Heilsuhrun þjóðar er mun alvarlegra hrun en efnahagshrun og sem mesta athygli hefur fengið hér á landi sl. ár. Annað hrun sem margt bendir til að við séum að stefna hraðbyr inn í þótt öll viðvörunarljós blikki eins og áður. Þegar algengustu sjúkdómarnir varða síðan sífellt algengari meðal þeirra sem yngri eru og meðlífaldur lækkar í stað þess að hækka.

Hvort sem okkur líkar betur eða verr, fylgjum við fast á eftir hæla Bandaríkjamanna hvað þróun í ofþyngd og offitu í þjóðfélaginu varðar og myndin hér til hliðar sýnir vel sl. 20 ár. Vísbendingar að nýrri ógn sem við stöndum frammi fyrir sem þjóð. Offitufaraldri sem er álitið mesta mein 21. aldarinnar af Alþjóðaheilbrigðisstofnuninni (WHO) í hinum vestræna heimi.  Heimsfaraldur sem stefnir heilbrigðiskerfum víða um heim að verða ofviða, a.m.k. í þeirri mynd sem við þekkjum heilbrigðiskerfið okkar í dag á Íslandi.

Offita er gjarnan skilgreind við BMI > 30. Í dag eru fleiri þannig allt of feitir en sem haldast í kjörþyngd og sem er aðeins um 20% þjóðarinnar. Allir þar á milli þannig líka of þungir. Offitan og ofþyngdin tengist síðan flestum sjúkdómum nútímans, á einn eða annan hátt, og sem nær daglega berast nýjar fréttir af.

Offita er líka nátengd sykursýkisfaraldrinum og sem þegar er farinn að skella á þjóðinni af fullum þunga. Í dag stefnir þannig um fjórðungur 65 ára og eldri í að fá fullorðinssykursýki, diabetes mellitus typu 2, og stór hluti ófrískra kvenna meðgöngusykursýki (5-10%). Þegar blóðsykur á meðgöngu er hækkaður og sem orsakað getur fósturskemmdir og eykur líkur á ofþyngd og sykursýki nýfæddra barna og þannig komandi kynslóða sem erfa eiga landið.

Önnur sykursýki, sjúkleg fíkn í hvítan sykur er reyndar oftast rót og grunnur offitunnar. Hvítum sykri sem Íslendingar neyta meira af en nokkur önnur Norðurlandaþjóð og segja má að sé algengasta fíkniefni okkar tíma. Hættulegt fíkniefni sem finnst ekki síst í sykruðum drykkjum sem eykur enn meir á alla matarfíkn. Löngu er tímabært að allir leggist á eitt til að mæta vandanum. Skert sykurneysla er fyrsta skrefið hjá öllum, ekki síst meðal barna. Þar er ábyrgðin mest hjá foreldrunum og  skólunum og miklu meiri fræðslu vantar. Stjórnvöld eiga síðan að eiga næstu skrefin með bættri manneldisstjórnun og aðgerðum sem duga til að bæta fæðuvenjur okkar allra og aðgengi að ódýrum og hollum mat, alla daga.

http://www.cdc.gov/obesity/data/adult.html

http://www.dv.is/lifsstill/2012/10/15/yngra-folk-faer-heilablodfall/

http://ruv.is/frett/kyrrseta-slaem-fyrir-heilsuna

Lengi hefur verið vitað hvað grænmetið er hollt, en á sama tíma hvað ýmislegt annað er óhollt, en sem við eigum oft erfitt með að forðast. Óhollusta sem snýr að algengum lifnaðarháttum okkar í dag. Stærstu áhætuþættir fyrir flestum sjúkdómum eru jú reykingar, hreyfingarleysi, sykurát, ofát og óhollur matur og ýmsir drykkir. Nokkuð sem allir vita en margir kjósa að horfa framhjá. Þegar aðeins um 20% karla eru í kjörþyngd á Íslandi, offitufaraldurinn tröllríður þjóðinni og tíðni sykursýki er að rjúka upp m.a. meðal verðandi mæðra. Nýtt alvarlegt heilbrigðisvandamál sem var til umræðu í Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins í morgun og hvernig bregðast mætti við.

Til mótvægis öllu þessu illa hef ég lengi ráðlagt sjúklingum mínum að borða vel af tómötum sem ég vil aðeins ræða nánar. Einni bestu aðferðinni til að grennast og uppáhalds grænmetinu mínu og sem alltaf eru rauðir og girnilegir. Sem aukabita milli mála og með öðrum mat, ekki síst til að upphefja það sem óhollara er og sem fer gjarnan ofan í okkur.

