Flestir kannast við frásögnina af plágunum sjö sem sagt var frá í Gamla testamentinu sem var vegna reiði Guðs. Á Íslandi höfum við sem betur fer verið að mestu laus við alvarlegar plágur síðan í upphafi 15 aldar þegar svarti dauði gekk yfir. Orðið pest í seinni tíð er einmitt dregin af þessari plágu en sem jafnframt hefur fengið miklu saklausari merkingu, samanber kvefpestir. Plágur koma líka yfir okkur í vægari birtingaformum í dag og sama má segja um kreppurnar sem eru nú af okkar eigin völdum. Í Fréttablaðinu sl. fimmtudag var haldið áfram að skrifa um atvinnuleysið á Íslandi og félagslegar afleiðingar í kjölfar kreppunnar okkar undir fyrirsögninni „Þolinmóður óvinur“ og hvað væri hægt að gera til varnar. Kreppa sem í vissu tilliti er líka eins og plága sem flestir hræðast og forðast með öllum ráðum.

Í kreppunni hjá Finnum í lok áttunda áratug síðustu aldar voru gerð afdrífarík mistök í stjórn velferðarmála sem menn sjá ekki framúr ennþá daginn í dag. Skólakerfið var svelt, sérstaklega framhaldsskólakerfið. Fáir fengu þannig að klára það nám sem hugur þeirra stefndi til.  Hjúkrunarfræðimenntun og ýmsar starfsstéttir aðrar sem tengdust umönnun hverskonar voru sveltar. Öll áhersla var lögð á stóriðnað og að mennta afburðarnemendur sem síðan voru m.a. undirstaðan fyrir NOKIA undrið. Hagsmunir almennings gleymdust hins vegar, atvinnuleysið varð mikið og atvinnulífið einlitt. Afleiðingarnar í dag er m.a. mikil vöntun á hjúkrunarþjónustu og viðeigandi dvalarrýmum fyrir aldraða. Eftir á að hyggja hefði verið betra að láta „finnska efnahagsundrið“ hafa hægari framgang og leggja meiri áherslu á að styrkja mennta- og heilbrigðiskerfið. Ekki síst með unga fólkið í huga sem erfa áttu landið og takast á við langtímavandamálin. Þess óska Finnar í dag, að hafa gert hlutina öðruvísi en þeir gerðu.

Hamingjuleysi foreldra, sundrung og kvíði voru þeir áhrifaþættir sem stóðu upp úr og virkuðu hvað allra verst á tilfinningaþroska ungra barna sem síðar leiddi til mikilla félagslegra og geðrænna vandamála. Vöntun var á félagslegum úrræðum og niðurskurður í skólunum var síðan áberandi í þjóðlífinu. Kvíði og þunglyndi barna og unglinga, áfengis og vímuefnavandi og síðan ofbeldishneigð unga fólksins afleiðingarnar sem endurspeglar öll þessi fyrri vandamál kreppunnar þeirra í dag.

Vandamálin sem koma til okkar kasta í dag eru lítil miðað við það sem Finnar glímdu við en samt oft orðin illleysanleg á heimavígstöðvunum, í skólunum og í heilsugæslunni þar sem úrræðin og sérfræðiþekkinguna sárlega vantar. Mikilvægast er því fyrir okkur að gleyma ekki að styðja betur við þær stofnanir sem koma að uppeldi og menntun barnanna okkar, jafnvel þótt fátækt ríki heima fyrir. Annars er að litlu að stefna í framtíðinni. Efla verður að sama skapi heilsugæsluna og möguleika á stuðningsviðtölum við sérfræðingana, lækna, sálfræðinga og félagsráðgjafa ásamt hjúkrunarfræðingum.

Heilsugæslan hefur orðið að mæta vandamálum fullorðinna tengt atvinnumissi og tímabundinni örorku í vaxandi mæli með ráðgjöf hverskonar og læknisfræðilegu mati á starfshæfni. Grunninntak hugmyndafræði heimilislækninga er heildarsýn á vanda skjólstæðingsins og því væri æskilegt að heimilislæknar tækju virkan þátt í starfsendurhæfingu. En í dag er heilsugæslan verulega undirmönnuð á höfuðborgarsvæðinu og sífellt versnar ástandið með atgerfisflótta úr stéttinni. Um 50 heimilislæna vantar miðað við sambærilega staðla á Norðurlöndunum og hátt í tug heimilislækna þarf að bætast til starfa bara á höfuðborgarsvæðið á ári til að halda í horfinu, þar sem margir hætta störfum fyrir aldurs sakir á næstu árum. Heilsugæslunni er því verulegur vandi búinn að mæta þessum aukna þrýstingi sem nú er og eins og greint er frá í greininni í Fréttablaðinu. Starfsgreinasamböndin og verkalýðsfélög verða því að koma fólkinu betur beint til hjálpar, m.a. með möguleikum á starfsendurhæfingu, milliliðalaust.

