Sé ekki, heyri ekki, veit ekki eru, skulum við segja, athafnir sem því miður oft eru notaðar í heilbrigðisvísindum og stjórnun, sennilega ekkert síður en örðum vísindagreinum og stjórnsýslufræðum. Þótt læknir vilji yfirleitt alltaf gera allt það besta fyrir sjúklinginn getur greiðinn verið á misskilningi byggður eða þá að læknirinn taki ekki nógu mikla samfélagslega ábyrgð eða afstöðu með gjörðum sínum. Skipulag heilbrigðisþjónustunnar, sérstaklega þar sem alið er á fljótafgreiðslum á skyndimóttökum, elur einmitt á þessum vanda, ekki síst þegar valkostir á úrlausnum eru of margir. Lyfjanotkun landans endurspeglar hluta af þessum vanda því það gefur auga leið að ef tíminn er lítill fyrir flóknar útskýringar á því að lyfjameðferð sé t.d. ekki nauðsynleg, jafnvel þótt hún komi hugsanlega að gagni í einhverjum tilvikum, að þá sé samt auðveldasta leiðin að baktryggja sig bara með ávísun á lyf. Gamanið gránar hins vegar ef aukaverkanir eru meiri og alvarlegri en æskileg verkun á meinsemdina eða þá að lyfjanotkunin hafi alvarlegar afleiðingar fyrir þjóðfélagið allt eins og t.d. á sér stað þegar sýklalyfjaónæmi helstu sýkingarvalda er orðið mikið eða þá að kostnaður vegna lyfja og úrræðanna verður þjóðfélaginu ofviða.

Að mörgu þarf að hyggja þegar þarf að byggja. Það hefur ekki verið nógu vel gert í uppbyggingu heilbrigðisþjónustunnar hér á landi þótt að mörgu leiti heilsugæsluþjónustan sé til fyrir myndar víða úti á landi og spítalaþjónustan góð svo langt sem hún nær. Heilsugæslan sat eftir hér á höfuðborgarsvæðinu og flestum bráðari erindum hefur þurft að sinna á bráðavöktum heilsugæslustöðvanna, Læknavaktinni, Barnalæknavaktinni eða Bráðamóttöku LSH. Allt að fjórðungur allra koma til þjónustu tengdri heilsugæslunni er einmitt vegna loftvegasýkinga og eyrnabólgu barna. Alþjóðlegar klínískar leiðbeiningar hvetja hins vegar til að að slíkum erindum sé sinnt á heilsugæslustöðvum þar sem hægt er að bjóða upp á  eftirlit og fræðslu, frekar en sýkalyf af minnsta tilefni.

Ofnotkun sýklalyfja og sýklalyfjaónæmið hér á landi endurspeglar vel þann vanda sem við höfum þurft að búa við sl. áratugi. Notkunin er t.d. allt að því helmingi meiri hér á höfuðborgarsvæðinu en á Akureyri. Rannsóknir okkar sl. áratugi sýnir líka skýrt fram á þessi tengsl. Auðveldara er að sjá tengsl ofnotkunar og afleiðinga þegar sýklalyf eru skoðuð sérstaklega vegna þróunar sýklalyfjaónæmis í þjóðfélaginu en þegar um önnur ólík lyf er að ræða. Auðvitað ættum við samt að taka mark á þessum tengslum, líka þegar við skoðum aðrar úrlausnir í heilbrigðiskerfinu. Kerfisbundnar orsakir má nefnilega oft lagfæra. Orsakir sem ekki hefur verið litið nógu mikið til og menn þess í stað horft undan eða vandanum einfaldlega sópað undir teppið. Eða könnumst við ekki við þessi vinnubrögð annars staðar í þjóðfélaginu á sl. árum? Og hver er staða okkar í dag á þeim vettvangi?

Hlutirnir ganga oft einkennilega fyrir sig á eyrinni. Það sem þótti sjálfsagt áður er bannað en það sem var bannað þykir orðið oft sjálfsagt. Eða skulum við segja látið viðgangast. Hroki og valdabarátta, virðingarleysi og ójöfnuður hvers konar. Þetta sjáum við í daglegri umræðu og aldrei betur en í uppskurðinum nú eftir hrunið. Þvílíkt lán sem hrunið var af illri nauðsyn. Og lifið snýst um svo miklu meira en auðlegðina. Illskeytnina sjáum við oftast út undan okkur eins og í umferðinni þegar við þurfum ekki að horfa í augu hvors annars og þröskuldurinn þá væntanlega aðeins lægri. Þetta vitum við öll en kennum aðstæðum í nútímaþjóðfélagi um, stressi og kreppunni sem þó er afleiðing af öllu saman en ekki orsök.