Í vikunni var sagt frá nýrri finnskri rannsókn í heimspressunni og sem lofaði tómatana, m.a. hér á landi á Bylgjunni. Framvirkri rannsókn þar sem niðurstöðurnar voru birtar í vísindalæknatímaritinu Neurology og sem náði til rúmlega þúsund eldri karla sem fylgt hafði verið eftir í 12 ár. Efnið lycopene, rauða efnið í tómötunum sem er karoten líkt litarefni, var talið hafa jákvæð áhrif á blóðflögurnar og geta hindrað óeðlilega blóðkekkjun. Hækkandi lycopene í blóði þátttakendanna sýnd þannig marktæka fylgni að draga úr líkum á blóðtappa í heilaæðum og þannig á heilablóðföllum almennt.

Áhrifin mældust mest um 55% miðað við þá sem höfðu lægst af lycopene í blóðinu. Niðurstöðurnar koma svo sem heim og saman við margt annað sem skrifað hefur verið um hollustu grænmetis áður og sjaldan er deilt um. M. a. til verndar gegn ótímabærri öldrun frumanna okkar og gegn áhættu á myndun krabbameina vegna afoxandi áhrifa ýmissa efna sem aðeins er að finna í grænmeti og ávöxtum. En nú líka vísbendingar um áhrif gegn óeðlilegri blóðstorkun í heilaæðum og sem í sumum tilfellum getur ef til vill komið í stað fyrirbyggjandi meðferðar blóðþynnandi lyfja í framtíðinni þegar um æðakölkun er að ræða og sem valdið geta ýmsum hættulegum aukaverkunum, m.a. magasárum og lífshættulegum blæðingum.

Tómatar eru ein hollusta og ódýrasta heilsufæðan (functional food) sem við eigum völ á, á Íslandi í dag. Hlaðnir vítamínum og sem vegna sinna afoxandi efna geta hjálpað við að lækka slæma kólesterólið (LDL) og þríglýseríðin og þannig hjartaheilsuna almennt. Mörg önnur efni sem m.a hafa önnur afoxandi eiginleika eru líka til skoðunar vegna hugsanlegra tengsla við bætta bæta heilsu almennt og sem skipar tómötum í eitt efsta sætið sem hollusta grænmetið, þótt eldrautt sé (m.a. esculeoside A, chalconaringenin, 9-oxo-octadecadienoic acid).

Það gleðilegasta við þetta allt saman er hvað íslensk tómataræktun stendur í miklum blóma. Tómatar sem jafnvel innihalda miklu meira magn af lycopene og vítamínum en þeir erlendu og sem kallaðir eru heilsutómatar. Þökk sé frumkvöðlastarfi garðyrkjubændanna sem trúa á almenna hollustu íslenska grænmetisins og reyna stöðugt að betrumbæta framleiðsluna. Tómatarnir okkar góðu, ættu síðast en ekki síst, að geta bætt heilaheilsu okkar allra. Ekki veitir af og þar sem bestu ákvarðanir okkar eru teknar, en því miður líka þær verstu.

http://www.telegraph.co.uk/health/healthnews/9593988/Eating-tomatoes-may-stave-off-a-stroke-research.html

http://www.scotsman.com/news/uk/tomato-seeds-promise-new-way-to-fight-heart-disease-more-safely-1-794674

http://www.whfoods.com/genpage.php?tname=foodspice&dbid=44

Ég vil byrja á að óska öllum geðsjúkum og aðstandendum þeirra til hamingju með baráttudaginn, Alþjóðageðheilbrigðisdaginn, 10. október 2012. Fyrir betri skilningi stjórnvalda á vandamálum geðsjúkra svo og betri meðferð sjúklinga. Hvort heldur er með aðstoð geðlækna og sálfræðinga, lyfjameðferðar eða bættum aðbúnaði á sjúkrastonunum. Allt svið sem betur má bæta í dag, svo og tryggingarmál geðsjúkra og almenn réttindi.

Það mál sem ég vil hins vegar sérstaklega skrifa um í þessum pistli er ástandið sem ríkir hér á landi og varðar öryggi lyfjaávísana á geðlyf svo og lyfjameðferðir almennt. Eins oft alvarlegan skort á nauðsynlegustu lyfjum. Mál sem standa miklu verr hér en í nágranalöndunum.

