbúafjölda, samanborið við nágranalöndin og þar sem heilsugæslan hefur verið betur byggð upp en hún er hér á höfuðborgarsvæðinu. Deild þar sem púlsinn slær hraðar en á flestum öðrum deildum og alltaf er meira en nóg að gera. Á heimleiðinni, norðurleiðinni upp Háaleitisbrautina blasir Esjan aftur við og púlsinn hægist. Þegar farið er frá þeim stað sem við viljum samt öll vita af þegar mest á reynir. Sannarlega kirkjan mín og hjarta þann daginn. Á stað þar sem sjálfur þjóðarpúlsinn slær og ég á stundum líka heima.

Það er á Háaleitisbrautinni sem ég er hvað best meðvitaður um mikilvægi starfs míns. Á braut vonar, reynslu og endurminninga. Breytileg eins og nótt og dagur, vetur og sumar. Enginn veit heldur hvað átt hefur fyrr en misst hefur segir gamallt og gott máltæki og sem er mér oft ofarlega í huga á þeirri leið, að heiman eða heim.

Varla líður sá dagur að ég velti ekki fyrir mér hvað réð eiginlega för hjá ráðamönnum upp úr aldarmótunum síðustu og þegar svo lokaákvörðunin var tekin á Alþingi 2014 að nýi þjóðarspítalinn skildi reistur á Hringbrautarlóðinni. Allir vildu góðan nýjan þjóðarspítala enda sá gamli að úreldast og starfsemin komin í ótal byggingar um allt höfuðborgarsvæðið. Menn vildu samt ekki sokkinn kostnað sem slagar uppi sjálfan byggingakostnaðinn eins og hann var áætlaður í upphafi, vegna skipulags- og hönnunargalla eingöngu og löngu mætti sjá fyrir með kolvitlausu staðarvali m.a.

Miklu hagkvæmari kostir voru í boði og sjá má enn betur í dag sem sparað hefði getað tugi milljarða króna í lægri afleiddum kostnaði  tengt góðu aðgengi sjúklinga og starfsfólks að væntanlegu spítalasvæði.

Um aldarmótin síðustu mátti vissulega skilja rökin um sameiningu spítala LSH á einn stað í hagræðingarskyni og sem var sparnaður sem metinn var um 2 milljarða króna á ári. Hringbrautin var nefnd sem heppilegasti staðurinn og þar sem samþætta mætti not eldra háskólasjúkrahúss. Eins háskólaumhverfið í Vatnsmýrinni. Hugmyndirnar voru samt alltaf nærri hugmyndum um staðarvalið heillri öld áður, n.t.t. 1903 og þegar ákveðið var að reisa gamla Landspítalann á  bestu forsendum og borgarskipulags þess tíma. Nú á grafarbakka nýja Landspítalagrunnsins og samkvæmt borgarskipulagi sem helst má finna í milljónaborgum og þar sem ný landsvæði eru mjæg af skornum skammti.

Umferðarálagið var reyndar metið ásættanlegt fyrir Hringbrautarvalinu um aldarmótin síðustu, jafnvel þótt meirihluti íbúðabyggðar lægi mikið austar á höfuðborgarsvæðinu. Reykjavíkurflugvöllur var einnig föst forsenda staðarvalsins, nátengt sjúkraflugi  frá öllu landinu. Allt sem fyrirliggjandi borgarskipulag gerði ráð fyrir (AR 2002-2021). Aðrir kostir komu þó sterklega til greina og sem margir töldu betri kost en Hringbrautin, þegar horft var til lengri framtíðar. T.d. Fossvogurinn á Borgarspítalalóðinni (nú Landspítalalóð í Fossvogi) og áður en byggðin umhverfis fór að þrengja að. Þar voru meðal annars frábærar  aðstæður fyrir sjúkraþyrluflug og sem sífellt vegur þyngra. Einu mikilvægasta þjónustuhlutverki aðal bráðasjúkrahúsi landsins að taka á móti.

Nálægðin við Vatnsmýrina og gamla háskólann réðu mestu að lokum. Eins ofuráhersla Reykjavíkurborgar að halda Landspítalanum á sínum stað á Hringbrautinni, sennilega fyrst og fremst vegna hræðslu að missa hann og stærsta vinnustað landsins frá sér til nágrannasveitafélaga. T.d. í Garðabæinn ef á Vífilstaðalóð og sem var talinn ágætis kostur eftir að þrengra var orðið um allt í Fossvoginum fyrir um áratug. Hugsun um hvað kæmi starfsemi þjóðarsjúkrahúss, sjúklingum og starfsfólki best, virtist skipti miklu minna máli.

Miklar og hraðari breytingar en menn áttu von á, urðu fljótt á meginforsendum Hringbrautarvalsins. Fyrst ber að nefna góðu umferðaaðgengi og svo nýjar hugmyndir um framtíðarstaðsetningu Reykjavíkurflugvallar og sem var staðfest með nýju aðalskipulagi Reykjavíkurborgar (AR 2010-2030). Skipulag sem lá fyrir þegar Alþingi samt tók ákvörðun sína   um byggingaframkvæmdina 2014.

Umferðaröngþveiti á álagstímum til miðborgarinnar í dag hafa þegar leitt til nýrrar áætlana á umfangsmiklum umferðamannvirkjagerðum fyrir á annað hundrað milljarða króna næstu tvo áratugina og sem ekki var gert ráð fyrir í fyrirliggjandi borgarskipulagi. Staðsetning þjóðarspítalans nýja skýrir að stórum hluta þessa auknu þörf, auk allt of mikillar þéttingar atvinnustarsemi og þjónustu hverskonar í miðbænum.