Á sl. áratugum hafa lífsgildin mikið breyst , á yfirborðinu að minnsta kosti. Það þurfti þjóðfund til að rifja upp gömlu gildin sem sumir hlæja að í dag og finnast barnaleg. En sem betur fer var haft samráð við þjóðina sjálfa. Sjálfsagt má taka undir að flest grunngildin sem tilnefnd voru sérstaklega samrímast stjórnarskránni eins og hún er í dag og þeim lífsgildum sem við lærðum í æsku. Málið er hins vegar að við vorum búin að gleyma þessum gildum að miklu leiti eða vorum að minnsta kosti hætt að lifa eftir þeim. Jafnvel þó að ákvæðum stjórnarskráarinnar væri framfylgt m.a. í stjórnsýslunni undir ramma laganna. Lög og reglur móta okkur ekki nema að takmörkuðu leiti. Þær setja okkur skorður hvað varðar ýtrustu skilyrðin, skilyrði sem oft er hægt að hliðra til og fara jafnvel á bak við í skjóli fólkinna regluverka og stjórnsýsluhátta. Regluverka sem sköpuðu aðstæður úti á hinum svokallaða frjálsa markaði. Annað mótum við af samskiptum milli okkar sjálfra.

Stjórnarskráin á að vera einföld og heilög í þeim skilningi að grunngildunum sé fylgt eftir af heilindum. Bara það að jafnræði skuli eiga gilda með þjóðkjörnum fulltrúum á alþingi okkar í stað kjörinna fulltrúa með hrossakaupum bak við tjöldin í sveitum landsins, er í átt jafnræðis. Við byggjum landið m.a. á þeim forsendum að allir njóti svipaðra kjara og þjónustu hins opinbera. Það sjónarmið er fyrir öllu en verulega hefur hallað á málefni höfuðborgarinnar sl. misseri hvað þessi atriði varðar og nefni ég bara sem dæmi málefni heilsugæslunnar þar sem þekki best til í þessu samhengi og sem ég hef oft fjallað um áður. Eins með aðskilnað ríkis og kirkju þar sem ójöfnuður hefur fengið að þrífast undir merkjum þjóðkirkjunnar og sem þó hefði átt að vera hennar aðal markmið að passa upp á auk annarra grunngilda, líka í eigin röðum.

Ég fagna einföldum niðurstöðum þjóðfundarins 6. nóvember sl. og ég fagna að finna að grunngildin eru ennþá til staðar í hjörtum okkar og ekki alveg gleymd. Þau eru aftur komin upp á yfirborðið og í umræðuna. Það hlýtur að vera verkefni stjórnalagaþingsins að endurvekja trú okkar á stjórnarskrá Íslands og það meginmarkmið að við látum okkur þykja vænt um hvort annað.

Í dag höfum við mest þörf fyrir hugarró og hvíld að mínu mati enda stress og kvíði alsráðandi í þjóðfélaginu. Hver hefur til dæmis á móti að dveljast nokkra daga í paradís eða jafnvel í konungshöll á miðöldum ef þess væri kostur? Listaverk hverskonar upp um alla veggi og hámenningin alsráðandi. En ekki lengi og frekar vil ég veruleikann og sannleikann blákaldann.

Í Kastljósþætti kvöldsins var viðtal var við Jón Gnarr og allt sneri einhvern veginn á haus. Um leið er honum hrósað í hástert fyrir hreinskilni og heiðarleika í bloggheimum. Takmarkanir hugans virðast litlar skorður settar en alltaf leynist sannleikskorn þar sem maður á síst von. Stundum verður þó allt hvítt svart og svart hvítt. Það er eins og að sjá aðeins negativurnar á filmunni. Í dag gætum við til dæmis haldið að væri sumar.

Listamaðurinn þroskast með verkunum sínum um leið og hann miðlar til annarra. Á sama hátt segjum við sögur, hver á sinn hátt og reynum að miðla okkar reynslu og þekkingu til hvors annars. Aðrar listgreinar miðla á annan hátt með annars konar hughrifum. List er hluti af frelsinu og tjáningunni, eins og okkur hverjum hentar hverju sinni. Lífið sjálft er hins vegar eins og myndagáta sem breytist sífelt, stundum auðleyst en stundum margbrotin og flókin. Listamaðurinn býr að minnsta kosti í okkur sjálfum.

Á vinnustað mínum eru mörg málverk á veggjunum. Þökk sé Listasafni Hafnarfjarðar sem lánar til að þeir sem koma í heimsókn fái að njóta. Það er vel við hæfi því það er eitt helsta hlutverk okkar heilbrigðisstarfsmanna að framkalla negativur úr huga skjólstæðings sem oft eru svarthvítar og reyna síðan að túlka myndirnar rétt.  (þetta er leiðrétt útgáfa frá því fyrr í kvöld)

Á stjörnubjörtum himninum í algjöru tómarúmi. Einn meðal allra stjarnanna og himingeimurinn út af fyrir mig. Getur það verið að eftir aðeins nokkra mínútna göngu að þá að þá hafi ég sagt mig skilið við mannheima?