Fyrst ber að nefna ófremdarástand er ríkir og varðar umhald og eftirlit með lyfjaávísunum í svokallaðri lyfjagátt apótekanna þangað sem flestir lyfseðlar fara rafrænt frá læknum. Þar sem enginn læknir getur séð hvað aðrir læknar hafa ávísað í og sem er grundvöllur öruggrar lyfjameðferðar og eftirlits. Ekki síst hjá öldruðum og geðsjúkum. Ekki síst ávísunum sem löngu er búið að ávísa í og hvaða lyf hafa verið leyst út frá hinum mismundi læknum og hvenær. Þar sem engar upplýsingar liggja fyrir í sjúkraskrám sem ekki eru samtengdar. Þar sem sami einstaklingur getur verið að fá sama lyfið frá mörgum læknum, jafnvel undir ólíkum heitum. Þar sem enginn virðist ábyrgur hvað sjúklingurinn tekur inn að lokum og sem býður jafnvel upp á misnotkun annarra en sem eiga að fá lyfið. Eins að lyf sem liggja í gáttinni séu ekki tekið inn af misgáningi við allt öðrum vandamálum en ætlast er til og dæmin sanna. T.d. getnaðarvarnartöflur í stað sýklalyfja við sýkingum. Eins má nefna stöðugar breytingar á lyfjaheitum eftir mismunandi framleiðendum sem afgreidd eru hverju sinni og sem meðal annars orsakast af endalausum breytingum á greiðsluþáttöku Sjúkratrygginga eftir því hvað lyf er ódýrast hverju sinni.

Það er einnig alvarlegt þegar lyf eru fyrirvaralaust tekin af markaði, einfaldlega vegna þess að lyfjainnflytjandinn græðir ekki nóg og engin ný lyf koma í staðinn. Gömul og góð lyf sem hafa verið á markaði áratugunum saman og flestir þekkja. Þegar skrifa þarf hins vegar í vaxandi mæli á allskonar undanþágulyfseðla fyrir sambærileg lyf erlendis frá, og sem ekki eru lengur með markaðsleyfi á Íslandi, enda innflytjandinn enginn. Eins þegar skrifræðið kallar á að skrifa þurfi upp á sérstakt lyfjaskýrteini fyrir gömul góð og ódýrt geðlyf eins og Nozinan, eitt algengasta lyfið sem gefið er m.a. við algengum svefntruflunum og vefjagigt. Bara vegna þess að það fellur undir flokk með miklu dýrari lyfjum.

Mörg lyf vantar á Íslandi þessi misserin, til lengri og skemmri tíma og þar sem engin lyf koma í staðinn. Í sumar vantaði t.d. propranolol sem margir taka fyrirbyggjandi vegna hjartsláttatruflana og mígreni. Lyf sem hefur vantað í marga mánuði og margir tekið afleiðingunum. Eins má segja með augnsmyrsli sem notuð eru við alvarlegar augnsýkingar og slys (Chloromycetin). Jafnvel steradropa sem nota á í augu við alvarlegum bólgum, en sem fást ekki nú nema með rotvarnarefnum sem sumir þola alls ekki. Allt kostar þetta auk mikla fyrirhöfn og aukið skrifræði hjá læknum.

Áður hef ég skrifað að löngu er tímabært vegna reynslu sl. ára, að heilsugæslan og jafnvel í samstarfi með sjúkrahúsunum panti beint inn nauðsynlegustu lyfin og selji. Hugsanlega ætti jafnvel að endurstofna Lyfjaverslun Ríkisins með þetta að markmiði. Eins er löngu tímabært að breyta lögum og reglugerðum þannig að læknar sem sinna sjúklingum fá aðgang í lyfjagagnagrunni apótekanna og sjái þá hvað hefur verið ávísað til sjúklings og hvaða lyf hafa verið tekið út og hvenær. Í dag, er hins vegar aðeins verið að vinna að breytingum með nýrri reglugerð sem snýr að aðgangi lækna í Lyfjagagnagrunn Landlæknis til að auðvelda eftirlit með notkun sterkari geðlyfja, róandi lyfja og verkjalyfja. Að gefnu tilefni vegna sögu um vaxandi lyfjamisnotkun sumra og mikið hefur verið í fréttum sl. ár, en þar sem sennilega er byrjað á vitlausum enda.

Því má með sanni segja að helsta hagsmunamál allra sjúklinga á Íslandi í dag, eigi mikla samleið með einu helsta hagsmunamáli geðsjúkra. Sem er lyfjaöryggið og sem er langt í frá að vera nógu gott í dag. Á alþjóðadegi geðsjúkra á Íslandi og sem ærir alla.

Það er tímabært að kveðja Afríku í þetta sinn. Eins að þakka öllum samferðamönnum okkur hjónana fyrir frábæra samveru í heila viku og ferð um ókunnugar slóðir í Atlasfjöllunum. Einnig Íslensku fjallaleiðsögumönnum fyrir að skipuleggja þessa ferð fyrir okkur, Jóni Gauta Jónssyni og Hamid sem var aðal leiðsögumaðurinn okkar í Marokkó og helsti tengiliður við heimamenn. Ferðin var ógleymanleg og ómetnalegt vítamín fyrir komandi vetur og seinni tíma.