Það má segja að ákvörðunin 2014 á Alþingi sé fordæmalaus hvað varðar aukakostnað á opinberri framkvæmd á Íslandi og það áður en hún er í raun hafin. Röngum ákvörðunum sem teknar voru gegn betri vitund og þjóðarvilja og allar skoðanakannanir höfðu sýnt fram á.

Hringbrautarverkefnið er líka eitt skýrasta dæmi samtímasögunnar um hvað stjórnvöld leggja á sig til að halda upplýsingum um fyrirséða forsendubresti frá þjóð sinni. Líklega vegna fjárhagslegra sérhagsmuna. Einnig Reykjavíkurborgar sem lögðu ofuráherslu á staðarvalið á Hringbraut og lögðu endurtekið steina í götu hugmynda um nýtt staðarval. Eins hefur þátttaka sjálfs ríkisfjölmiðilsins, RÚV ohf. systurhlutafélags Nýja Landspítalans ohf. verið alla tíð forkastanleg og mótrök fyrir Hringbrautarstaðarvali endalaust þögguð niður. Málið var auk þess flækt í hnút á Alþingi vegna þverpólitískrar samstöðu hreppapólitíkunarinnar um hvað og hver lofaði hverjum.

Í dag strax við upphaf framkvæmdanna á Hringbraut og sem tekur næstu 5-10 ár að ljúka, má þannig augljóslega sjá fyrstu reiknisskekkjuna og sem nemur í raun tugprósentum af heildarreiknisdæminu öllu fyrir ríkið. Kostnaðinn við að laga aðgangshindranirnar og sem hefðu þar að auki átt að vera lokið áður en byggingaframkvæmdirnar sjálfar hæfust á Hringbraut, svo sem Miklubrautina í stokk.

Síðasta starvalsnefnd ríkisins benti einmitt á þetta skilyrði með bætt aðgengi að þjóðarspítalanum í áliti sínu 2008, áður en framkvæmdir hæfust. Óháðu samtökin SBSBS sem unnu eingöngu að því takmarki að velja þjóðarspítalanum besta og hagkvæmasta stað, hafa ítrekað þessi atriði í tæpan áratug. Að forsendu góðs aðgengis yrði að uppfylla og þá einnig með tilheyrandi afleiddum kostnaði ef af yrði að byggja á Hringbrautarlóðinni. Forsendur sem voru hins vegar afskrifaðar á Alþingi 2014 eins og áður sagði og KPMG jafnvel fengið ári síðar að leggja fram kostnaðaráætlun á Hringbrautarframkvæmdunum án þarfar á frekari umferðamannvirkjagerð 2015!!.

Eins hafa SBSBS bent á marga aðra ókosti að velja Hringbrautarlóðina fyrir nýtt þjóðarsjúkrahús og sem væntanlega koma fram eitt af öðru á næstu árum. Eins var bent á mikilvægi græðandi spítalaumhverfis, opinna og náttúruvænra svæða og þar sem mengun hverskonar væri í lágmarki og loftgæði eins og best yrði á kosið, bæði fyrir sjúklinga og starfsmenn.

Gagnrýni SBSBS hafa ekki síður snúist hagkvæmni byggingaframkvæmdanna sjálfra, en þó sérstaklega vanáætlaðan kostnað vegna endurnýjunar eldra húsnæðis (um 60.000 fm2 þar sem áætlaður var um 115.000 kr á fm2) og hagkvæma samþættingu eldri húsa við Meðferðarkjarnann nýja og rannsóknahúsið (80.000 fm2, áætlaður nýbyggingakostnaður 500.000 á fm2). Mismunur útreikninga á heildarkostnaði Nýs Landspítala á Hringbrautarlóð og ef byggt hefði verið á besta stað á opnu og góðu svæði t.d. í Keldnalandinu sem mest er rætt um að skipuleggja mætti í dag sem besta kost (Vífilstaðahugmyndin útbrunnin sennilega vegna nýs skipulags þar og framkvæmda) spannar tugi, ef hundrað milljarða króna. Nokkur Vaðlaheiðagöng þar og þar sem nýta mætti fjármagnið frekar í samgönguáætlun ríkisstjórnarinnar og ef peningarnir eru svona mikið á lausu.

Óverulegar tafir hefðu þurft að vera á að nýr spítali risi á besta stað miðað við á Hringbraut, kannski í versta falli 2-3 ár vegna undirbúningstíma og skipulagsvinnu (t.d. í Keldnalandinu), en síðan miklu hraðari byggingartíma á opnu og aðgengilegu byggingasvæði. Á móti kæmi líka lágmarks truflun á fyrirliggjandi starfsemi LSH og óhjákvæmilegum umferðarröskunum kringum gamla Landspítalann á byggingartímanum.

Þegar hefur sýnt sig að gamli Borgarspítalinn – LSH í Fossvogi tekur á sig auknar skyldur í allri bráðaþjónustu frá því framkvæmdirnar hófust á Hringbraut og áformin þar um enn meiri á komandi árum. Hjartagáttin er flutt að hluta og jafnvel áform um flutning göngudeildar geðdeildarinnar á Hringbraut. Öldrunarþjónusta þar að auki stóraukin á Landakoti og Vífilstaðaspítala og ekki er séð fram á úrlausn fráflæðisvanda bráðamóttökunnar næstu árin, jafnvel allt þar til nýr spítali verður reistur og jafnvel mikið lengur.