Brakið í þurrum snjónum á göngunni og svarta myrkur. Ekkert tungl en samt svo bjart. Hvaðan kemur öll þessi birta? Þjóðvegurinn í fjarska upplýstur og gulur eins og æðar, út og suður. Allt líf í fjarska nema hjartað í sjálfum mér.

Hvítleit móða yfir hollt og heiði og snjór á legi. Allar þessar stjörnur og öll þessi vídd fyrir mig einan að njóta. Frost en samt ekki kalt. Kyrrð og ró.

Er nær dregur húsinu mínu aftur að þá sést blika á milljón glitrandi ljós frá borginni. Eins og þar sé að finna hafsjó allra eðalsteina heimsins. Blikandi af svo mikilli orku. Hríslurnar á heiðinni samt svartar og sumar skuggalegar. Allt svo hljótt, aðeins marrið undan skónum í snjónum.

Beinin hvít eins og snjórinn. Bein sem ég er alltaf að skoða og rétta. Beinin sem heyrist í þegar þau brotna en ekki þegar þau grotna. Öll beinin í kirkjugarðinum sem liggja í röðum. Ég sé þau ef ég horfi aðeins dýpra og lengra.

Getur það verið að nóttin sé fallegri en dagurinn? Freðin jörðin fegurri en grænu túnin? Eða svörtu skuggarnir fegurri en kjarrið? Þögnin blíðari en kvakið og tístið? Veturinn betri en sumarið? Myrkrið betri en birtan? Hvernig getur allt verið svona ólíkt, eins og svart og hvítt? Þú veist aldrei svarið.

Eitt af því leiðinlegasta sem ég geri er að sitja fundi þar sem allt er fyrirfram ákveðið. Frekar verið að boða en leita ráðgjafar og samráðs. Ég sjálfur óska þess heitast að til mín sé leitað eftir ráðgjöf, sérstaklega í þeim efnum sem sérfræðiþekking mín nýtist best. En áhuginn virðist oft takmarkaður og sennilega er þannig ástatt um fleiri víða í heilbrigðiskerfinu og fleiri stjórnarstofnunum.

Þjóðfundur er virðulegt heiti á merkilegum atburði. Atburði sem seint mun gleymast og allra síst meðal þeirra sem tóku þátt. Þar er leitað eftir skoðunum fólks sem bergmálar þjóðarvilja og almennar væntingar um grunngildin. Vilja sem mun móta nýja stjórnarskrá og þannig framtíð okkar allra.

Ég er stoltur að dóttir mín fékk boð um að taka þátt og í fyrsta skipti er leitað til almennings um álit á einhverju sem skiptir öllu máli þegar betur er að gáð eða ættum við að segja þar sem botninum er náð. Á sama tíma og gamla pólitíkin er gengin sér til húðar. Pólitík sem byggðist á valdabrölti og klíkuskap, framapoti og vinagreiðum, hægri, vinstri. Nokkuð sem við sitjum upp með í dag og sem ennþá sitja við stjórn í landinu og stjórnkerfinu að miklu leiti. Umfram allt viljum við samráð og að leitað sé til grasrótarinnar og einnig þar sem sérfræðiþekkinguna er að finna.

Hrafna-Flóki fann Ísland eða voru það hrafnarnir hans? Hrafninn ætti að vera þjóðarfugl okkar Íslendinga ef litið er til Íslandsögunnar. Kolsvartur og undirförull, klár og skemmtilegur. Vinalegur en fjandsamlegur í senn. Flugfimur með afbrigðum og félagslyndur. Glysgjarn og stríðinn. Og þeir koma saman á þing. Um fáa fugla hefur verið jafn mikið ort og kveðið. Þjóðskáld okkar Jón Thoroddsen eldri samdi eina bestu krummavísuna sem jafnframt er þjóðvísa, „Krummi svaf í klettagjá„.

Hrafninn er stærstur spörfugla hér á landi og hann er alæta. Að því leitinu er hann ólíkur litlu spörfuglunum sem eru svo vinalegir í görðunum okkar og eru auk þess margir góðir söngfuglar. Þjóðfundurinn nú er fundur smáfuglanna í þjóðfélaginu og þeir syngja í einum kór. Kallað er eftir nýrri forgangsröðun lífsgilda okkar þar sem manneskjan og jöfnuður er í fyrirrúmi. Enginn vængjasláttur og ekkert krunk. Jafnframt hvatning til framfara fyrir land og þjóð. Áframhald uppbygging menntamála og góðs heilbrigðiskerfis. Styrking félagslegar hjálpar þeirra sem minnst mega sín. Uppbygging frá grunni en ekki ofan frá. Nálgun út frá þörfum en ekki græðgi og sérhagsmunum þrýstihópa. Fjölmenningarlegt umhverfi þar sem við bjóðum aðrar þjóðir velkomnar. Í kvöld og á morgun heyrum við af meginniðurstöðum fundarins um grunngildin.