Mestu máli skiptir að vel verði búið að yngstu kynslóðinni og menntakerfinu í landinu. Að máttarstólpar velferðasamfélagsins verði ekki brotnir niður því þá verður afraksturinn enginn. Látum reynslu Finna af kreppunni þeirra vera okkur sem víti til varnaðar.

Í vikunni kom út ný bók, Þjóðfáni Íslands. Notkun, virðing og umgengni. Afskaplega vönduð bók og sem fjallar m.a. um fánareglurnar sem nú eru til endurskoðunar á alþingi Íslendinga. Til hamingju með bókina. Umræða um notkun íslenska þjóðfánans, virðingu og umgengni er alltaf vel þegin. En notum við fánann okkar of lítið og á hann að fá að hanga við hún allan sólarhringinn, jafnvel allt árið um kring? Eða er hann til spari fyrir þjóðina og okkur öll þegar við viljum gera dagamun? Eða eitthvað þarna á milli?

Fyrir um hálfri öld horfði ég löngum dreymandi augum á alla þjóðfána heims á pappastandi sem Sameinuðu þjóðirnar gáfu út og var til prýðis í stofunni heima. Þar á meðal var íslenski fáninn. Mér sem litlum snáða fannst standurinn mjög merkilegur og sérstaklega að fáninn „minn“ skyldi fá að standa með pappírsfánum stórþjóðanna. Fánaborg sem er síðan alltaf ljóslifandi í hugskoti mínu, ekki síst þegar maður hugsar til allra atburðanna sem eru að gerast úti í hinum stóra heimi.

Í dag hefur íslenski fáninn önnur sérstök áhrif á mig þegar ég sé hann blakta lifandi við hún. Helst í góðum vindi þannig að smellur í. Hvellurinn vekur þá mig til umhugsunar og að ég sofni ekki á verðinum. Uppvakning og um leið áminning hvað ég er heppinn að fá að búa á landinu góða, eylandi elds og ísa og sem litirnir standa fyrir og þarf að passa. Og sagan rifjast þá stundum öll upp. Sú tilfinning er ekki hversdagsleg og á alls ekki að vera það. Sérstakar minningar sem standa upp úr í mínu lífi. Gleðidaga og sorgardaga og reyndar oft þjóðarinnar allrar. Minningar sem ég velti alls ekki fyrir mér hersdags.

Íslenska þjóðin er lítil og ung sem þjóð meðal eldri þjóða og stundum eins og hálfgerður óþroskaður unglingur í samfélagi samfélaganna sem hatar að fara í spariföt og þykir allt svo sjálfsagt. Stofnun lýðveldisins 17. júní 1944 býr ennþá í hugum margra sem telja þá stund meðal þeirra heilögustu í sögu þjóðarinnar. Og sem við höldum upp á með veglegri afmælisveislu á hverju ári. Jafnvel við sem fæddust síðar hrífumst með. Í raun hvert sinn sem íslenski fáninn hefur verið dreginn að húni staldrar maður við. Maður veit um leið að eitthvað merkilegt hefur gerst, hjá Jóni á móti eða hjá þjóðinni sjálfri. Fáninn endurspeglar söguna okkar, og þjóðarinnar. Á öðrum tímum áminning að standa vörð. Okkar hjartans mestu mál. Engu breytir því um hvernig aðrar þjóðir vilja nota sinna fána. Það er þeirra mál.

Í fábreytni fánans felst fegurðin og mikilfengleikinn, sérstaklega ef hann er notaður til spari. Ekki síst á köldum vetrardegi í muggu og snjófoki þjóðlífsins. Þá fær umhverfið lit eins og á fegursta sumardegi ársins. Það eru nefnilega ekki allir dagar eins, sem betur fer. Við eigum að fá að vera stolt með fánann okkar eins og okkur sjálf, það sem okkur finnst vænst um og gerum best í lífinu. Þær tilfinningar eru einstakar.

Þjóðfáninn okkar er sparilegur. Hann á ekki að nota til hversdagslegra hluta og í gróðasjónarmiði. Til þess höfum við hins vegar merki fyrirtækja og félaga, dulur og veifur. Þjóðfáninn er fyrir okkur að njóta, meira en gert er í dag. Við fáum svo mikið til baka í endurminningum með honum. Og hann á að fá tækifæri til að hvetja okkur til góðra hluta. Á þeim dögum sem við þurfum mest á því að halda.