Rökin að seinkun nýbyggingar á nýjum stað hafi ráðið mestu um staðarvalið á Hringbraut standast heldur ekki. Hægt hefði verið að leysa fráflæðisvandann, mesta vanda Landspítalans sem riðlað hefur almennri starfsemi hvað mest, þ.á.m. bráðastarfseminni á BMT í Fossvogi, með viðbótarbyggingu t.d. í Fossvogi og með eflingu starfsmannahalds, einkum hjúkrunarfræðinga þar sem ýmsar deildir standa auk þess hálf lokaðar í dag (40-60 rúm).

Annar alger forsendubrestur fyrir Hringbrautarstaðarvalinu á komandi árum er ef Reykjavíkurflugvöllur verður látinn fara eins og borgin vill. Reyndar strax um svipað leiti og Hringbrautarframkvæmdum á að vera lokið. Sjúkraflug eru hátt í 1000 á ári, flest til Landspítalans. Þar af eru um 200 þyrlusjúkraflug, flest til BMT í Fossvogi. Í áætlunum Nýs Landspítala frá 2012 er samt aðeins gert ráð fyrir lendingu sjúkraþyrla á þyrlupalli á 5 hæð nýja spítalans í “algjörri neyð” og að fjöldi slíkra lendinga sé innan við 10 árlega!!!

Flugmálaeftirlitið varaði strax 2011 við mjög svo takmörkuðum aðflugsskilyrðum og skorti á opnum svæðum til nauðlendinga í aðflugi að spítalanum. Eftir að leyfið var samt gefið fyrir þyrlupallinn með skilyrðum um að hann yrði aðeins notaður fyrir öflugustu þyrlur LHG, hefur enn þrengt að og eina áður opna aðflugssvæðinu yfir gömlu neyðarbrautina svokölluðu og Valslóðina, ekki lengur fyrir hendi. Hver ætlar í dag að bera ábirgð á ófullnægjandi öryggiskröfum á mikilvægasta framtíðarlendingarstað landsins og þegar neyðin kallar mest á?

Öll þessi ofantöldu atriði hefur ekki mátt ræða opinberlega í ríkisfjölmiðlinum RÚV ohf. Framkvæmd sem getur orðið þjóðinni og heilbrigðiskerfinu þungur millusteinn, samanborið ef skynsamlega hefði verið að málum staðið. Hagræði látið liggja í fyrirrúmu, án þöggunar á réttsýna gagnrýni. Hvernig eiga stjórnmálin á Íslandi að þroskast og að spornað sé gegn sérhagsmunagæslu hverskonar og að hún jafnvel ráði för í stærstu ákvörðunum þjóðarinnar. Sérhagsmunagæsla sem virðast virðist hafa getað tengt anga sína víða. Jafnvel milli óskyldra opinberra hlutafélaga (ohf).

Að öllu þessu sögðu, vonar maður auðvitað samt það besta. Heilbrigðiskerfið á ekkert annað skilið. Fjárlög til byggingar þjóðarspítalans eru eyrnamerkt í sömu lögum og til reksturs heilbrigðiskerfisins. Því er afar mikilvægt að fjármunir til málaflokksins nýtist sem best, en ekki í tugprósentavís sem sokkinn kostnaður vegna óskynsamlegra byggingaákvarðana ríkisins sjálfs.

Miklabraut næst Hringbraut (mynd-mbl.)

Ein megin forsenda hugmynda með sameiningu Landspítalans á Hringbraut, Landspítalans í Fossvogi (gamla Borgarspítalans), Landakotsspítala og jafnvel St. Jósefsspítala í Hafnarfirði upp úr aldarmótunum, var hagræðingin að geta haft alla starfsemi bráða- og meðferðartengdar lækninga á einum og sama staðnum. Reiknaður var út 2 milljarða króna sparnaður á ári hverju hvað þetta varðar. Ekki var reiknað með þörf á aukakostnaði fyrir þjóðarbúið vegna nýrra umferðamannvirkja í höfuðborginni, Hringbrautarstaðarvalsins vegna. Jafnvel þótt að sameiginlegur spítali á Hringbrautinni yrði stærsti vinnustaður landsins með um 8000 starfsmenn og áætlaðar ferðir til og frá spítalanum nálgist að verða um 30.000 ferðir daglega og ætla mætti að þyrfti að ganga greiðlega. Neyðarflutningarnir eru síðan enn alvarlegra mál.

Síðasta staðarvalsnefnd ríkisins benti þó á þessa augljósu meginforsendu staðarvalsins á Hringbraut strax árið 2008 og sem þyrfti að uppfylla. Forsendur sem sem reiknaðar hafa verið upp á allt að 20 milljarða króna og sem átti að vera vera búið að uppfylla áður en starfsemi nýja þjóðarsjúkrahússins hæfist og sjúkrahússtarfsemi flyttist frá Fossvogi 2024-2025 (Skýrsla nefndar “Ingu Jónu Þórðardóttur” um fasteignir, nýbyggingar og aðstöðu heilbrigðisstofnana, febrúar 2008, en sem var ekki opinber fyrr en 2011).

Úr niðurstöðum KPMG skýrslu Nýs Landspítala, ágúst 2015

Forsendur umferðamannvirkjagerðanna fyrir Hringbrautina sérstaklega, voru endanlega strikaðar út úr reiknisdæminu þegar Alþingi ákvað framkvæmdirnar 2014. Eins í endurskoðunarskýrslu KPMG árið eftir vegna gagnrýni á áætlunina, miðað við gefnar forsendur í samanburði við hugsanlegt nýtt besta starval, t.d. á Vífilstöðum eða í Keldnalandinu. Mál sem ekki mátti síðan ræða eða gagnrýna opinberlega m.a. í ríkisfjölmiðlinum RÚV ohf., en sem samtökin SBSBS höfðu bentu ítrekað á löngu áður. Staðreyndir umferð og aðgengi sem eru að hluta strax komin á daginn og þótt aðalbyggingaframkvæmdirnar eru ekki enn hafnar á Hringbrautarlóðinni.