Það þarf margt að ganga upp til að 18 manna gönguhópur komist á alla áfangastaðina sína í um 100 kílómetra hringferð um Atlasfjallgarðinn á 6 dögum. Þar sem gengið er um erfiðar fjallaslóðir og heildarhækkunin eru rúmlega 7000 metrar. Í hóp sem þarf að ná vel saman og deila öllu sameiginlegu frá morgni til kvölds. Í framandi menningu og við nýja ólíka siði. Ekki síst þar sem veðurfar er ólíkt því sem við eigum að venjast og þunna loftið og sólin reynir óneytanlega á þolið. Einkum þegar komið er yfir 3000 metra hæð og yfir brött fjallaskörð að fara þar sem veður geta verið mislynd. Í brennheitri sól eða frosti, dagsbirtu eða myrkri, jafnvel að nóttu þar sem treysta þarf á höfuðljósin. Eins jafnvel að sofa af sér Saharasandsorm í tjöldum sem geta alveg eins fokið út í buskann. Meira getur ævintýrið á framandi slóðum vart orðið og þar sem maður um leið fær að kynnast aðeins nýrri menningu sem áður var manni svo framandi og manni jafnvel stóð uggur af. Slíkir geta fordómar okkar verið í garð annarra þjóða.

Ferð sem þessi hefði heldur aldrei verið möguleg nema vegna frábærs fylgdarliðs Berbanna átta og múlasnanna þeirra. Sem að lokinni ferð voru orðnir vinir okkar allra. Traust fylgdarlið sem fylgdi okkur eins og skugginn alla leiðina og fluttu allan varning og tjöld, nema það sem við tókum með til dagsins í bakpokanna okkar. Berbar sem síðan elduðu dýrindis marokkóískar máltíðar í hádeginu sem á kvöldi við náttstað. Sem gáfu okkur mintute á daginn og kamillute fyrir háttinn. Drengirnir og karlarnir sem voru allan tíman svo glaðlyndir og tilbúnir til að hjálpa ef eitthvað á bjátaði.

Auðvitað verður maður var við fátækt í ferð sem þessarri, ekki síst í fjallaþorpunum og þar sem allt verðlag miklu lægra en við eigum að venjast. En menningarheimarnir eru ólíkir og því oft erfitt að bera saman kjör. Samkennd og samstaða ásamt ótakmörkuðum heiðarleika skein að minnsta kosti af andlitum flestra íbúanna. Ekkert síður af andlitum kaupmannanna á markaðstorginu í Marraches sem venjan er að prútta við og komast að sameiginlegri niðurstöðu sem báðir aðilar sætta sig vel við. Kveðjustundin í seinni fjallaskálanum við Toubkaltind og síðar í Marraches bar vinsemd Berbanna best vitni og sem endurspeglaðist í faðmlögum við okkur af þeirra sið. Ekkert síður kveðjustundin í kvöldverðinum með honum Hamid. Tilvonandi Íslandsvini sem ætlar vonandi að heimsækja okkur á Frón einhvern daginn og kynnast betur úr hverju íslenski hópurinn er gerður og hvar sameiginlegar rætur liggja.

Sennilega er samt rétt að spyrja nú, og heiðursmennirnir mættu hafa gert sem myndin er af hér að ofan og sem voru að hlaða á bílinn sinn í höfuðborginni Marraches þegar við vorum á heimleið. Hvort ekki væri betra að fara frekar fleiri ferðir en eina?

Í velheppnaðri gönguferð á fjöll er fátt skemmtilegra en að hugsa um tindana. Ekki síst þegar maður er staddur í Norður-Afríku og ófært er vegna snjókomu og ísingar í yfir 4000 metra hæð. Hæsti tindurinn, Toubkal toppurinn sem ferðinni var heitið á, var einmitt í 4167 metra hæð. Í góðra manna hópi undir öruggri farastjórn. Ekkert sem toppar ferðalagið sjálft og samveruna með góðum ferðafélögum, en sjálfir fjallstopparnir og gott eða slæmt veður eru aðeins plúsar og mínusar í heildardæminu. Ekki síst þegar tækifæri gafst að kynnast nýrri menningu í einni svipan, þar sem sterk sólin spilar stórt hlutverk. Ferðalag sem gott að geta iljað sig með minningum síðar og skrifað um, svo fleiri geti notið. Eins til að geta rifjað upp ferðina löngu síðar, jafnvel eftir að fæturnir eru hættir bera mig eins og ég vildi og sem mest á reynir í löngum og erfiðum göngum. Eins þegar maður hugsar til fjarlægra staða, staða sem maður á jafnvel aldrei eftir að koma til, en sem kalla á fleiri ferðir um framandi heima. Því engin ferð er annarri lík, reyndar sem við þekkjum best á landinu okkar góða og sem ekkert toppar. Þegar allt kemur til alls og nægir okkur furðuvel hvað fjallgöngur varðar.