Sennilega eru fáir hlutir sem hafa jafn mikil áfhrif á daglegt líf og skapa okkur jafn mikil þægindi og bíllinn okkar. Sú bíltegund sem staðið hefur upp úr í gæðum hér á Íslandi síðastliðna áratugi er Toyota og ekkert umboð hefur getað státað að betri þjónustu gegnum árin. Hverjir geta verið betri sendifulltrúar þjóðar sem þannig standa að verki? Sjálfur gæti ég rakið mörg dæmi 18 ár aftur í tímann með Toyota-bílana mína fimm og geri kannski síðar, ekki síst þann nýjasta sem er 7 ára gamall Príus. Bestu viðskipti manna á milli áttu sér oft stað með gæðinga til forna. Nú eru það bíllinn, Príusinn minn góði.

Fáar þjóðir hafa sýnt Íslendingum og okkar frumkvöðlastarfi á ýmsum sviðum jafn mikinn áhuga og Japanir. Þeir eru stórkaupendur afurða okkar, loðnunnar, hrognanna og hvalsins. Ekki má heldur gleyma álinu sem þeir nota í nýju bílana sína. Heldur ekki áhuga þeirra á nýjum lausnum gegn orkuskorti jarðar og umhverfisvernd, þróun á endurnýjanlegri orku og nýtingu jarðvarma. Hvaða vini getum við kosið okkur betri með jafnmörg áhugumál og við sjálf eigum, jafnvel þótt langt sé þá heim að sækja.

Í síðustu viku bárust fréttir af hörmulegum atburðum vegna jarðskjálftanna í Japan sem kostuðu rúmlega 20 þúsund Japana lífið. Sennilega marga sem Íslendingar voru á einhvern hátt tengdir í viðskiptum á vesturströnd Japans. Síðan kjarnorkuógn í kjölfar flóðbylgunnar skelfilegu sem situr endalaust fast í hugskotinu eftir allar fréttamyndirnar og mun gera væntanlega um ókomna tíð. Atburða sem hafa líka leitt hugann að vanda með nýtingu kjarnorku til orkuframleiðslu í framtíðinni.

Aldrei sem fyrr verður áhersla nú lögð á þróun sjálfbærar orku frá sólinni, fallvötnum, hitanum úr jörðinni, sjávarföllunum eða bara vindinum. Þróun sem hugsanlega getur gefið af sér stóran hluta þeirrar orku sem heimurinn allur þarf á að halda í framtíðinni. Japanir þekkja manna best til þessara mála enda frumkvöðlar í þróun sjálfbærar orku og rafbílatækni (Driving Sustainability). Aðrar verksmiðjur en Toyota hafa þar líka verið í fararbroddi og sýnt íslenskum þróunarverkefnum óskipta athygli eins og t.d. Mitsubishi bílaverksmiðjurnar. Bílaiðnaðurinn eins og allur annar iðnaður í Japan er nú lamaður og langan tíma getur tekið að ná upp fyrri stöðu. Hrun í bílaframleiðslu segja sumir. Nú er skarð fyrir skildi.

Íslendingar eiga nú að að rétta fram hjálparhönd og styðja Japani á allan mögulegan máta, sem um nánustu vinaþjóð væri að ræða. Það er nefnilega svo margt líkt með líkum á eyjunum tveimur og skammt stórra höggva á milli þegar náttúruhamfarir eru annars vegar og sem við vitum aldrei hvar skella á næst. Áleitnar spurningar vakna nú hvernig við getum best komið þessum vinum okkar til hjálpar. En um leið og við sýnum hlýhug, styrkjum við vonandi vinaböndin milli þjóðanna enn frekar sem eiga svo margt sameiginlegt.

Það er yfirleitt ekki hægt að túlka nákvæmlega með orðum það sem maður sér með berum augum. Huglægt mat sem getur haft fleiri hliðar er enn erfiðara að túlka. Sífellt er maður samt að reyna að túlka skoðanir sínar fyrir aðra sem jafnvel eiga djúpar rætur í sálinni og virðast kristaltærar fyrir mann sjálfan. Sennilega eru frægustu skáldin svona fræg af því þeim hefur tekist að ljá skoðun sinni og túlkun sannfæringarkraft, þannig að maður trúir án skilyrða. Hún þyrfti samt alls ekki að vera túlkun manns sjálfs af sama tilefni, sérstaklega á öðrum stað og öðrum tíma. Upplifun atburða er nefnilega svo oft líka tengt andrýminu og stemmningunni hverju sinni. Stundum múgæsingu. Stundum jafnvel því sem maður sér og óvart girnist en getur aldrei eignast. Jafnvel það sem maður sér í hillingum eins og t.d. silfrinu á botni Peningagjárinnar á Þingvöllum og þjóðin á. Skömm sé þeim sem það reyndu.