Samráð var allt sem til þurfti og gott skipulag. Fundurinn sendir mikilvæg skilaboð um framhaldið. Því væri nær að vitna til ljóðs annars þjóðskálds okkar Jónasar Hallgrímssonar „Ég bið að heilsa“ er hann orti til stúlkunnar sinnar á Íslandi sem einnig gæti hafa átt að vera ættjörðin sjálf sem hann unni svo heitt en komst ekki til. Bað þess í stað þröstinn og vorboðann að skila kveðju í sumardalinn sinn.

Nú er kominn tími að snúa við blaðinu. Ræða eitthvað uppbyggilegt og gott. Eitthvað einfalt og fallegt, stórt og ævintýralegt. Segja börnunum sögur. 

Barlómur hefur tröllriðið þjóðinni síðastliðin tvö ár og það er rétt eins og sumir segja í dag. „Það er komið nóg“. Með neikvæðninni endalaust eyðileggjum við okkur innan frá. En hver sagði að lífið ætti að vera auðvelt? Við eflumst við hverja raun og verðum sterkari og sterkari. Eða svo var sagt að minnsta kosti nema við værum alveg sveigð og beygð niður í duftið. En burtséð frá okkur sjálfum, hvað ætlum við að gera fyrir börnin?

Börnum á að segja ævintýri og hvernig konungssonurinn leystist úr álögum þegar prinsessan kyssti dauða svaninn. Ekki það að í dag væru sennilega aldrei skrifuð ævintýri eins og Muggur gerði þegar hann skrifaði frægasta ævintýri nokkurs Íslendings, Dimmalimm (1921). Sagan segir að hann hafi hugsað sér svaninn sem tákngerving íslensku þjóðarinnar sem var undir álögum Dana og kossinn hafi verið sjálfstæðisbarátta okkar Íslendinga og sigur til fullveldis, þótt opinbera sagan hafi átt sér einfaldari skýringar enda Muggur búsettur í Danmörku. Enginn myndi heldur þora að kissa dauðan fugl í dag af hræðslu við að smitast af fuglaflensu. Engum dytti heldur í hug að álögin gætu verið prinsinum sjálfum að kenna. En börn verða að fá að trúa og að hlutirnir geta breyst fyrirvaralaust eins og hendi sé veifað. 

Sögur af álfum og tröllum eru álíka trúverðugar og Íslendingarsögurnar og hafa sjálfsagt mótað barnshjörtun meira en Fóstbræðrasaga eða jafnvel Grettis saga Ásmundarsonar. Sögusvið ævintýranna blasa hins vegar alls staðar við, álfahólar og stórir steinar. Hamrahlíðarbjörgin og Esjan við mér þar sem Grýla, Leppalúði og jólasveinarnir einn og átta eiga heima. Allt tákngervingar fallvaltrar velsældar og minnir á að alltaf komi að skuldadögunum. Nú í vaxandi skammdegi og myrkri, þegar alls konar vættir fara á stjá og spá okkur öllu illu, er líka góður tími að segja börnunum sögur af okkur sjálfum og ítreka þau spakmæli að kapp sé best með forsjá. Annars geti þau lent í jólakettinum eða lokast inn í álfasteinum um alla eilífð, þangað sem verið er að reyna að lokka þau með allskyns gylliboðum. Trúðu mér, ég veit þetta. Jafnvel sjálfur álfabiskupinn er ekki allur þar sem hann er séður.

Björk Guðmundsdóttir, söngkona, er ævintýrabarn okkar Íslendinga og sennilega er enginn Íslendingur frægari út í hinum stóra heimi, ekki einu sinni hin raunverulega Dimmalimm. Söguefnið sækir hún til íslensku ævintýranna og óspilltrar náttúrunnar. Náttúrubarn af guðs náð ef svo má segja. Sjálfstæð og fáum háð í list sinni. Eitthvað sem ætti að geta verið öllum börnum fyrirmynd í dag og uppspretta og hvatning frjórra hugmynda á hinu nýskapaða ævintýralandi. Þar sem allt getur gerst og gerist vonandi.