Fresta þurfti uppgöngunni á toppinn og við þurftum að bíða spennt til kvölds eftir nýrri veðurspá með von um að óskin rættist. Sumir í hópnum vildu þó ekki taka óþarfa áhættu á hrakningum og héldu til byggða ásamt múlösnunum okkar átta og fylgdarsveinum, vinum okkar berbunum alla vikuna. Flestir reyndar búnir að fá nóg í sjálfu sér eftir frekar erfiða ferð um fjöllin. Yfir 80 kílómetra vegalengd á misbröttum stígum og samtals yfir 6000 metra hækkun. Þar sem var sofið var í tjöldum og sandstormur var rétt búinn að feykja okkur út í buskan. Ógleymanlegt ævintýri þar sem hver dagur toppaði hvern annan, hver á sinn einstakan hátt. Farið var gjarnan yfir fjallaskörð þar sem þunna loftið var sumum aðeins erfitt. Eins um djúpa heita dali og gegnum öll fjallaþorpin þar sem tíminn virtist víða hafa staðið í stað um aldir. Eins þar sem gafst tækifæri á að fara í sund í einu blágrænu köldu öskjuvatni og þar sem rifjuðust upp íslenskar ferðasögur, m.a. um Öskjuveginn okkar eina og sanna og best sannaðist hvað góð leiðsögn er mikilvægur hluti allra ferðalaga.

Í fjallaskálanum þar sem beðið var og gist hafði veri um nótt nóttina áður, voru ferðamenn frá flestum heimshornum, sem sennilega hugsuðu svipað og ég og samferðamenn mínir. Sumir komu blautir í skálann og var orðið kalt, þótt hitinn á sléttunum undir fjöllunum í nokkra tuga kílómetra fjarlægð frá okkur hafi verið um 38 gráður yfir daginn. Slík getur kólnunnin verð þegar komið er í mikla hæð og fjöllin ein ráða sinni veðráttunni, jafnvel þótt í Afríku sé. Svefnskálinn var þéttsetinn og blaut föt til þerris á öllum hönkum og kojubrýkum. Inn um gluggann laggði síðan svalann viðarreykblandinn andvara sem létti aðeins á þungu og röku loftinu inni fyrir. Fólk spáði í spilin á ólíkum tungumálum og spjölluðu yfir mintute og Marakkóískum snæðingi. Spennan lá í loftinu og hluti af íslenska hópurinum ákvað eftir sameiginlegan fund allra að leggja í hann klukkan 4 um nóttina.

Það er furðuleg upplifun að lenda í sandstormi frá Sahara. Ekki síst þegar maður er hátt upp í Atlasfjöllunum og á hans alls ekki von. Eins að bera slíkan storm saman við aðra storma sem maður þekkir svo vel á Íslandi. Kalda snjóstorma á veturna eða með suðaustan roki og rigningu á sumrin. Þegar við köllum okkur sanna Íslendinga og bítum bara á jaxlinn. Enda viljum við gjarna njóta alls skalans, og vitum að eftir svart ský kemur alltaf björt sól. En skýin eru misdökk. Í ævintýragöngunni okkar eins og sjálfri lífsgöngunni, og sem gerir allar göngur, ekki síst í fjöllunum svo frábærar, heima og að heiman.

Eftir annan göngudaginn okkar í Atlasfjöllunum í Marokkó var tjaldað undir fjallaskarði í rúmlega tvöþúsund metra hæð. Eftir frábæran dag upp langan, djúpan og hlykkjóttan dal, í sólskini og hita. Þar sem við m.a. komum við í þremur þorpum sem stöðugt urðu fumstæðari eftir því sem ofar dróg. Beint á móti tjaldstæðinu rétt fyrir sólsetur gátum við síðan fylgst með brúðkaupi í efsta þorpinu handan við gilið. Litskrúðugt fylgdarlið hafði fylgt brúðunni yfir fjöllin sunnan megin frá heila dagleið, sumir á múlösnum. Fögnuðurinn var mikill þegar fylkingarnar mættust rétt ofan við þorp brúðgumans og gestirnir boðnir velkomnir. Þar sem allir skemmtu sér síðan fram á nótt við trumbuslátt og söng sem heyrðist vel upp fjallasalinn. Hátíðarhöld sem væntanlega áttu eftir að standa yfir í nokkra daga eins og hefð er fyrir. Fæstir áttu hins vegar von á eftirfylgdinni frá Sahara síðar um nóttinna, að minnsta kosti við.