Í daglega lífinu erum við endalaust að fást við hversdagslega hluti sem ýmist eru glaðlegir eða sorglegir. Stundum er samt hlutunum snúið við og þeir rangtúlkaðir, ekki síst þegar hagsmunir manns sjálfs eru í húfi. Hvít lygi er það kallað þegar lygin er saklaus í eðli sínu eins og við þekkjum svo vel hjá börnunum og þegar við viljum fegra hlutina til að valda ekki öðrum óþarfa áhyggjum. Og stundum trúum við jafnvel þá lyginni sjálfri. Miklu alvarlegra er þegar stjórnmálamenn, jafnvel með fréttamiðla undir, afbaka hlutina fyrir almenningi í þeim tilgangi einum að fá fólk til að trúa, ekki á réttunni, heldur á röngunni. Og glerið sem við þurfum nú að horfa í gegnum í þjóðfélagsumræðunni er orðið skýjað. Glerið sem við viljum nú fægja og pússa þannig að það verði kristaltært og gegnsætt, bilið milli þings og þjóðar.

„Björgum íslensku þjóðinni“ gæti verið bein þýðing á orðinu „Icesave“. Þýðingin gæti svo sem verið önnur eins og til dæmis sem upphaflega stóð til að erlendir aðilar gætu lagt spariféð sitt í faðm íslensku þjóðarinnar. Sumir vilja nú að dómstólarnir komist að því hverjir hafi rétt fyrir sér og hverjir rangt og fyrir hvað þýðing á orðinu raunverulega stendur. Dómsstólar sem menn treysta aðeins á þegar dómgreind þeirra sjálfra bregst. Þá verða öll málsgögn týnd til af öllum aðilum sem hlut eiga að máli, þeim til málsvarnar. Ekki bara erlendir sparifjáreigendur heldur einnig erlendir fjárfestar sem töpuðu þúsundum milljarða króna á sama tíma og Íslendingar sjálfir vörðu sitt sparifé á klaka með neyðarlögum. Hugsanlegur aðdragandi að miklu stærri málferlum en íslensk þjóðin gæti nokkrum sinnum staðið undir, ef allt færi á versta veg.

Eru slík málaferli þess virði fyrir efann hjá þeim sem nú slá sér á brjóst í stað þess að skammast sín eins og maður á að gera eftir að hafa brotið á náunganum? Óreiðumennirnir eru nefnilega við öll sem litum fram hjá regluverkinu, þó ekki síst þeir sem báru hina stjórnsýslulega ábyrgð. Á sama hátt og foreldrar eru ábyrgir fyrir óvitaskap barnanna sinna og verða að bæta nágrönunum skaðann eftir að þau hafa kastað grjóti í rúður þeirra og brotið. Barnanna okkar sem við berum ábyrgð á, hvort sem okkur líkar betur eða verr, og skilja oft ekki muninn á því sem rétt er eða rangt.

Rétt hjá Peningagjánni á Þingvöllum er annar hylur sem staðsettur er í Öxará, í sjálfri Almannagjá. Þar sem ranglæti náði fram að ganga, sem menn töldu réttlæti á öldum áður. Látum ekki aðra sorgarsögu endurtaka sig hjá þjóðinni þegar enginn vill koma okkur til bjargar. Þegar og ef hægt verður að núa okkur því um nasir að þetta hafi allt verið okkur sjálfum um að kenna, að kunna ekki skil á réttu og röngu.

Nú þegar allt er að fara til fjandans er gott að geta látið sig dreyma, ekki síst dagdrauma á sunnudegi. Og kannski eigum við séns eftir allt saman. Í vikunni rakst ég á umfjöllun á SkyNews um „Eden projectið“ á Bretlandi sem þykir fyrir marga hluti sérstakt og áhugavert. Ekki síst þar sem þar er ræktaður hitabeltisgróður undir stórum hvolfþökum. Yfir 12 milljónir manna hafa heimsótt „Eden“ í Bretlandi og finnst mörgum verkefnið stórfenglegt og góð framtíðarfyrirmynd að sjálfbærni í landbúnaði og plönturæktun hverskonar. Verkefnið er 10 ára um þessar mundir og umhverfissinnar og aðrir áhugmenn sem fylgst hafa grannt með framganginum halda nú upp á afmælið með pomp og prakt enda þykir það einstaklega vel heppnað þótt margir spáðu því ekki langlífi í upphafi.

Hvert okkar ræktar sinn aldingarð heima og ég á mína Evu. En við Íslendingar áttum okkar eigin Eden í gamla daga þaðan sem við vorum gerð brottræk eftir að hafa bitið í forboðna eplið, græðgina. Eins rekstur á fyrirtæki með sama nafni sem fór á hausinn með hruninu 2008. Veitingarstaðurinn með litlu gróðurhúsi og minjagripaverslun sem opnaði reyndar aftur í breyttri mynd sl. sumar. Staður sem fékk aldrei þá virðingu sem vera bar á sínum gullaldartíma og hægt hefði verið að styrkja og efla mikið meira, ekki síst húsnæðislega séð og byggja við stærra gróðurhús, jafnvel í líkingu við það sem Bretarnir gerðu fyrir sína peninga. Tívolíð okkar fór að vísu á hausinn töluvert á undan þegar Íslendingar ferðuðust bara erlendis til að komast í tívolí. Í endurminningunni sitja sunnudagsbíltúrar á trabantinum austur fyrir fjall, þegar skroppið var í Eden í gamla daga. Aparnir heimsóttir og spjallað við páfagaukana með börnunum sem fannst fátt skemmtilegra og síðan að fá góðan ís að lokum. Þegar maður gat horft stoltur á útlendingana á staðnum, að þetta væri okkar land og okkar paradís. Flestir erlendir ferðamenn sem leið áttu um Suðurland heimsóttu enda gamla Eden og dásömuðu herlegheitin. Ekki síst vegna orkunnar sem staðurinn gaf frá sér þar sem jörðin ólgaði í bókstaflegri merkingu undir fótunum og hverlyktina lagði sterkt að vitum.