Fyrir utan aukinn umferðarþunga á Miklubrautinni og fleiri aðalumferðaræðum borgarinnar og miklar umferðartafir sl. ár, hafa áformin um aðeins einn sameinaðan spítala dagað uppi. Þegar er farið að velta fyrir sér staðsetningu næsta þjóðarspítala eftir nokkra áratugi og fleiri spítala á komandi árum sem yrðu jafnvel einkareknir (samanber landsfundarsamþykkt Sjálfsstæðisflokksins 2018 um málið). Rúmafjöldinn sem áætlaður var á Hringbraut var einfaldlega vanáætlaður miðað við þörf, m.a. vegna öldrunar þjóðarinnar. Sparnaðarhugmyndin í einum sameinuðum þjóðarspítala á Hringbraut eru brostnar og ljóst að gamli Borgarspítalinn og Landakot ásamt Vífilstöðum verða í rekstri um ókomin ár.

Engu að síður verður að tryggja nýjum Landspítala á Hringbraut betra aðgengi eins og nú er rætt um. Samt sokkinn kostnaður í heildardæminu upphaflega upp á þá tugi milljarða króna. Eins með töpuðum hagræðingarsparnaði að geta haft alla starfsemi á einum stað og allaf stefnt var að, má ætla að sokkin kostnaður nálgist 50 milljarða. Þá er ekki verið að reikna sparnað sem hefði áunnist við miklu hagkvæmari framkvæmdir á betri lóð og rekstur sjúkrahúss á besta stað og sem reiknað hefur verið út að geti þá alls nálgast um 100 milljarða króna á næstu áratugum. Hagræðistapið að taka nú ekki samt strax frá lóð fyrir næsta framtíðarsjúkrahús þjóðarinnar á besta stað, hvað sem gert verður á Hringbraut endanlega, er síðan allt önnur hörmungasaga og sér í lagi grátleg ef nota á síðan þá lóð til að borga strax upp í samgöngubæturnar og sokkna kostnaðinn við Hringbrautardæmið. Allur sokkinn kostnaður við Hringbrautarframkvæmdina kemur auðvitað á næstum árum til frádráttar á raunverulegum fjárlögum til reksturs heilbrigðiskerfisins, enda allur byggingakostnaðurinn á Hringbraut reiknaður inn í þann hluta fjárlaga hverju sinni.

Flugstöðin á Hólmavík !

Dags daglega er þjóðlífið ekki brothætt á Ströndum eins og síðasti pistill ber vel með sér og mannlífið þar afskaplega gott. Brotalamir eru þó í aðgengi að neyðarþjónustu þegar mest liggur við, eins og reyndar víða á landbyggðinni. Jafnvel má stundum tala um afturfarir í því sambandi. Óöryggi sem frekar er til þess fallið að grafa undan vilja að búa úti á landi með t.d. börn, en sem styrkja mætti með góðum og til þess að gera ódýrum ráðum í svokallaðri innviðauppbyggingu stjórnvalda.

Mest hefur verið rætt um átak til vegasamgöngubóta. Hundruð milljarða króna er áætlað í það verkefni samkvæmt vegaáætlun stjórnvalda næsta áratuginn. Með betri vegum um landið minnkar hinsvegar ekki endilega slysatíðnin í réttu hlutfalli við framkvæmdir. Reyndar, sem búast má frekar við næst þéttbýliskjörnum, sérstaklega á sjálfu höfuðborgarsvæðinu og þar sem miklar umferðartafir eru daglegt brauð og umferðarþunginn á vegakerfinu allt of þungur. Aukin umferð, meiri hraði ökutækja og stórauknar rútuferðir með túrista um allt, auk sívaxandi aukning vöruflutninga landveginn, skýrir spá um aukna slysatíðni á landsbyggðinni. Samfara aukinni umferð á þjóðvegunum þarf því a.m.k. samsvarandi innviðauppbyggingu er varðar alla öryggisþætti, en þar sem búið hefur verið við nánast óbreytt ástand sl. áratugi. Í löggæslu, heilbrigðisþjónustu og er varðar aðra bráðaþjónustu sem skilin hefur verið mest eftir á herðum hjálparsveita og sjálfboðaliða að sinna. Og allar flugsamgöngur innanvands miklu ótryggari!

Flugsamgöngur og möguleikar til sjúkraflugs sem landbyggðin treysti víða á hér áður fyrr, er víða ekki lengur til staðar. Innviðarfénu sem verja á nær eingöngu til malbiks og steinsteypu er því illa varið ef undan verða skildar nauðsynlegar ráðstafanir til að tryggja mannlegt öryggi á landinu öllu. Ákvarðanir sem skýrist oft af sérhagsmunum sveitafélaga og pólitískum hrossakaupum þingmanna á milli á Alþingi. Staðsetning nýja þjóðarspítalans á Hringbraut með stórkostlega skertu aðgengi og sveltar samgöngubætur í og næst höfuðborginni eru skýr dæmi um þá sérhagsmunagæslu sem átt hefur sér stað í sjálfri höfuðborginni. Þar sem sokkin kostnður getur að lokum numið hundrum milljarða króna og hugsa þarf allt dæmið upp á nýtt.