Kúlutjöldin höfðu verið reist í röðum á lítilli malarflöt. Sólsetrið var einsstakt þetta kvöld of síðan stjörnubjartur himinn sem boðaði fyrir okkur Íslendingana að ef til vill yrði kalt um nóttina. Allir klæddu sig því í hlý föt ofan í svefnpokana. Ég var við það að sofna þegar skyndilega hrikti í tjaldinu og síðan skynjaði maður vindhviður sem áttu eftir að versna með reglubundnu millibili. Það hitnaði í tjaldinu og allt svart varð svartara. Finna mátti fljótt hvernig örfinn sandurinn fyllti tjaldið og vitin. Svona gekk þetta alla nóttina og tjaldið lagðist niður í verstu hviðunum og stangirnar bönkuðu í höfuð og bak. Alla nóttina lá ég með arabaklútinn yfir vitunum og sem sonur minn hafði lánað mér til fararinnar. Enginn svefn en aðeins hugsanir um hvar maður væri eiginlega staddur. Hversu mikið gat vont versnað, tjaldið jafnvel fokið út í buskann og við með. Hvenær myndu lungun fyllast af ryki og sandi. Úti fyrir mátti einstaka sinnum heyra í Berbunum sísla við tjöldin, og matartjöldin stóru höfðu greinilega fokið niður. Martröð fyrir mig en óveður fyrir þá sem þeir voru greinilega vanir og gerðu sínar ráðstafanir gagnvart. Stormur sem mig hafði aldrei órað fyrir að ég myndi sjálfur lenda í, en vissi að var til í skáldsögunum og bíómyndunum. Ekki stormur með köldum hvítum snjó, heldur heitum svörtum eyðimerkursandi sem skall á okkur nú eins og þurrar brimöldur.

Það lygndi með morgninum og ákveðið var að leggja snemma í hann. Upp fjallaskarðið sem var einn erfiðasti kafli ferðarinnar, upp snarbratta steinahlíð um 1600 metra, upp í tæplega 3.600 metra hæð. Þar sem nýtt hæðarmet var slegið eftir tæplega 6 tíma göngu. Þar sem stoppa þurfti á 50 metra millibili í lokin til að ná vel andanum og sumir farnir að kenna sér meins í maga og höfði. Þar uppi sem síðan mátti sjá fjallaþorpið í fjarska og þar sem gleðskapurinn hafði ríkt fram á nóttina. Alveg þar til sandstormurinn tók yfirhöndina og maður fór að hugsa eitthvað allt annað. En nýjum áfanga var nú náð og við tók nýtt ævintýri handan við og þegar niður í dal hálfhirðingjanna og geitanna kom. Ennþá langt í næsta tjaldstað bak við allt önnur fjöll.

Á ferðalögum á framandi slóðum gerist margt öðruvísi en ætlað er í fyrstu. Okkar eigin flóra, sem við berum með okkur, í og á frá föðulandinu, lætur þá oft undan, hvort sem okkur líkar betur eða verr. Undan ásókn framandi og stundum hættulegra stofna og eitthvað allt annað tekur við.

Algengastar eru magapestir með niðurgangi vegna nýrra stofna saurgerla, E. coli, sem við höfum lítið eða ekki kynnst áður. Stærsti hluti skýringarinnar er  minna hreinlæti og mengað neysluvatn, ekki síst drykkjarvatnið sem er jú hvergi betra en heima. Kólígerlarnir eru hins vegar algengir í drykkjarvatni víða erlendis, jafnvel í vatni sem keypt er átappað á flöskur. Gerlarnir berast gjarnan líka með ósoðnum mat og grænmeti sem skolað hefur verið upp úr misgóðu vatninu. Sjálfsagt gætum við aðlagast þessum saurgerlum eins og öðru misgóðu með tímanum, en varla á stuttum ferðalögum þar sem oft mikið liggur við.

Í tilefni af dæmalausri umræðu um heilbrigðismálin þar sem mesta áherslan hefur verið lögð á byggingu nýs háskólasjúkrahús, jafnvel á kostnað frumþjónustunnar sem er að molna, og allt er jú spurning um rétta forgangsröðun, vil ég leggja til litla ferðasögu frá Atlasfjöllunum í Marokkó. Sögu um skort á frumheilsugæslu. Eins hvað það litla, og sem við í dag teljum svo sjálfsagt, skiptir í raun miklu máli ef vantar.