Opna þarf ferðamönnum meiri aðgang að íslensku gróðurhúsum sem eiga fáa sína líka, hvar sem þau eru á landinu, allt árið um kring og innan þeirra takmarkana sem starfsemin leyfir. Fátt jafnast á við hlýtt upplýst gróðurhús í svarta myrkri á hvítri foldu með gufubólstrana allt í kring á ísköldum degi. Á vettvangi þar sem við erum frumkvöðlar og á stað þar sem sjálfbæra orkan kemur af sjálfu sér úr iðrum jarðar, eins og ókeypis gjöf til okkar allra. Á stað þar sem hlutirnir eru einfaldlega öðruvísi. Nokkuð sem allar þjóðir öfunda okkur af, ekki síst á tímum mengunar hverskonar og hækkandi orkuverðs, hvar sem er heiminum. Nóg af sjálfbærri orku sem því miður Bretar og aðrar þjóðir hafa ekki og þar sem verkefnin snúast  mest um að minnka gróðurhúsaáhrifin á jörðinni sjálfri sem við hins vegar beislum í gróðurhúsunum okkar með bros á vör. Af hverju ekki að rækta blóm, grænmeti og ávexti fyrir alla Evrópu, jafnvel banana sem við erum fræg orðin fyrir?

Gróðurhúsin eiga sér langa sögu hér á landi og voru fyrst byggð í sveitinni minni að Reykjum í Mosfellssveit 1923. Forskot sem við höfum allt of mikið látið renna okkur úr greipum og vannýtt, þótt saga hitaveitunar sjálfrar sé ávalt stolt okkar og prýði. Allt bendir til að lífrænt ræktað grænmeti hér heima standist öðru grænmeti snúning í gæðum og markaðir ættu að geta opnast miklu meira á erlendri grundu fyrir þessar afurðir. Raforkuverð til gróðurhúsbænda hefur því miður verið allt of hátt og reksturinn því oft staðið í járnum. Miklu skynsamlegra væri að styrkja meira gróðurhúsaiðnaðinn en selja alla raforkuna í að bræða aðflutt ál og stál og sem gefur um leið miklu sannari mynd af möguleikum landsins í sjálfbærri þróun. Landi hugmynda fyrir endurnýtanlegra orku þar sem í framtíðinni rafmagnsbílarnir geta vonandi leyst aðra bíla af hólmi. Þegar Ísland allt verður að stóra aldingarðinum Eden. Og reynslan sýnir að viltustu draumar geta rættst. Af hverju ekki þessi líka?

Í upphafi skyldi endinn skoða er máltæki sem á vel við í dag á degi mottumarsins. Tilefnið að pistli mínum nú er samt annar af gefnu tilefni og snýr að öðrum endum í heilbrigðiskerfinu.

Upplýsingar koma fram um mikla lyfjanotkun meðal gamla fólksins á hjúkrunarheimilunum í grein Önnu Birnu Jónsdóttur í Fréttablaðinu í dag sem rétt er að velta fyrir sér nánar. Hvergi koma þó beinar afleiðingar mikillar lyfjanotkunar í þjóðfélaginu á lýðheilsuna betur í ljós og í mikilli sýklalyfjanotkun barna sem ég hef oft fjallað um áður og sagt er frá í nýjasta hefti Neytendablaðsins. Vandamál á hinum enda lífsins, upphafinu. Lýðheilsumál sem hefur mikil áhrif á framtíð okkar allra og líka gamla fólksins.

Gamla fólkið með öll sín lyf, lifir því miður oft í skugga sorgar og umkomuleysis eins og kemur vel fram í greininni hjá Önnu. Álag á aðstandendur er líka oft á tíðum mjög mikið. Ástand sem því miður er allt of oft leyst með lyfjum í stað umhyggju og betri aðbúnaði. Geðlyf eru oft notuð sem „gleðipillur“ og með þeim er hægt að halda gamla fólkinu sofandi á nóttunni og rólegu á daginn. Þannig er líka hægt að halda fjölda starfsfólks í umönnunarstörfum í lágmarki sem auk þess hefur ekki legið á lausu hingað til, vegna lítillar starfsvirðingar hjá því opinbera og lakra kjara. Þörf á raunverulegri lífsfyllingu í lok lífsins er því miður ekki leyst en gripið til skyndiúrræða. Og hverjum er um að kenna? Auðvitað okkur öllum og ekki síður lyfjaiðnaðinum sem gengur á lagið og gert sitt ýtrasta til að markaðssetja lyfin sín fyrir sem flesta.