Læknishéraðið á Ströndum spannar vel yfir hundrað kílómetra í allar áttir. Um er ræða 500 – 800 km. akstur ef keyra þarf í vitjun víða upp í sveit og með sjúklinginn síðan suður á Akranes eða til Reykjavíkur. Svo er auðvitað að koma sér til baka til Hólmavíkur sem fyrst. Slíkir sjúkraflutningar voru yfir 68 talsins í fyrra og tók hver og einn að meðaltali um 6-7 klukkustundir (dæmi er um að vitjun, sigling í sumum tilvikum og akstur taki allt yfir sólarhring). Samtals fóru um 1200 klukkustundir í akstur sjúkraflutningsmanna í fyrra fyrir Strandabyggð.

Aðeins einn læknir er á öllu svæðinu, oftast einn hjúkrunarfræðingur og einn sjúkrabíll sem er orðin gamall. Ef læknir fer með sjúkrabílnum suður, er héraðið skilið eftir læknis og sjúkrabílalaust á meðan. Áttatíu kílómetrar eru í næstu hjálp frá Búðardal. Vegna legu þjóðvegarins norður til Ísafjarðar yfir Þröskulda (og inn í Steingrímsfjörð), getur læknir á Hólmavík þurft að sinna Reykhólahreppi í slysum. Síðan allt Innra Ísafjarðardjúp, Steingrímsfjarðarheiði, Árneshrepp og Suðurstrandir á móts við læknana á Hvammstanga auk Standabyggðar á Hólmavík, Drangsnesi og í Bjarnarfirði. Enginn flugvöllur er lengur nothæfur fyrir svæðið á Hólmavík og sem ekki hefur fengið neitt viðhald sl. tvo áratugi, jafnvel þótt reisuleg góð flugstöðvarbyggingin standi enn við flugbrautina. Þrír flugvellir í Djúpinu voru eins áður nothæfir til sjúkraflugs, en eru það ekki lengur. Eini nothæfi flugvöllurinn í sýslunni er á Gjögri norður í Árneshreppi, í yfir 100 km fjarlægð frá Hólmavík og vegurinn þangað oft illfær og ófær á veturna.

Á sumrin margfaldast akstur í Strandabyggð og nálgast ökutækin að vera um 2000 á degi hverjum og yfir langa vegkafla að fara. Mikill fjöldi útlendinga fer um á bílaleigubílum allt norður í Árneshrepp, langt fram á haust. Miklir vöruflutningar m.a. með frystan fisk frá Ísafirði er um héraðið. Má áætla að fjöldi vöruflutningabifreiða með jafnlanga tengivagna fram og til baka sé um 30 bílar á dag og heildarlengd með vögnunum þá um hálfur kílómeter. Samsvörun þannig við sundurslitna járnbrautalest á þjóvegunum  okkar við öll möguleg veðurskilyrði. Til viðbótar er síðan vaxandi fjöldi rútubifreiða og sem hefur reynst stærsta stórslysaógnin á þjóðvegum okkar á Íslandi í dag. Allir sjá a.m.k. hvaða slysahættu allur þessi akstur ber með sér á Ströndum.

Ónógt umferðaöryggi á þjóðvegunum okkar er eitt ótryggasta og alvarlegasta heilbrigðisvandamál Íslands. Eins ásættanlegur aðgangur að nauðsynlegri neyðarhjálp, ekki síst ef hópslys verða. Hins vegar er verið að reisa nýjan þjóðarspítla á Hringbraut í höfuðborginni með nýrri fullkomnri bráðamóttöku slasaðra og veikra (í nýjum meðferðarkjarna). Ættum við þá ekki a.m.k. að huga að hinum enda heilbrigðisþjóðbrautar okkar og tryggja aðgang að henni, bæði á landi sem og með sjúkraflugi hverskonar. Þyrlukostur LHG (2-3 þyrlur) er meira og minna sá sami og verið hefur í áratugi. Hjálp sem hingað til hefur bjargað hvað mestu í alvarlegustu sjúkraflutningunum á Ströndum hin síðari ár og þyrlan gat komið vegna anna og veðurskilyrða.

Aðal forsendur almennns sjúkraflugs og sem er oftast miklu hagkvæmara og léttara að sinna en með þyrluflugi LHG, er auðvitað nothæfur flugvöllur á Hólmavík. Mannvirki sem gengdi einnig lykilhlutverki í loftbrú suður ef hópslys verður í héraðinu. Um þessa öryggisþætti og aðrar hópslysaáætlanir í héraðinu ætlum við öryggisaðilar á Hólmavík að ræða við fulltrúa Lögreglustjórans á Vestfjörðum að þeirra beðni í næstu viku.

Einfaldasta, skjótfengasta og mikilvægasta lausnin eins og ég og fleiri sjáum hana, er að lagfæra gömlu flugbrautina og malbika hana. Og svo ætti auðvitað að bæta sjúkrabílakostinn og hafa helst tvo bíla til taks (einn til vara). Eftir sem áður verðum við samt að treysta á björgunarsveitirnar í sjálfboðavinnu þegar stórslysin verða og sem ríkisvaldinu ber auðvitað að styrkja myndarlega í sinni áætluðu innviðaruppbyggingu á landsbyggðinni til framtíðar.