Í lokaverkefni Ólafar J. Engilbertssonar til MA prófs hjá Háskóla Íslands í hagnýtri menningarmiðlun, Sögueyjan heldur sjó (2007) segir; „Tenging Bjarkar Guðmundsdóttur við íslenska náttúru kallar á samsvaranir við fjallkonuna. Sé sú mynd sem Björk gefur af íslenskri náttúru í sínum verkum borin saman við fjallkonuna á 18. öld er ekki annað hægt að segja en að ímynd fjallkonunnar hafi gerbreyst. Í stað auðsveiprar og allt að því undirgefinnar fjallkonu á 18. öld má segja að íslensk náttúra og menning spegli sig nú í hinu alþjóðlega, en leggi um leið áherslu á sérstöðu sína. Á rauða dreglinum í Hollywood var Björk bæði Dimmalimm og svanurinn; menningin og náttúran, engum undirgefin. „

Í gærkvöldi var minnst á lífsfyllingu hér á eyjublogginu hjá Jónu Ingibjörgu. Stórfengleg ferð á suðurpólinn var sérstaklega tilnefnd. Ekkert síður allur undirbúningurinn og áhugamálið en ferðin sjálf. Eitthvað sem gæfi lífinu lit þegar skyldum sleppir. Eða eitthvað annað þarna á milli, eins og kom upp í hugann hjá mér í gærkvöldi.

Ferð á dimmri nóttu um hávetur á Íslandi er auðvitað ekki hægt að líkja saman við margra mánaða ferð í einsemdina á Suðurskautslandið eins og kom fram í Kastljósþætti í gær er viðmælandinn varð klökkur af tilhugsuninni einni saman og hann lýsti áformum sínum að fara aftur. Stutt ferð var farin í gærkvöldi þegar ég fór í kvöldgönguna með hundana mína og konan mín í útlöndum. Ef aðeins við opnum augun og gefum umhverfinu meiri athygli gerast undur og stórmerki.

Nálægðin rennur saman við jörðina, loftið, kuldann, snjóinn og svarta nóttina. Upp á Lágafellsheiðinni var algjör stilla og nýfallinn púðursnjór yfir öllu. Augun búin að aðlagast myrkrinu og hvíldinni fegin eftir daginn. Fæturnir samt svo sterkir að það lá við að maður gæti skautað yfir túnið á leiðinn upp heiðina og haldið þannig í við hundana sem hlupu lausir út um víðan völl.

Á bakaleiðinni blasti síðan við kirkjan mín, húsið mitt og minnisvarðinn um mátt okkar og megin. Minnisvarði liðinna kynslóða og vettvangur sögulegra atburða eins og greint er frá í Innansveitarkroniku Halldórs Laxness. Í stríði og blíðu á besta stað í sveitinni. Uppljómuð í gulri flóðlýsingu. Kirkjan sem blasir við langt að og ég horfi til á hverjum degi, jafnvel oft á dag. Kirkjan sem á sér sál vegna þeirra gilda sem hún stendur fyrir, ein og sér, og bíður eftir að þjóna mér. Vinur minn í mörkinn en samt bara tómt hús. Hús sem á sér svo margar minningar en sem ég hef aldrei komið inn í.

Yfir kirkjunni blasti við undur og stórmerki. Himnastafurinn bláhvíti sem sjaldan hefur náð jafn langt upp í himininn og sem kenndur er við meistara Lennon (John Lennon, 1940-1980). Lítil skýjadula lág óvenju hátt á himninum og sem stafurinn náði upp í gegnum, lýsti upp, og hélt síðan áfram upp í geiminn, eins langt og augað eygði. Sameinaðist stjörnunum sem voru misbjartar en agnarlitlar. Í fjarska lágu þung snjóskýin í lögum út við sjóndeildarhringinn langt bak við Úlfarsfellið, skjannahvít á kolsvörtum himninum. Ekkert tungl til að trufla athyglina en hafbreiða gulra glitrandi ljósa frá höfuðborginni bar við hvíta jörð eins og risastór ábreiða. Ekkert áþreyfanlegt líf en litlar blikkandi eldrauðar ljósatýrur sáust frá hálsböndum hundanna sem voru óvenju fjörugir og hlaupu út um allt í dimmunni. Rauð ljós sem stungu í stúf við sortann og snjóinn og sem minntu jafnvel á jólin. Í fjarska sást líka skært grænt blikkandi ljós frá Öskuhlíðinni sem jók mikið á litadýrðina. Annars ekkert líf, allt frosið, kalt og hvítt en samt svo fagurt. Alveg eins og sorgin sem er hin hliðin á ástinni.

Og púðursnjórinn þyrlaðist upp í hvítt englaský í þrívídd upp við lappirnar mínar um leið og ég gekk fram hjá öllum vinunum mínum í kirkjugarðinum og sem ég kastaði á kveðju í leiðinni, unga sem gamla. Nálægðin var þægileg og ég fann til angurværðar en samt hvíldar. Vítamínsprauta og lífsfylling í núinu eins og svo oft áður. Tónlist Lennons er auðvitað lífsfylling út af fyrir sig sem hægt er að grípa til hvar og hvenær sem er. Einnig í huganum. Íslandsvinur eins og aðrir vinir mínir í kirkjugarðinum heima sem hlýjað geta mér um hjartaræturnar og skapað ómótstæðileg hughrif. Svarta minningu en samt svo bjarta.