Ábyrgðin er þó ekki síst stjórnvalda sem leggja eiga línurnar í heilbrigðiskerfinu. Þar getum við reyndar haft áhrif á í næstu kosningum, en því miður ekki söguna meir. Öllum er hollt að líta til nágranalandanna og sjá hvaða áherslu þau leggja á. Þau vilja fyrst og fremst styðja við mannlega reisn með samhjálp í huga fyrir alla aldurshópa, öryrkja og gamla fólkið. Lyfin sem lausn við vandamálum sem aðeins er gripið til þegar mannlegar lausnir duga ekki til. Og það er reyndar sama hvar borið er niður í neyslu í hinum ýmsu lyfjaflokkum, við berum við höfuð og herðar yfir grannþjóðir okkar. Staðreyndir sem vekja upp áleitnar spurningar.

Hvernig væri nú að grennslast fyrir um rót vandans í alvöru í stað þess að yppa alltaf öxlum eins og við höfum gert sl. áratugi. Ég sting upp á að í upphafi skyldi hinn endann skoða þ.e. á byrjuninni í skipulagi á heilsugæslu veikra barna. Ótrúlega mörg svör finnast þar sem endurspegla grunnfeila í hugsun á skipulagi heilbrigðismála auk sambandsleysis heilbrigðisyfirvalda við grasrótina, þ.e. sjálfa heilsugæsluna.

Vesalingarnir (Les Misérebles) er  skáldsaga eftir rithöfundinn Victor Hugo sem gerist á tímum frönsku borgarastyrjaldarinnar á 19 öld og lýsir mjög vel mannlegum tilfinningum, stjórnleysi og baráttu fyrir frelsinu. Sagan fjallar öðru fremur af munaðarlausum og öðrum sem áttu  undir högg að sækja á viðsjárverðum tímum. Vesalingarnir kom mér í hug þegar ég heyrði fréttir dagsins að breskur þingmaður að nafni David Ruffley hafi lýst almenning í Bretlandi fávita að hafa trúað því að íslenskir bankar gætu í raun boðið þrefalt hærri vexti en aðrir þarlendir bankar rétt fyrir hrun. Sjálfsagt má kenna einfeldni eða jafnvel græðgi að einhverju leiti um, en hinum megin við borðið hafa þá væntanlega verið bófar sem nýttu sér vísvitandi heimsku Breta.

Áður hef ég fjallað um hversu auðtrúa og oft á tíðum einföld við samt sjálf erum, Íslendingar. Hver dellan á fætur annarri tröllriðið þjóðinni sl. áratugi, alveg síðan allir trúðu á Kákasus-gerilinn forðum og ræktuðu hann, í gluggakistunni í eldhúsinu heima. Þá var sveppurinn vinur allra. Um daginn mætti ég heildsala með fangið fullt af magnesíum-dunkum. Hann sagðist ekki hafa undan að panta þá inn til landsins eða flytja þá í allar lyfjabúðirnar, þvílík væri salan þessa daganna. Lausn allra okkar vanda eða svo segja sumir og allir trúa. Sameiginlegur óvinur okkar er nú Candida gersveppurinn og sem ég fjallaði líka ýtarlega um nýlega. Það er nefnilega ótrúlega margt sameiginlegt sveppinum þeim og Icesave. Eitthvað sem við viljum losna við sem allra fyrst á sem einfaldasta máta þó hann mun væntanlega alltaf fylgja okkur sem skugginn.

Umræðan síðan i gær hefur líka snúist um nýja skoðanakönnun Gallups sem sýnir að mjótt er á mununum hvort íslenska þjóðin samþykki nýju Icesave samningana. Samninga sem samt eiga að geta greitt götu okkar inn í framtíðina, jafnvel þótt við látum aðeins af stolti okkar í leiðinni sem hefur hvort sem er verið allt of mikið. Rétt eða rangt á endanum skipir ekki máli ef tapið verður alltaf meira virði en stoltið yfir því að fá að hafa leikið bófa í útlöndum, að minnst kosti að hafa ábyrgst þá. Það er líka slæmt að ætla að vera munaðarlaus þjóð sem ekki verður hlustað á meðal annarra þjóða og sem munu berjast um áhrif og völd. Munaðarlaus vesalingur.