Líka í heildarmyndinni eins og hún lítur út hér á landi í dag, þar sem bráða- og vaktmóttökur eru yfirfullar á höfuðborgarsvæðinu og stundum langur biðtími eftir þjónustu. Ekkert síður ef við viljum horfa til skipulags heilbrigðismála almennt og hvert ber að stefna með forgangsröðunina. Eins og nú endurspeglast í tillögum að lausnum vegna ofálags á Slysa- og bráðamóttöku LSH og að leysa megi bara vandann með fjölgun bráðatækna og bráðalækna. Álag sem fyrst og fremst hefur verið vegna undirmönnunar heimilslækna í heilsugæslunni á höfuðborgarsvæðinu um árabil. Sérfræðingum, sem með hjálp hjúkrunarfræðinganna í heilsugæslunni sem þar starfa einnig, ættu vel að geta sinnt yfir 70% af erindunum sem leitað er með á bráðamóttöku háskólasjúkrahúsins í dag. Alveg eins og skipulag gerir ráð fyrir í flestum öðrum vestrænum ríkjum og þar sem rétt er að málum staðið.

Á gönguslóð upp úr einu fjallþorpinu við eitt efsta hlaðna steinhúsið í brekunni, sat fyrir okkur berbersk fátæk fjölskylda undir valhnetutré til að verjast sterkri sólinni. Allir vor klæddir í sín fínustu föt. Konur og börn í litskrúðugum fötum og fullorðinn fjölskyldufaðir í skjannahvítum kufli með hettu. Öll brostu þau sínu blíðasta um leið og faðirinn spurði leiðsögumanninn hvort einhver læknir væri með í hópnum okkar og sem gæti litið á litla drenginn sem var með slæma og að því er virtist alvarlega húðsýkingu. Hann hafði reynt allskonar krem sem ekkert hjálpuðu. Gröfturinn vall úr sárunum í hársverðinum sem ég greindi sem „geitur“ og sem var ekki óvanaleg sýking í hársverði á Íslandi á öldum áður. Þegar „leitað var geita“ hjá fólki, tengt oft óþrifnaði og bitsárum eftir lýs og annan ófögnuð. Þó skyld húðsýkingu sem við köllum í dag aðeins kossageit með takmarkaðri útbreyðslu kringum munn og nef.

Áður en farið er að rekja reynslusögur eftir göngur um fjallaþorp og Atlasfjallgarða í Marokkó, er rétt að átta sig örlítið betur á sögunni og einkennum þjóðarinnar sem þar býr. Sjötíuprósent eru Berbar sem hröktust undan Aröbum á tímum faróanna í Egyptalandi. Til fjalla í Atlasfjallgarðinum og til hrjóstugra landa þar í kring og þurrkar og vatnskortur er oft viðvarandi. Arabaþjóðarbrot frá öðrum löndum sunnan Miðjarahafs réðu þó oftast lögum og lofum og gera enn í stærstu borgum og bæjum. Konungsdæmið í Marokkó er þannig skipað aröbum og þjóðarmálið er arabíska, jafnvel þótt yfir 70% tali berbísku. Þótt margt sé skilt með málískunum, skrifa Berbar frá vinstri til hægri eins og við og táknmálið þeirra sem kemur fram í skrifmálinu, er að sumu leiti skyldara kínversku en arabísku. Reyndar er um 40% ólæsi í landinu, menningu sem má svo sannarlega muna sinn fífil fegri í gömlu Stór-Marokkó í fornöld og þegar marokkóíska stórveldið náði allt til Egyptalands. Í landi sem síðan margar styrjaldir hafa síðan verið háðar gegnum aldirnar og Rómverjar náðu til að mynda undir sig tímabundið, rúmlega hundrað árum fyrir krist.

Miklar framfarir hafa hins vegar orðið í Marokkó sl. áratugi og mikil áhersla er lögð á aukna menntun. Frelsi og réttur einstaklingsins hefur aukist mikið, ekki síst meðal kvenna. Marokkó er enda sú arabaþjóð sem mest sækist eftir vináttu við okkur vesturlandabúa og er eins og hlið mennningar miðausturlanda og Afríku beint til Evrópu. Í landi, þótt að mörgu leiti frumstætt sé á evrópskan mælikvarða, rígheldur í gamlar arabískar hefðir þar sem trúin á kóraninn ræður sennilega hvað mestu.

Eitt af því sem stendur þó mest uppúr varðandi upplifun minna af Marokkó, er hversu vingjarnlegir Berbarnir eru. Fátækt landbúnaðarfólk sem ekki síst vegna trúarinnar leggur mest upp úr fjölskyldugildunum. Að verja fjölskylduna, eiginkonuna, börnin og bústofninn í stað kónga og fursta og þeirra sem eru sömu trúar á kóraninn, Muhamed og Allah, en með minni áherslu á nánustu fjölskyldu. Áherslum sem kemur vel fram í þjóðarbrotsfána Berba sem sést hér að ofan þar sem efra táknið táknar eiginkonuna, en það neðra börnin. Litirnir síðan landbúnað, sólina og vatnið. Grunnurinn sem einkennir hegðun Berbanna. Þar sem heiðarleiki og náungakærleikur er það sjálfsagðasta af öllu og fæstir gætu gert ókunnugum mein sem ekki hafa brotið á hlut hans og hann á ekkert sökótt við.