Flestir hafa einhvern tímann haft gaman af því að púsla. Fyrst með stórum kubbum og síðan litlum þar sem heildarmyndin getur orðið ansi stórfengleg að lokum. Eftirvænting ríkir að leggja til síðasta kubbinn og heildamyndin verður loks skýr og falleg. Oft tekur mikið á þrautseigjuna  og þolinmæðina. En það tekst að lokum og maður fyllist stolti yfir árangrinum og vill helst að myndin hangi upp á vegg það sem eftir er. Fæstir kæra sig um að byrja upp á nýtt á sömu mynd.

Fyrir rúmlega tveimur árum brotnaði hinn ímyndaði veruleiki minn eins og flestra annarra í brotabrot. Reyndar taldi ég hann þá ekki ímyndun heldur raunveruleikann blákaldann. Heimsmynd minni var reyndar langt í frá lokið, en hún var komin vel áleiðis. Sífellt var samt orðið erfiðara að finna réttu kubbana og manni var farið að gruna að sumir væru gallaðir eða þá að það vantaði einhverja kubba í kassann. Staða, sem flestir sem hafa unun af púsluspilum, kvíða mest af öllu.

Hvernig gátu stjórnarstofnanir og bankar hrunið eins og spilaborgir? Hvernig höfðu peningar geta orðið til úr engu? Búðarleikir með börnunum og spil eins og Matador verið í raun raunverulegri en sjálfur raunveruleikinn? Stálið og steypan verðminna en jörðin sem húsin stóðu á? Hégóminn og montið fékk þó aftur einhverja þýðingu. Náungakærleikurinn og raunverleg trú uppvakin. Nokkuð sem kirkjan neitar að hafi ekki alltaf verið til staðar.

Ég elska uppvakninguna og að skilja aðeins meira í eðli mannsins, tilfinningum og væntumþykju. Umfram allt virðingu á raunverulegum eignum hvers annars og þýðingu á veraldlegum verðmætum í mannlegum samskiptum. Skilningi á því að þegar ævikvöldið nálgast að þá ættum við að eiga rétt á því að geta horft stolt um öxl yfir farinn veg, en ekki sviðna jörð. Að við ættum að hafa geta orðið börnunum góð fyrirmynd og byggt upp sterkt og réttlátt þjóðfélag. Við áttum einu sinni allt, en þóttumst geta gert allt síðar.

Í dag eru margir Íslendingar ofboðslega ríkir en langflestir fátækir. Lántakendur og fjármagnseigendur oft þeir sömu. Misréttið er víða og brotunum hefur engan veginn verið raðað rétt saman aftur. Heildarmyndin er heldur ekki skýr og við höfum enga fyrirmynd til að fara eftir. Við byrjuðum einhvers staðar í miðri mynd í stað þess að raða upp í rammann fyrst. Við ætlum nú loks að fara að flokka kubbana eftir litum og útlínum. Framundan eru spennandi tímar en verkið hefur því miður tekið allt of langan tíma. Við erum líka hrædd um að einhverjir hafi stolið kubbum úr spilinu. Eða höfum við sjálf týnt einhverjum púslum í látunum? Í þetta sinn vonum við, að minnsta kosti, að myndin sé sönn og falleg.

Í seinni tíð hef ég ekki verið mjög glöggur á að muna númer eða tölur enda oft kolruglaður í öllum þeim leyninúmerum sem ég þarf að kunna. Eitt númer kemur þó reglulega upp  í hugann og ég gleymi aldrei. Það er PT 109

Sjö ára gamall fór ég í Nýja bíó og sá myndina PT 109 um tundurskeytabátinn fræga, sem John F. Kennedy, síðar Bandaríkjaforseti (1960) var áhafnarmeðlimur á og sem var sökkt í seinni heimstyrjöldinni, nánar tiltekið 1943. Kennedy var síðar heiðraður fyrir að standa að frækilegri björgun 11 meðáhafnameðlima bátsins.

Allir krakkar vissu fyrir hvað forsetinn og stríðahetjan JFK stóð, ekki síst eftir að hann var skotinn til bana í Dallas 1963, aðeins 46 ára að aldri. Þvílíkar væntingar sem gerðar höfðu verið til ungs og glæsilegs forseta og þvílík fortíð. Hvernig hann var við það að leysa öll heimsins vandamál og skapa okkur öllum örugga framtíð. Í þá daga voru hetjur sannkallaðar hetjur og menn klárlega vondir eða góðir. Og þvílíkur tundurskeytabátur sem PT 109 var. Þetta var árið 1964.