Marsmánuður er fyrirboði vorsins. Sól hækkar hratt á lofti og við njótum útiverunnar meir en á köldum og dimmum vetrarmánuðunum á undan. Við gleðjumst í hjartanu og hlökkum til sumarsins. Staðreyndir sem breyta samt ekki lífins gangi hjá okkur strákunum og sem erum hvort sem er oftast glaðir. Við tökum allir þátt í mottumarsinum á einn eða annan hátt, en nú með lúðrablæstri og söng.

Þrátt fyrir að íslenskir karlar verða allra Evrópuþjóða elstir, greinast hátt í áttahundruð með krabbamein af mismunadi toga og tæplega þriðjungur deyr af þeirra völdum fyrir aldur fram. Tala sem má lækka um þriðjung ef tímalega er gripið í tauminn, eða skulum við segja af þessu tilefni, um sjálfan punginn. Eitt algengasta krabbameinið þeirra finnst þá fyrr en ella, krabbameinið í sjálfum eistunum. Skilaboðin verða varla skýrari og að þau þurfi að passa og þeim ber að fagna.

Þannig er hvatt til árvekni gegn krabbameinum í eistum með alþjóðlegu heilsuátaki sem við köllum „mottumarsinn“. Af þessu tilefni söfnum við karlarnir skeggi og skerpum þannig átakið um leið og sjálfa karlímyndina. Krabbameinið tengist því miður aðeins að hluta lífsstíl okkar, eins og flest önnur krabbamein gera, og því er enginn óhultur. Marsinn er því alltaf gott tilefni til áminningar um hvað árvekni um eigin heilsu skiptir miklu máli, um leið og við göngum gegnum lífið, léttir í lundu.

Eftir því sem aldurinn færist yfir, verða öll krabbamein og leitin að þeim fyrirferðameiri í lífi okkar allra, kvenna og karla. Oftast greinast þau aðeins eftir ítarlegar rannsóknir og tilefnum hverju sinni, en líka stundum með kembileit hjá einkennalausum. Leitarstöð Krabbameinsfélags Íslands leitar þannig að einkennalausum krabbameinum hjá konum í brjóstum og leghálsi. En allra síst má slík skimun gefa falskt öryggi, draga úr eigin árvekni og jafnvel leiða til skertra lífsgæða eins og t.d. þegar skimað er eftir algengasta krabbameini karla, blöðruhálskirtilskrabbameininu og eingöngu er stuðst við PSA gildi í blóði. Því er okkur körlum meiri vandi á höndum og vanda þarf aðferðirnar.

Oftar ráðum við ferðinni mikið sjálf. Reykingar fólks er skýrt dæmi um hegðun sem aldrei má láta fara forgörðum að takast á við, enda aldrei of seint að hætta. Tengja jafnvel vægustu einkenni reykingasjúkdómsins, hóstanum, við þá miklu áhættu sem að baki býr. Þegar árin líða og hóstinn getur orðið blóðugur eða þegar æðarnar stíflast. Þetta heita fyrsta- og annarsstigs forvarnir og sem gilda um flesta nútímasjúkdóma okkar mannanna.

Eitt af lykilhlutverkum heilsugæslunnar eru forvarnir á öllum stigum, ekki síst að tengja þekktar áhættur á að fá ákveðna sjúkdóma við lífstílinn. Eftir tilefnum og heimsóknum hverju sinni. Reyklaust umhverfi, meiri hreyfingi, hollara mataræði og nauðsynlegar bólusetningar. Og þótt krabbameinsmeðferðir séu á höndum sérfræðinga á mismunandi sviðum læknisfræðinnar, ekki síst krabbameinslækna, er stuðningur heilsugæslunnar mikilvægur og síðan jafnvel stór hluti af batanum. Eftirmeðferðinni sem litast af varnarsókn og lífstíllinn er sterkasta vopnið.

Á einstakan hátt hefur mottumarsinn gert viðkvæmt og sjálflægt feimnismál að opinskáu umræðuefni sem kemur öllum til góðs, ekki síst almennri heilsugæslu. Að allir geta nú rætt hispurslaust um vandann og haft jafnvel gaman af. Að safna „mottu“ í dag er merki samstöðu og karlmannlegri skilaboðunum verður vart betur komið til skila. Hjá „sterkara“ kyninu sem seint hefur viljað játa sig sigrað og sem gjarnan vill marsera gegnum lífið með lúðraþyt og söng. Sem körlum er einum lagið.

Barátta árstíðanna stendur nú yfir og í gær lá vorið í loftinu, og andvarinn bæði kaldur og hlýr í senn. Klakaböndin slitnuðu í móunum á heiðinni minni og margir lækir urðu til, þar þeir undir öðrum kringumstæðum áttu alls ekki heima. Drulluslettur komu á buxnaskálmarnar sem eru kunnuglegar frá því gamla daga, þegar maður var lítill drengur og kunni að leika sér. Þegar maður kunni best við lyktina af sjálfri móður jörðu, moldinni.