Ónothæfi flugvöllurinn við Hólmavík

Það var skemmtileg tilviljun að ég fór í sunnudagsgöngutúr á Strákatanga í Hveravík á Ströndum, rétt nýbúinn að lesa bókina hans Kim Leine Spámennina í Botnleysufirði sem gerist seint á 18 öld og reyndar hálfnaður með Rauður maður, svartur maður sem gerist á svipuðum slóðum hálfri öld áður, í nýlendum Dana á suðurhluta Grænlands. Þar sem líf aðkomumanna snerist mest um að afla sel- og hvalspiks til framleiðslu lýsis til útflutnings. Hollendingar stunduðu hvalveiðar á Steingrímsfirði á Ströndum á eftir Böskum (1615) og reistu hvalveiðistöð til bræðslu á Strákatanga seinna á 17 öld eða upphafi 18 aldar. Ólögleg viðskipti eru talin hafa verið mikilli milli þessara aðila og Strandamanna, í mikilli óþökk einokunarveldis Dana og því til fáar samtímaheimildir af atburðunum. Talið er að Íslendingar hafi aðallega sóttst eftir hvalkjöti, járnvörum, tóbaki og brennivíni.

Sögurnar hans Kim Leine eru mjög nákvæmar hins vegar er varðar aðbúnað nýlenduherra Dana og leigulýðs á Grænlandi. Menningu þess tíma, sérstaklega tengt danska konungsveldinu og kristniboðinu á Grænlandi. Lífsháttum Grænlendinga eru gerð góð skil og ósamræmi þessara tveggja menningarheima, ekki síst er varðaði lífsviðurværi og trúmál. Lítilsháttar tengingar eru við Ísland í skipaferðum, sögupersónum og jafnvel er varðar hugmyndir um fyrra landnám norrænna manna á austurströnd Grænlands.

Aðstæður syðst á Grænlandi svipar mjög til íslenskra aðstæðna, sérstaklega þó Vestfjarða. Aðstæður Strandamanna í upphafi 18 aldar hafa sennilega þannig ekki verið ósvipaðar og Grænlendinga á margan hátt, að reyna að lifa lífinu og þótt menningin, verslun og öll aðföng hafi verið ólík. Flestir bjuggu í torfhúsum einhverskonar og sjávarafurðir aðallífsviðurværið. Íslendingar stunduðu þó landbúnað og sem var fáséður í Grænlandi, en veiðar villidýra hverskonar hins vegr meiri.

Það er gaman að spegla þessar aðstæður og menningarheima saman, tengt sögunum og minjum sem enn finnast. Bergsveinn Birgisson, rithöfundur gerir reyndar íslenska kaflanum og tengingu við danska konungsvaldið miklu betri skil í bók sinni Lifandilífslækur (2018). Skáldsaga sem gerist mest á Ströndum eftir móðurharðindin miklu í lok 18 aldar og Íslendingar við það að þurrkast út. Þegar hugmyndir voru jafnvel uppi í danska konungsveldinu að flytja mætti restina af vinnufæru fólki nauðugt til Danmerkur. Galdrar nyrst á Ströndum voru hins vegar ansi nálægt að breyta þeirri mynd í skáldsögu Bergsveins, vegna áhrifa sem danski konungssendiboðinn Magnús Árelíus varð fyrir á leið sinni norður Strandirnar.

Á Ströndum er víða hægt að ganga um fornar slóðir og skynja síðustu menjar nánast horfins heims. Jafnvel frá 12 öld, á tímum Guðmundar góða hólabiskups og sem var Strandamönnum sérstaklega kær og sem ég hef áður getið um í pistli um Kálfanes. Enn einu sinni koma Strandirnar manni skemmtilega á óvart, nú á Strákatanga (áður Skarfatangi) við Hveravík (áður Reykjarvík). Ótrúleg samtenging sögunnar og nútíðar. Upplifun sem skynja má reyndar í daglegri menningu Strandamanna og þar sem allt kemur heim og saman. Og enn gerast galdrar fyrir aðkomumanninn mig, eins og lýst er í frásögn Bergsveins, sem engan vegin er hægt að skrifa á tilviljanir einar saman. Brothætt byggð heitir þetta reyndar í dag í opinberu máli.

Strákatangi við Hveravík, Steingrímsfirði á Ströndum

Við höfum verið rækilega minnt á hættuna sem skapast getur með smiti í sameiginlegri flóru manna og dýra með faraldrinum á STAC E. coli O26 sem virðist hafa átt upptök sín í Efstadal II þar sem ég átti góða kvöldstund með fjölskyldu minni og barnabörnum 28.6 sl. Grunur vaknaði um smit tæpum 2 vikum síðar hjá einum 4 ára sem bæði knúsaði kálfana óspart og þeir sleiktu hann og öll borðuðum við ís á eftir hamborgurunum sem við snæddum með bestu lyst. Smit var þó ekki staðfest með ræktunum í Svíþjóð að lokum. Engum öðrum virðist hafa orðið meint af eftir heimsóknina í Efstadal.

Börn er þó helst útsett fyrir að veikjast af bakteríunni og þá oft á annarri viku frá smiti með blóðugum niðurgangi, blóðleysi og jafnvel nýrnabilun. Aðrir geta einfaldlega borið sýkilinn eins og aðra E. coli gerla án þess að veikjast, en smitað aðra ef fyllst hreinlætis er ekki gætt. Coligerlar eru samt alltaf nauðsynlegir okkar flóru og meðal okkar nauðsynlegustu þarmagerla. Vandamálið snýr auðvitað allt öðruvísi við, ef stofnarnir bera með sér gen til toxinframleiðslu og sem valdið geta áðurnefndum eitureinkennum. Annars sjá aðrir góðir gerla sennilega að halda þessum stofnum niðri eða eyða þeim smá saman. Flóran okkar samanstendur enda af 10 sinnum fleiri gerlum en frumum sem tilheyra líkamanum sjálfum. Mikið flókið samspil er þarna á milli og víst er að gerlarnir skipa a.m.k. jafn mikilvægu hlutverki í vörnum líkamans og ónæmiskerfið okkar. Auk þess að hafa áhrif á ýmsa líkamsstarfsemi og sem ég hef skrifað um oft áður.