Hvers vegna skildi maður vera að rifja þetta upp í dag, kominn vel á sextugs aldurinn á hinu „friðsæla“ Íslandi? Jú, jú, smá saman hefur komið í ljós að hetjurnar voru ekki allar þar sem þær voru séðar í byrjun og heimurinn ekki svart-hvítur. Jafnvel maður eins og JFK sem tekinn hafði verið í dýrlingatölu stjórnmálanna strax eftir andlát sitt, átti sér aðrar mannlegar hliðar og sem komu ekki í ljós fyrr en mörgum árum síðar. Hann var þó fyrst og fremst mannlegur og lifir í minni minningu sem tákngerfingur manns sem gat gefið heillri þjóð von og jafnvel heiminum öllum. Nú er maður reynslunni ríkari eins og á grönum má sjá og maður skilur betur en nokkuð annað, að einn maður skiptir ekki sköpum í heimsmálunum, heldur málstaðurinn og samstaðan. Einstakir menn eru bara oft sem puntdúkkur á réttum tíma og réttum stað. Nokkuð sem okkur hinum hugnasta að hafa fyrir framan okkur og leiða.

Á stríðstímum verða oft til hetjur. Í dag vantar okkur foringja til að sameina okkur um einhvern góðan málstað og stefnu. Manneskju með áræðni, kraft og elju eins og ég var reyndar búinn að kynnast strax á barnsaldri. Einhvern sem getur talað milliliðalaust til þjóðarinnar og sem allir treysta. Þótt við lifum á erfiðum tímum í mikilli upplausn, komum við ekki auga á óvininn. Við eigum í stríði við okkur sjálf. Óvinurinn hefur einhvern veginn læðst inn á milli okkar og er jafnvel einn af okkur. Við  finnum ekki foringjann og reiði okkar beinist að hvort öðru. Okkur vantar hetjur og að þora.

Ein af mikilvægustu þörfum mannsins er að geta unnið fyrir sér og sínum. Enginn er sæll sem þarf bara að þyggja frá öðrum en á sama tíma er samhjálpin mikilvægasti hlekkurinn í velferðarsamfélaginu. Nokkuð sem skilur okkur frá þróunarríkjunum og fornöldinni. Nokkuð sem hefur verið mikið til umræðu þegar fjórða hver fjölskylda er hvort sem er tæknilega gjaldþrota og stór hluti launa þeirra sem enn halda vinnu fer í skatta. Fjöldi örorkulífeyrisþega er um 15.000 og hefur fjölgað um ríflega 6000 manns á síðustu 10 árum. Kostnaður samfélagsins vegna þessa nemur tugum milljarða króna á ári auk þess sem lífsgæði hjá viðkomandi einstaklingum og fjölskyldum þeirra eru skert.

Eitt að nýjum hlutverkum heilsugæslunnar í seinni tíð er atvinnuheilsuvernd í þeim skilningi að viðhalda starfshæfni einstaklingsins og koma í veg fyrir ótímabæra örorku. Örorka er nútíma þjóðfélagi óhemju dýr, sér í lagi ef vaxandi fjöldi leitar eftir mati af ástæðum sem hægt er að koma á móts við með öðrum hætti. Vinnan er öllum mikilvæg, ekki síst starfsánægjunnar vegna og til félagslegrar styrkingar. Á tímum eins og við nú lifum þar sem hópuppsagnir fyrirtækja er daglegt brauð er sérstaklega mikilvægt að að vera á verði þannig að ekki sé verið að rugla saman félagslegum rétttindum vegna atvinnumissi og endurhæfingar- og örorkumati vegna heilsubrests til vinnu sem getur verið af ólíkum toga, ekki síst sálfræðilegum.

Mjög oft hefur fólk með umtalsvert heilsutap getað unnið fulla vinnu við aðstæður sem það sjálft þekkir vel og þolmörkin eru skýr. Þannig viðheldur það best sinni heilsu um leið og það þjónar þjóðfélaginu best. Stundum er vinnunni kippt undan fólki sem þannig er ástatt um fyrirvaralaust vegna skipulagsbreytinga eða samdráttar eins og nú á sér stað. Þessu fólki gengur oft illa að fá vinnu aftur við hæfi, sérstaklega þegar aldurinn færist yfir og hæfni til aðlögunar í nýrri vinnu minnkar. Auðvitað ætti reynsla og önnur mannauðssjónarmið að vega þar upp á móti í mörgum tilvikum. Allavega stendur fólk á tímamótum í lífi sínu og óljóst getur verið hvort látið verði reyna á örorkumat í stað atvinnuleysisbætur fyrstu árin, sérstaklega þegar lítill fjárhagslegur munur er á bótunum. Á þennan mun hefur verið bent og að lægstu laun séu einfaldlega allt of lág miðað við bæturnar í dag og að jafnvel atvinnuleysisbætur séu of lágar miðað við örorkubætur þannig að hvati til vinnu eða vinnufærni minnkar.