Loftið var rakamettað og í sterkri kvöldsólinni, rétt fyrir kvöldmat, urðu til margir og fjölbreyttir sólstafir sem lýstu upp hin ýmsu hverfi í höfuðborginni í vestri og sundin blá. Úlfarsfellið hefur sjaldan verið tignarlegra, eins og alvöru fjall á Vestfjörðum sem er að losna úr jöklaböndum. Allt merki breytinga og horfinna tíma þegar aðrir réðu ríkjum í borginni og í landsmálunum. Þrettán hrafnar sveimuðu yfir og finna mátti að sérstakir straumar láu í loftinu. Stemmning sem var samt eins og allsherjar vítamínsprauta fyrir mig eftir erfiðan vinnudag og ég endurnærðist eftir aðeins hálftíma göngu. Skynjaði hlutina aðeins örðu vísi en áður og þá var tilganginum náð. Ganga mín var allt sem til þurfti og hlaupin, sundið eða ég tala ekki um hjólreiðarnar gátu vel beðið betri tíma.

Umræðan sl. daga, vikur, mánuði og ár hafa einkennst af brestum sem í byrjun maður vonaði að væri aðeins yfirborðsbrestir og að ólgan undir myndi hjaðna með upplýstrari umræðu. Eða brestir eins og við sjáum nú þegar klakaböndin losna og springa. Samt erum við á sama tíma minnt rækilega á hvað móðir náttúra getur verið grimm þegar hún brestur og þá tekur eins og hún gefur og sem sýndi sig best þegar jarðskjálftinn mikli varð í Japan og flóðbylgjan ógurlega skall yfir landið í kjölfarið. Þegar jörðin brást íbúunum og blikur eru á lofti að eitt mesta iðnveldi heims geti hrunið eins og spilaborg. Ekki síst ef kjarnorkan, mannanna verk sem átti að skáka við sjálfri náttúrunni, leysist óbeisluð úr læðingi með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Hrikanlegar hamfarir sem sýna best hvað skammt er á milli hláturs og gráturs í nútíma samfélagi og í samfélagi meðal samfélaganna.

En við getum líka litið sjálfum okkur nær þar sem okkar eigið efnahagskerfi og undur stendur á brauðfótum, enda á mörgum sviðum byggt á sandi. Þar eru ekki minni leysingar þessa daganna og óánægja og pirringur litar alla umræðu. Óþolinmæði að sjá ekki allar sprungur hverfa af yfirborði jarðar og allt verða sem áður. Þegar fjölmiðlamenn mata okkur af því sem þeim finnst henta hverju sinni og glápa á smásprungur dagsins en sjá ekki heildarmyndina. Enn síður að þeir velti fyrir sér hvað sé að gerast undir niðri eins og góðum rannsóknafréttamönnum sæmir, óháðum og frjálsum.

Það má því með sanni segja að við lifum á tímum hamfara, ekki bara hvað náttúruna snertir heldur líka í mannheimum. Þetta sjáum við öll sjálf og þarf ekki fréttamenn til. Við hljótum að þurfa að fara að hugsa dæmið upp á nýtt. Endalausar skyndilausnir duga skammt og jafnvel gagnrýni Lilju Mósesdóttur á Bylgjunni í morgun á ekki við þar sem hún gagnrýnir að við beitum bara smáskammtalækningum, þar sem við þvert á móti stundum allt of miklar stórskammtalækningar, eins og allar tölur bera með sér. Þar kannski liggur hundurinn grafinn. En það er von, og dagur eins og hann var í gær og hrafnarnir 13 á hrafnaþinginu gefi fyrirheit um breytingar sem vonandi eru ekki bara slæmar.

Vegan umræðu um að hjálmar séu ekki nauðsynlegir við hjólreiðar er rétt að benda aftur á grein eftir Einar Magnús Magnússon fulltrúa hjá Umferðarstofu í Fréttablaðinu um helgina og þá sérstaklega á tölur (mynd) frá Rannsóknanefnd umferðarslysa sem nær aðeins til slysa sem tilkynnt voru til lögreglu. Flest slys vegna barna sem detta á hjóli eru þarna ekki meðtalin heldur meira umferðarslysin og mjög alvarleg slys sem sérstaklega eru tilkynnt lögreglu.

Sem betur fer eru þó flest börn með hjálma þegar þau detta á hjóli, oft á höfuðið og jafnvel brjóta hjálminn. Mörg barnanna sem komið er með á Slysa- og bráðamóttöku hafa fengið heilahristing, sár og mar á andlit auk brákaðra eða brotinna beina. Stundum hefur hlífðarfatnaði verið sárlega ábótavant, jafnvel hafa börnin verið hjálmlaus. Lögregla og barnaverndarnefndir blandast í fæst þessara slysa.