Önnur umræða er auðvitað um ESBL E. Colibakteríurnar sem eru venjulegir E.coli stofnar en sem eru penicillínónæmir og finnast nú gjarnan í hráu kjöti erlendis, sérstaklega kjúklingum. Flórubakteríur er orsök flestra tilfallandi sýkinga mannsins. E. colibakteríur eru þannig algengasta orsök tilfallandi þvagfærasýkinga, iðrasýkinga hverskonar og jafnvel stundum lungnabólgu og slæmra sýkinga í sárum. Á Kýpur t.d í dag eru flestar sýkingar af völdum E. Coli, ESBL sýklalyfjaónæmir stofnar og sem finnst orðið í meirihluta hrás kjöts. Aðrar flórubakteríur á yfirborði dýra eins og klasakokkar geta líka verið sýklalyfjaónæmir, svokallaðir MÓSAR og sem finnast t.d. í allt að þriðjungi sláturskjöts svína víða erlendis, svo sem í Danmörku og einkum þar sem sýklalyf hafa verið mikið notuð í landbúnaði og í eldinu. Vandamálið sem snýr að heilsu mannsins er svo þegar þessir sýklar hafa borist í flóruna okkar og valda síðar tilfallandi sýkingum og sem sýklalyfin virka þá ekki á. Áhyggjur sem tengst hefur „stóra-kjötmálinu“ svokallaða á Alþingi og frjálsum innflutningi til landsins og sem heimila á til landsins um áramótin ófrosið og sem getur þá smitað þúsundfalt á við frosið í verslunum landsmanna og gert hefur verið vel grein fyrir í síðustu pistlum. Aðgerðaráætlun ríkisstjórnarinnar nú er eingu að síður að reyna að hafa smiteftirlit á kjötinu eins og kostur er og sem gjarna getur borið með sér ESBL og MÓSA bakteríur, auk auðvitað eftirlit með sjálfum matareitrunabakteríunum. Þar sem teflt verður sennilega á tæpasta vað.

Vegna þessarar margþættu umræðu um E. coli og nú sérstaklega smits hættulegs STAC stofns sem ber með sér toxinframleiðandi gen og smitað hefur þegar yfir 20 manns sl. vikur, aðl börn og þar af nokkur hættulega, endurbirti ég pistil hér sem ég skrifaði fyrir 8 árum, Verstu martraðirnar (2011). Um annan náskyldan STAC stofn sem hefur verið jafnvel efni í skáldsögur spennubókmenntanna. Við sjáum þó engan veginn fyrir endann á miklu stærra vandamáli og heilbrigðisógn á heimsvísu sem eru sýklalyfjaónæmu flórustofnarnir og þegar þeir eru farnir að valda lífshættulegum sýkingum sem sýklalyfin sjálf vinna ekki einu sinni á. Hluti af vandamáli sem WHO skilgreinir nú sem eina mestu heilbrigðisógn framtíðarinnar. Hér er þetta rifjað upp til að hvetja til betri skilnings á mikilvægustu smitvörnum okkar, hreinlætinu og að við vitum um uppruna þeirra sem við knúsum og þess sem við látum ofan í okkur. Eins ábirgð stjórnvalda til að standa vörð um smitvarnir landsins í framtíðinni;

„Stundum er lífið sjálft eins og besta skáldsaga. Tveir amerískir læknar hafa gerst þekktir spennusagnarithöfundar og nýta sér þar vel læknisþekkinguna, ekki síst í  samskiptum við lyfja- og matvælaiðnaðinn. Sumar sögurnar eru lyginni líkust og mjög í anda vísindaskáldsagna þar sem ímyndunaraflinu er gefinn laus taumurinn, á meðan aðrar eru eins og verstu martraðir tengdar veikindum og óheppni í vafasömum heilbrigðiskerfum. Meðal annars oft raunsæ lýsing á því hvað getur gerst. Frægastur er sennilega Michael Crichton heitinn sem skrifaði meðal annars Jurasic Park, en Robin Cook er annar góður læknismenntaður rithöfundur sem hefur gefið út margar bækur og sem ég hef lesið nokkrar eftir m.a. Godplayer, Coma og síðast en ekki síst Toxin (1998) sem ég vil staldra nú við, enda bókin að mörgu leiti eins og kennslubók hvernig faraldur matareitrunar vegna fölsunar og nú geisar í Evrópu getur komið upp. Eins hve erfitt getur verið að finna upptökin þegar allir hagsmunaaðilar verja sinn hlut með kjafti og klóm og hversu alvarleg hún getur orðið þegar lífi manna er fórnað, ekki síst ungra barna. Að minnsta kosti gat ég ekki borðað hamborgara í mörg ár á eftir í Bandaríkjunum eftir að hafa lesið söguna og verð reyndar oft hugsað til hennar þegar ég fæ mér hamborgara hér heima, jafnvel þegar ég grilla þá sjálfur.