Heilsugæslan hefur orðið að mæta þessum vandamálum í vaxandi mæli með ráðgjöf og læknisfræðilegu mati lækna. Á sama tíma er heilsugæslan verulega undirmönnuð og í fæstum tilvikum eru félagsráðgjafar í vinnu á stöðvunum og sálfræðingar ekki nema fyrir börn í örfáum tilvikum. Heilsugæslunni er því verulegur vandi búinn að mæta þessari áskorun eins og staðan er í dag. Grunninntak hugmyndafræði heimilislækninga og endurhæfingar er samt heildarsýn á vanda skjólstæðingsins. Fjölþáttaendurhæfing utan sjúkrahúsa á Íslandi hefur verið umfangslítil hingað til á sama tíma og öryrkjum hefur fjölgað mikið, bæði með tilliti til líkamlegrar færin og geðræna sjúkdóma. Í flestum tilvikum kemur það í hlut heimilislæknanna að sækja um endurhæfingar-, örorku-  og lífeyrisbætur. Í vaxandi mæli hafa heimilislæknar síðan komið að endurhæfingaráætlun Sjúkratrygginga Íslands.

Síðatliðin 2 ár hafa samtök vinnumarkaðarins staðið að starfsendurhæfingu innan sinna vébanda. Stefnt er að þverfaglegu samstarfi við heimilislækna og annarra sem að starfsendurhæfingu geta komið, félagsráðgjafa, sjúkra- og iðjuþjálfa og sálfræðinga. VIRK starfsendurhæfingarsjóður er sjálfseignastofnun sem var stofnaður af Alþýðusambandi Íslands og samtökum atvinnulífsins vorið 2008 þar sem 0.13% af greiddum launum á vinnumarkaði renna til sjóðsins. Þannig ætti sjóðurinn að hafa yfir miklu fjármagni að ráða til að takast á við verkefnið enda mikið í húfi.

Kristján G. Guðmundsson heimilislæknir kynnti á dögunum á Vísindaþingi heimilislækna tvö verkefni sem snúa að starfsendurhæfingunni. Bæði verkefnin vekja upp vonir um að færri einstaklingar endi á varanlegri örorku. Á annað þúsund manns hafa notið þjónustu VIRK á þessum tveimur árum sem liðin eru frá stofnun. Þar er um að ræða fólk sem hefur fengið stuðningsviðtöl, ráðgjöf og greiðslu úrræða í starfsendurhæfingu, þar með talin sáfræðileg meðferð. Verið er að þróa betri tengsl við heilsugæsluna og hanna form af ítarlegum læknisvottorðum sérsniðnum að fjölfaglegri starfsendurhæfinu. Af rúmlega 1200 manns sem hafa fengið þjónustu hjá VIRK  2009 og 2010 hefur um fjórðungur útskrifast úr starfsendurhæfingunni þar sem um 70% hafa fulla vinnugetu. Væntanlega hefði allur þessi hópur endað á örorku annars en sjá mátti lækkandi tíðni örorku á landsvísu á sama tímabili. Auk þess hafa væntanlega allir notið góðs af endurhæfingunni á einn eða anna veg, fengið sjúkraþjálfun, styrkst andlega sem líkamlega eða sótt nám og fengið sálgæslu.

Jafnframt kynnti Kristján annað verkefni sem kennt er við HVERT – starfsendurhæfingu og sem hann vinnur að í samstarfi við fleiri aðila á  heilsugæslustöðvunum í Glæsibæ, Garðabæ, Salastöð og Efra Breiðholti. Á rúmum 2 árum hafa um 150 einstaklingar fengið ráðgjöf þar sem um fjórðungur gerðu formlegan samning um fjölþáttaendurhæfingu. Meðaltími frá vinnu voru tæpir 8 mánuðir og eftir þann tíma voru tæplega 80% í vinnu, vinnuleit eða í námi. Verður þetta að teljast að sama skapi mjög góður árangur.

Í náinni framtíð þarf af skipuleggja starfsemi og aðkomu heilsugæslunnar að þessum málaflokki miklu betur til að hún anni álaginu. Þjónustu við sjúka og annað forvarnastarf má ekki víkja til hliðar. Fjölga þarf starfsfólki sem kemur að þessum málaflokki innan heilsugæslustöðvanna sjálfra, ekki síst félagsráðgjafa og sálfræðinga. Létta þarf á mikill skriffinnsku og vottorðafargani lækna sem skilja eiga á milli félagslegra- og sállíkamlegra einkenna og sem nú heyra hvort sem er undir sama ráðuneyti velferðarmála. Hvatinn til vinnu á að vera óumdeilanlegur um leið og lægstu bætur eiga að vera viðunandi. Aðeins þannig ganga hlutirnir nokkur veginn upp. Á komandi árum verða þó allir að leggjast á eitt að viðhalda færni okkar sjálfra til að viðhalda nútímalegu þjóðfélagi þangað til yngri kynslóðin tekur við.