Í sárri fátækt og miklu atvinnuleysi faðma samt Berbarnir gjarnan hvern annan og jafnvel okkur útlendingana. Því meir sem lengra er liðið frá því þeir hittust síðast. Háttalag sem okkur Íslendingum er sjálsagt að hugsa til vegna vegferðar þjóðar okkar á síðustu árum og flestir hugsuðu bara um sig og sína. Til að mynda eru afréttir til fjalla opin öllum íbúum í nálægum þorpum, sameiginlegri auðlind sem er af skornum skammti en sem er jafnt skipt milli allra enda eru Berbar til sveita hálfhirðingjar. Í landi sem á í raun svo ótrúlega margt sameiginlegt með okkur Íslendingum og við þekktum fyrir ekki svo ýkja löngu síðan. Þegar fólk er rækilega minnt á þau gildi sem samfélagið stendur fyrir, þótt það sé gert með hjálp trúarinnar, með bænahöldum og ávörpum, jafnvel útvörpum með hjálp hátalarakerfa í moskvunum. Þar sem fólk er trúað á samheldnina fyrst og fremst. Nokkuð sem ég upplifði sterkar en nokkuð annað í dvöl minni meðal Marokkóbúa og sumir myndu kalla heilaþvott. Fólk sem faðmaði okkur Íslendina bak og fyrir að leiðarlokum eins og við þá, ekki síst leiðsögumanninn okkar hann Hamid.

Það er mikið ævintýri að koma til framandi lands og leggja nýja jörð undir fætur sér. Sérstaklega þegar menningin er mjög ólík því sem við eigum að venjast, gróður, dýralíf og veðurfar sömuleiðis. Þar sem þarfasti þjóninn er múlasninn sem skiptir sköpum í fjöllunum. Kaktusar og ilmandi ávaxtatré og kryddjurtir.

Við hjónin heimsóttum Atlasfjölin í Marokkó nú um daginn og gengum þar um dali og fjallgarðana umhverfis Toubkal og reyndum síðan við hæsta tindinn í Norður-Afríku sem er í 4267 metra hæð. Reynsla sem verður uppspretta ýmissa frásagna á næstunni. Þar sem viðhorfin til náttúrunnar og lífsins hafa enn einu sinni breyst í mínum huga og áleitnar spurningar vaknað  um ágæti okkar eigins menningarheims. Eins hvernig umhverfið mótar okkur stöðugt sem manneskjur og menningin fylgir síðan á eftir, oft á tvíræðan hátt.

Stundum er líka gott að geta snúið við blaðinu í einum vettvangi og kíkt inn í aðra sögu en okkar eigin og sem kemur okkur alltaf við, fyrr eða síðar. Ekki síst þegar við viljum meta okkar eigin vegferð í lífinu í samanburði við aðra. Á ferðalaginu um framandi heima.

Heimurinn logar hins vegar í allskonar erjum og stríðsátökum sem við eigum oft erfitt  með að skilja. Allir samt aðeins tilbúnir að fórna litlu til að verja sína hagsmuni. Hagsmuni sem síðan skipta aðra miklu meira máli á hinum manneskjulega mælikvarða. Í afkomu, menntun og lífsbjörginni og gríðegur mismunur ríkir. Ekki síst þegar horft er til Afríku og þar sem alltof margir eiga um sárt að binda.Marokkó er sennilega evrópskari en flest ríki Afríku og fátæktin þar í engum samanburði við fátækustu þjóðirnar. Þar sem arabíska vorið kom aldrei og hjá þjóð sem vill vera vinveitt vesturlandsbúum. Mín stuttu  kynni af þessari Afríkuþjóð sem býr við múhameðstrú, er auðvitað heldur ekki tilefni til að gefa neina endalega mynd af samanburðinum við vesturlönd, heldur er aðeins tilraun til að lýsa upplifun minni af þjóð, sem mér þykir nú mjög vænt um. Þjóð sem býr á margan hátt í miklu harðbýlara landi til sjávar og sveita en við eigum að venjast í dag, en við könnumst vel við á annan hátt fyrir ekki svo löngu síðan. Ekki síst í Atlasfjöllunum þar sem ég dvaldist með íslenskum ferðafélögum mínum, Berbum og múlösnunum. Þar sem tengingin er einfaldlega venjulegur Íslendingur sem gerir fátt skemmtilegra en að ganga á fjöll og skynja eittvað annað en það hverdagslega. Úr hverju við erum og hvert við stefnum.