Saurgerillinn Escherichia coli (E. coli, af stofni O157:H7) lék aðalhlutverk í skáldsögunni Toxin ásamt lækninum og ungri dóttur sem lést af völdum matareitrunar eftir að hafa neytt hamborgara á skyndibitastað. Sýkilinn er mjög vel þekktur í Bandaríkjunum og víðar og þrífst best í saurmenguðu nautgripakjöti sem og öðru kjöti og jafnvel grænmeti. Uppsprettan er þó fyrst og fremst rakin til sóðaskaps við slátrun, þar sem kjötið er upprunalega unnið, hversu gamalt kjötið er þegar það fer í kælingu og hversu hreint vatn er notað við skolun. Nokkuð sem ber líka að hafa í huga hér á landi þar þegar slátrað er heima á bæ og smit getur alltaf borist frá okkur sjálfum.

Matareitrunarfaraldurinn nú í Evrópu (2011) og sem náð hefur til 11 landa, nú síðast til Svíþjóðar, er líka af völdum E. coli. Hann er reyndar af öðrum stofni, E. coli O104:H4 sem átti upptök sín í Þýskalandi fyrir aðeins nokkrum vikum. Vitað er síðan um yfir 2000 tilfelli veikra, þar af 520 tilfelli þar sem veikindin voru alvarleg og ollu nýrnabilun og síðan dauða 30 einstaklinga. Á annað hundrað manns er síðan með varanlegar líffæraskemmdir. Ung börn og gamalt fólk fara verst út úr sýkingunum, jafnvel nýrnabilun eftir aðeins nokkra daga veikindi. Allt þetta er rakið til eiturs sem sýkilinn gefur frá sér (toxin) og sem veldur hemolytic uremic syndrome (HUS)). Sýkingin einkennist annars í byrjun fyrst og fremst af blóðugum niðurgangi og oft krampakenndum magaverkum og uppköstum.

Nýlega varaði bandaríska landlæknisembættið ameríska ferðamenn við þessari sýkingu sem þeir kalla „Super-Toxic bug„, sérstaklega ef þeir hygðust ferðast til og frá Evrópu og sem eru í þokkabót fjölónæmir fyrir sýklalyfjum. Á sama tíma berast fréttir af slæmri meðferð nautgripa við slátrun í Indónesíu svo sum ríki eins og Ástralía hafa hætt innflutningi á kjöti þaðan meðan forseti Indónesíu hefur fyrirskipað að sláturhús í landinu sæti rannsókn af dýraverndarsjónarmiðum. Alveg eins og í skáldsöginni góðu, Toxin, þar sem saman fór sóðaskapur og slóðaskapur ásamt illri meðferð dýra við slátrun í sjálfri Ameríku. Hvernig er hægt að ætlast til að þeir hinir sömu og sem bera ábyrgð á slæmri meðferð dýra séu ábyrgir fyrir hreinlæti og séu yfir höfuð treystandi til matvælaframleiðslu fyrir okkur mennina. Ekki síst þar sem saurgerlar koma við sögu og hreinlæti er alltaf lykilatriðið.

Í dag er víða í heiminum meira notað af sýklalyfjum til að halda dýrunum á lífi fyrir slátrun en notað er til að bjarga fólki frá sýkingum og sem er ein af megnin ástæðum hratt vaxandi sýklalyfjaónæmis helstu sýkingarvalda mannanna. Lyfjasóðaskapur ef svo má segja. Nýlega hafa borist fréttir frá Bretlandi þar sem bændur bera svokallaða MÓSA , penicillínónæmir klasakokkar sem valda m.a. algengustu sárasýkingum hjá okkur mönnunum. Bakteríur og stofnar sem þrífast sérstklega vel á nautgripum sem fá mikið af sýklalyfjum. Fyrir nokkrum árum sýndi líka dönsk rannsókn að um 20% danskra svínabænda báru MÓSA frá svínunum í nefi. Svín ofalin á sýklalyfjum til að hámarka kjötframleiðsluna. Vandamál sem Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) telur tengjast eini af mestu heilsuógnum okkar mannanna í náinni framtíð.

Í dag virðist sem tilfellum fari fækkandi í Þýskalandi og vonandi er búið að ná tökum á ástandinu. Búið er samt að eyðileggja mikið fyrir garðyrkjubændum á Spáni enda smitið í upphafi rakið fyrir misskilning til spænskra gúrkna og sem voru fluttar inn til Þýskalands. Síðar bárust böndin í upprunanum reyndar til jarðbaunaræktar í Mið-Evrópu. Ekki má þó gleyma þeim landlæga fjanda sem E.coli gerillinn er, sérstaklega stofn O157 víða í heiminum og sem þrífst hvað best í hráu og gömlu stórgripakjöti. Hreinlæti og upprunavottun á öllum stigum það mikilvægasta.

Síðan heima hjá okkur sjálfum og munum að elda kjötið vel og að hitastigið fari að minnsta kosti upp fyrir 72° C í grillsteikinni. Taka skal fram að lokum, okkur til til smá hughreystingar, að sýkillinn E. coli O157 hefur ekki ræktast úr íslenskum nautgripum nýlega. Stöku sinnum hafa komið upp sýkingar í fólki hér á landi án þess að skýring hafi fundist. Síðasta dæmið um sýkingar í fólki var sumarið 2010 en þá tilkynnti embætti sóttvarnalæknis um tvö tilfelli af völdum bakteríunnar. Ekki tókst að finna uppruna þeirra sýkinga. Við þurfum engu að síður að vera stöðugt á verði, enda erum við sífellt á ferð og flugi og útlendingarnir streyma til landsins sem aldrei fyrr. Okkur til bjargar er þó kalda veðráttan þrátt fyrir allt og nóg af hreinu vatni og frystiskyldu í langflutningi. Fátt er svo með öllu illt, að ei boðar gott. Þannig lít ég að minnsta kosti á mínar martraðir, meðan þær eru bara martraðir.“